AZƏrbaycan respublikasi döVLƏT ŞƏHƏrsalma və arxitektura komiTƏSİNİn kollegiyasi

4.2.4.8. Yağış sularının yer səthi və borularda hesabi axma müddəti (14) düsturu ilə hesablanmalıdır.

 dəq, (14)

burada t_f- yağış sularının küçə novuna qədər, yaxud məhəllə daxilində yağış qəbuledicilər olduqda küçə kollektoruna qədər (yerüstü toplanma müddəti) axma müddəti (dəq-ə) olub 4.2.4.9 maddəsinin göstərişlərinə əsasən təyin edilməlidir;

t_k- yağış sularının küçə novları ilə (məhəllə daxilində yağış qəbuledicilər olmadıqda) yağış-qəbuledicilərə qədər axma müddəti (dəq-ə) olub (15) düsturu ilə hesablanmalıdır;

t_b - yağış sularının borularla hesablanan kəsiyə qədər axma müddəti (dəq-ə) olub (16) düsturu ilə hesablanmalıdır.

4.2.4.9. Yağış axımlarının torpaq səthində toplanma müddəti hesablanma ilə təyin edilməli, yaxud yaşayış sahələrində məhəllədaxili qapalı yağış şəbəkələri olmadıqda 5-10 dəq-ə, olduqda isə 3-5 dəq-ə qəbul edilməlidir.

Məhəllədaxili kanalizasiya şəbəkəsi hesablanan zaman yağış sularının səthi toplanma müddəti 2-3 dəq-ə qəbul edilməlidir.

Yağıntıların küçə novları ilə axmasının davametmə müddəti (15) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada l_k- küçə novlarının uzunluğu, m;

v_k- sahədə axımın hesabi sürətidir, m/s.

Yağış sularının borularla hesablanan kəsiyə qədər axma müddəti (16) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada l_b- kollektorun hesabi sahələrinin uzunluğu, m;

v_b-sahədə axımın hesabi sürətidir, m/s.

4.2.4.10. Axım əmsalının yağışın intensivliyi q₂₀, davamı t və axım səthinin növü z_or ilə əlaqəsi (17) düsturu ilə ifadə edilir.

 

burada z_or- axım səthinin növünü xarakterizə edən əmsalın orta qiyməti (örtük əmsalı olub müxtəlif növ örtüklər üçün z_i əmsalının qiymətindən asılı olaraq cədvəl 12 və 13-ə əsasən təyin edilməlidir);

q₂₀ - baxılan ərazi üçün P=1 il olduqda davametmə müddəti 20 dəqiqə olan yağışın intensivliyi (l/(s.ha));

t - t - yağışın hesabi davametmə müddətidir (dəq-ə); yerüstü axım sularının yer səthi və borularla hesabi məntəqəyə qədər axmasına sərf olunan vaxta bərabər olub, maddə 4.2.4.8-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Axım və örtük əmsallarının orta qiyməti səthi xarakterizə edən cədvəl 12 əsasında təyin olunan z_i və  əmsallarının qiymətlərindən asılı olaraq ortaq qiyməti kimi təyin olunmalıdır.

Cədvəl 12. Müxtəlif səth növları üçün axım və örtük z_i əmsallarının qiymətləri

Səthin növü		Axım əmsalı	Örtük əmsalı zi
Dam örtükləri və küçələrin asfalt-beton örtükləri		0,95	Cədvəl 13-dən götürülür
Dördtin daşlı və qara qırma daş döşənmiş yol örtükləri		0,60	0,224
Çay daşı döşənmiş yol		0,45	0,145
Yapışdırıcı materiallarla işlənməmiş qırma daşlı örtüklər		0,40	0,123
Bağ və parklarda cığırların çınqıl örtükləri		0,30	0,090
Düzləndirilmiş qrunt səthləri		0,20	0,064
Qazonlar		0,10	0,038
Q e y d. Yerli şəraitdə aparılmış tədqiqatların əsasında göstərilənvə zi əmsallarının qiymətlərinin dəqiqləşdirilməsinə yol verilir.

 

Cədvəl 13. A və n parametrlərinin müxtəlif qiymətləri üçün örtük əmsalı z-in qiymətləri

n parametri	A parametrinin aşağıdakı qiymətlərində z əmsalı
	300		400	500	600	700	800	1000	1200	1500
0,65-dən az	0,32		0,30	0,29	0,28	0,27	0,26	0,25	0,24	0,23
0,65 və daha çox	0,33		0,31	0,30	0,29	0,28	0,27	0,26	0,25	0,24

 

4.2.4.11. Axımın ümumi sahəsinin 30-40%-i, əksər sənaye müəssisələri üçün səciyyəvi olan sukeçirməyən səthdən ibarət olduqda yağış kanalizasiya kollektorlarında yağış suyunun sərfi Q_h daimi axım əmsallarının cədvəl 12-də verilmiş qiymətlərində (9) düsturu ilə təyin edilməsinə yol verilir.

Ərimiş qar sularının sərfi illər üzrə və günlər ərzində ərimə şəraitinin müxtəlifliyindən, həmçinin məskunlaşma ərazilərində qar örtüyü qeyri müntəzəm olduğu üçün geniş hüdudda dəyişə bilər. Ərimiş qar sularının təqribi sərfinin (l/s), gün ərzində qarın ərimə saatlarında axım layı üzrə (18) düsturu ilə təyin edilməsinə yol verilir.

burada h_c- 10 gündüz saatlarında axımın hündürlüyü, mm;

K_y - qarın qismən toplanıb kənarlaşdırılmasını nəzərə alan əmsal olub 0,5-0,7 qəbul edilməlidir;

F- axım sahəsi, ha;

t_h - hövzənin ən uzaq hissəsindən çatma vaxtı(maddə 4.2.4.8-in göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir).

4.3. Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin tullantı sularının hesabi sərfləri

4.3.1. Yarimayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektorlarında tullantı sular qarışığının hesabi sərfi (19) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada q_cit- qeyri-müntəzəmlik əmsalı nəzərə alınmaqla istehsalat və məişət tullantı sularının maksimal hesabi sərfi, l/s.;

- yağış suyunun təmizlənməli olan maksimal sərfidir və hesablanan məntəqəyə qədər yerləşmiş hər bir ayırıcı kameradan ümumiaxımlı kollektora yönəldilən yağış sularının həddi sərflərinin cəminə bərabərdir, l/s.

P_lim= (0,05-0,1) ilində həddi yağış intensivliyini bir dəfə aşma müddətində yerüstü axım sularının ≥ 70%-ni təmizləməyə aparmağı təmin edən həddi yağışdan axım sərfiq_lim maddə 4.2.4.1-nin göstərişlərinə görə təyin edilməlidir.

P_lim-in göstərilən qiymətləri yerli şəraitə uyğun olaraq dəqiqləşdirilməsinə yol verilir.

4.3.2. Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektoruna ayırıcı kameradan yönəldilən yağış suyunun həddi sərfinin q_lim maddə 4.2.4.2-ə əsasən β = 1 qiyməti üçün hesabatla mövcud, yaxud sututara axıdılmayan yağış üçün layihələndirilmiş kanalizasiya şəbəkəsinə əsasən tez-tez təkrar olunan yağışlar haqqında meteoroloji parametrlərdən istifadə etməklə təyininə yol verilir. Yağış sularının həddi sərfi (20) düsturu ilə hesablanmalıdır.

burada K_div- yağış sularının təmizlənməyə göndərilən hissəsinin sərfi olub 4.3.3 maddəsinin göstərişləri əsasında təyin edilməlidir;

q_h- yağış sularının ayırıcı kameraya yaxınlaşan sərfi olub β əmsalı nəzərə alınmadan 4.2.4.1. maddəsinin göstərişləri əsasında təyin edilməlidir.

4.3.3. Hesablamaların tələb olunan dəqiqliyindən asılı olaraq bölünmə əmsalının K_div qiymətinin iki üsulla təyin edilməsinə yol verilir.

Ardıcıl yaxınlaşma üsulu ilə (21) düsturu vasitəsilə

burada -bölünmə əmsalı düsturu ilə hesablanmalıdır);

- düzəliş əmsalı düsturu ilə hesablanmalıdır);

A və А_lim - P_rvəP_lim-ə uyğun olaraq (12) və (13) düsturları ilə təyin olunan parametrlər;

n və n_lim - dərəcə göstəriciləri olub, maddə 4.2.4.3-ə əsasən qəbul edilməlidir;

t_r və t_r.lim- yağışın hesabi davametmə müddəti (dəq-ə) olub, maddə 4.2.4.8 - nin göstərişlərinə əsasən qəbul edilməlidir.

Aşağıda göstərilən nisbətdən (22) asılı olaraq cədvəl 14-ə əsasən.

burada m_h,  - 4.2.4.3. maddəsinin göstərişləri əsasında təyin edilən parametrlərdir.

Cədvəl 14. Yağış sularının təmizlənməyə göndərilən hissəsinin sərfini nəzərə alan əmsal

Dərəcə göstəricisi nlim		-in aşağıdakı qiymətlərində Kdiv əmsalı
		0,05		0,1	0,15	0,2	0,25	0,3	0,35	0,4	0,45	0,5
0,75 0,5 0,3		0,02 0,025 0,03		0,04 0,05 0,06	0,07 0,08 0,09	0,1 0,12 0,13	0,15 0,16 0,18	0,19 0,21 0,22	0,24 0,26 0,27	0,3 0,31 0,32	0,36 0,37 0,38	0,42 0,43 0,43
Q e y d. Cədvəl 14-də Kdiv üçün qəbul edilmiş qiymətlər th= 20 dəq-ə, həmçinin (10) düsturundakı dərəcə göstəricilərinin fərqi n – nlim = 0 olduqda th-ın istənilən qiymətlərində qəbul edilə bilərlər.  Suyun ayırıcı kameraya hesabi axma müddəti t ≠ 20 və dərəcə göstəricilərinin fərqi n ≠ 0 olan hallarda ayırma əmsalının cədvəl 14-dən götürülən qiymətlərinə ayırıcı kameraya axının davam etmə müddətindən və dərəcə göstəricilərinin n fərqindən asılı olaraq cədvəl 15-dən təyin edilən düzəliş əmsalı daxil edilməlidir.

 

Cədvəl 15. Axımın davametmə müddətindən t_h(dəq) asılı olaraq ayırma əmsalına ediləcək düzəliş

əmsalının qiymətləri

Dərəcə göstəricilərinin fərqin - nlim	Axımın aşağıdakı davametmə müddətindən th(dəq) asılı olaraq ayırma əmsalına ediləcək düzəliş əmsalının qiyməti
	10		30	60	90	120
0,3 və daha az 0,07 0,15 0,2 0,3	1 0,9 0,9 0,8 0,8		1 1 1,1 1,1 1,2	1 1,1 1,2 1,4 1,6	1,1 1,2 1,3 1,6 1,9	1,1 1,2 1,3 1,7 2,1

4.3.4. Ümumiaxımlı kanalizasiya şəbəkəsinin sahələrində birinci yağış buraxıcıya qədər tullantı suları qarışığının hesabi sərfi qeyri-müntəzəmlik əmsalı hesaba alınmaqla istehsalat-məişət suları sərfləri və hesabi intensivlikdən yaranan yağışdan axım suları sərfinin cəminə bərabər təyin edilməlidir.

4.3.5. Ümumiaxımlı kanalizasiya şəbəkəsinin sahələrində birinci və sonrakı hər bir yağış buraxıcıdan sonra tullantı suları qarışığının hesabi sərfi qeyri-müntəzəmlik əmsalı hesaba alınmaqla istehsalat-məişət suları sərfləri və hesabi intensivlikli yağışdan yaranan yağış sularının (23) düsturu ilə hesablanan axım suları sərfinin cəminə bərabər təyin edilməlidir.

burada q_cit- istehsalat və məişət tullantı sularının sərfi, l/s.;

q_r- axırıncı yağışburaxıcı və hesabi kəsik arasında axın hövzəsinin yağış suları sərfidir, l/s.





4.3.6. Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektorları onların tam dolmasında buraxa biləcəkləri sərfə hesablanmalıdır.

Yarımayrılmış kanalizasiya sisteminin ümumiaxımlı kollektorlarının istehsalat-məişət tullantı sularının sərfi 10 l/s-dən çox olan sahələri bu sərfi buraxmağa yoxlanmalıdır. Bu zaman axımın ən az sürətləri 0,3 dolma dərəcəsinə görə cədvəl 16-a əsasən qəbul edilməlidir.

 

Cədvəl 16. 0,3 dolma dərəcəsinə görə axımın ən az sürətləri, m/s

Quru havada hesabi sərflərdə ümumi axımlı şəbəkənin boru kəmərlərində su layının dərinliyi, sm	Tullantı sularının minimal axma sürəti, m/s
31 – 40 41 – 60 61 – 100 101 – 150 150-dən çox	1 1,1 1,2 1,3 1,4

 

4.4. Məskunlaşma ərazilərinin və sənaye müəssisələri sahələrinin yerüstü axımlarının keyfiyyət xarakteristikası

4.4.1. Məskunlaşma ərazilərinin və sənaye müəssisələri sahələrinin yerüstü axımlarının çirklənmə dərəcəsi və xarakteri müxtəlif olur və su yığılan hövzənin və yer səthinə yaxın atmosferin sanitariya vəziyyətindən, ərazinin abadlığından, həmçinin atmosfer yağıntılarının hidrometeoroloji parametrlərindən (yağışın intensivliyi və davametmə müddəti, havanın yağıntısız olduğu müddət və yazda qarın ərimə intensivli) asılı olur.

4.4.2. Yerüstü axımların təqribi tərkibi cədvəl 17-də verilir. Bütün göstəricilərə görə ən çox çirklənən ərimiş qar sularıdır ki, OBT₂₀-ə görə təmizlənməmiş təsərrüfat-məişət tullantı sularına yaxındır.

Cədvəl 17. Məskunlaşma ərazilərində yaranmış yağış və qar suları axımlarındakı çirkləndiricilərin təqribi qatılıqları

Sahələrin növü	Yağış axımı			Ərimiş qar suyundan yaranmış axım
	Asılı maddələr,mq/dm^3	OBT5,mqO2/dm^3	Neft məhsulları,mq/dm^3	Asılı maddələr,mq/dm^3		OBT5,mqO2/dm^3	Neft məhsulları,mq/dm^3
Yüksək səviyyəli abadlığa malik və yol örtüklərinin müntəzəm mexaniki təmizlənməsi həyata keçirilən (şəhərin inzibati binalar, ticarət və tədris mərkəzləri yerləşən mərkəzi hissəsi) məskunlaşma ərazilərinin sahələri	400	30	8	2000		50	20
Müasir yaşayış tikililəri	650	40	12	2500		70	20
Nəqliyyatın intensiv hərəkəti olan mərkəzi küçələr	1000	60	20	3000		85	25
Sənaye müəssisələrinə söykənən ərazilər	2000	65	18	4000		110	25
Bina və qurğuların damları	 20	 10	0,01 – 0,7	 20		 10	0,01 – 0,7
Fərdi yaşayış binaları üstünlük təşkil edən ərazilər; qazonlar və yaşıllıq sahələri	300	40	 1	1500		70	 1

 

4.4.3. Sənaye müəssisələri sahələrində yaranan yerüstü axımlar, bir qayda olaraq, daha mürəkkəb tərkibə malik olur və əsas texnoloji proseslərin xarakteri ilə təyin edilir. Sudakı qarışıqların qatılığı su toplanan sahənin səthinin növündən, sanitariya-texniki vəziyyətindən və ərazinin təmizlənmə rejimindən, qaz və toztutulma sistemlərinin işinin səmərəliliyindən, xammalın, aralıq və hazır məhsulların, həmçinin istehsalat tullantılarının anbarlara yığılması və nəql etdirilməsinin təşkilindən asılı olur.

Müxtəlif istehsal sahələri olan iri sənaye müəssisələrində ayrı-ayrı sahələrdə yaranmış yerüstü axımlar qarışıqların tərkibinə görə bir-birindən, həmçinin ümumi axımdan kəskin surətdə fərqlənə bilər və bu amil axımın kənarlaşdırılma sxemi və təmizlənmə texnologiyası işlənən zaman nəzərə alınmalıdır.