Azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabineti yaninda



Yüklə 1,14 Mb.
səhifə59/76
tarix02.01.2022
ölçüsü1,14 Mb.
#2435
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   76
Apardı könlümü bir şux, qəməryüz, canfəza dilbər,

Nə dilbər? Dilbəri-şahid. Nə şahid? Şahidi-sərvər [7, s. 25.].
Həsənoğlu dilbərin hərfi mənasını – könül aparmağını aç­maq­la ki­fa­yət­lən­mə­­yib, onun başqa sifətlərini də – ­ “şahid” (gö­zəl) olmağını (Şahid - ər. “şahid – bir hadisəni, əhvalatı öz gözü ilə görmüş adam; gözəl, göyçək deməkdir [6, s. 301] və üstəlik “şahidi-sər­vər” (gözəllər başçısı) ol­duğunu xüsusi vurğulayaraq məşuqə ob­razının klassik ör­­nə­­yi­ni yaratmağa nail olmuşdur. İndi isə mü­­qayisə üçün Mirzə Ələk­­bər Sabirin “Məs­ləhət” şeirində işlənmiş eyni an­tro­po­ni­mə nəzər salaq:
İndi ki, var elçi də Səfdər kimi,

Bir bala qız al, boyu ərər kimi.

On-on iki sinnidə dilbər kimi,

Zülfü qara, sinəsi mərmər kimi.

Qoy başını sinəsinə bir dad al,

Qoy babalın boynuma, get arvad al! [8, s. 158].

M.Ə.Sabirin satirasında da, söz yox, “dilbər” gözəl mə­na­sın­da işlən­­miş­dir. An­­­caq bu gözəl – Həsənoğlunun qəzəlində gör­­­düyümüz gö­zəl deyil. Əgər Hə­sə­n­oğ­­­luda dilbər öz aşiqinə zülm edən, onu görüşə həs­rət qoyan, səbrini və dincliyini ürə­­­­­yi ilə birlikdə aparan külli-ixtiyar sahibi­dirsə, Sabirin dilbəri on­-on iki yaşında bir uşaq ikən ana qoynundan zorla ayrılaraq al­t­­mış yaşlı bir qocanın zindandan fərq­­­lənməyən evinə atılan, onun iyrənc şəhvətini söndürməyə alət edilən hü­quq­suz, dil­­siz-ağız­sız, bədbəxt bir insandır. Həsənoğlunun dilbəri öz gözəlliyi və gənc­­lik tə­­ravəti ilə haqlı olaraq fəxr etdiyi halda, Sabirin di­lbərinin gözəlliyi və gənc­liyi öz ba­­şına bəla olur, onun qul ki­­mi pulla alınıb-satılmasının başlıca səbə­bi­nə çevrilir. Be­­­ləcə, bir antroponim olaraq, klassik dilbər və satirik di­l­bər üslubi cəhətdən bir-bi­rindən həddən artıq fərqli xü­sus­iy­­yət­lər kəsb edir.

Cəlil Məmmədquluzadənin bədii yaradıcılığında, xüsusən bə­­dii nəsrində də şi­­fahi xalq ədəbiyyatından, canlı xalq da­nış­ıq di­lindən, islam tari­xi və mə­də­niy­yə­tin­­dən, klassik Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatından gələn xeyli miqdarda an­tro­po­nim­ var­­dır ki, onlar yazıçının satirik üslubu­nun tələbləri ilə komik məz­mun kəsb et­mişlər.

“Danabaş kəndinin əhvalatları” povestində islam ta­ri­xin­də məş­­hur olmuş şəx­­siyyətlərdən Həzrət Peyğəmbərin sevimli ar­­va­­dı Həzrət Ayişənin adı əsərin mən­­fi qəhrəmanı Xudayar bə­­yin dilində söyüş kimi işlə­dilir ki, bu da fanatik şiələr ar­a­­­sın­­da həmin qadının o qədər də yaxşı reputasiyaya malik ol­ma­dı­ğı sə­bəbindən qay­­naqlanır. Xudayar bəy arvadı ilə dalaşandan son­­­ra onu hədələyərək “Ayişənin qı­­zı” ifadəsi ilə söyür ki, bu da o dövrün abır-həyalı şiə qadınları üçün böyük təh­qir sa­­­yı­lı­r­­dı:­ ­“And olsun Allahın birliyinə, sən bir də mənim işlərimə qa­­rışasan, mə­nim sö­zümün qabağında söz danışasan, ta onda özü­nü ölmüş bil!.. Ayişənin qı­zı, mə­­nim evlənməyimin sənə nə dəx­­li var?” [1, s. 82.]

Ha­lbuki, islam tarixçiləri Həzrət Ayişə haqqında da­nı­şar­kən ən tərifli söz­lər­dən be­­lə çəkinməmişlər. Onlardan birinə mü­­raciət edək: “Həzrət Peyğəmbərlə doq­quz illik evlilik həyatı yaşayan Həz­­rət Ayişə on­dan çox şey öyrənmiş, dinin (İslam di­ninin – Z.Q.) incəliklərinə bələd olmuşdur. Bu da onun ağıl və idrak cə­­hətdən ka­mil­­ləşdiyini sübut edir. Həzrət Ayişə islam alə­­min­də qadınlığın iftixarıdır. Çox hə­dis söyləmək sahə­sində ta­nın­mış yeddi nə­fər­dən biri olan Həzrət Ayişə Əshabi-ki­ra­mın (Həz­­rət Peyğəmbərin ən yaxın sə­ha­bə­ləri – Z.Q.) din bi­lici­lə­rin­­­dən idi. O, 2210 hədisi-şərif rəvayət etmişdir. Xeyli mə­sə­­lə­də onun sözü sənəd kimi qəbul edil­mişdir. Elmi, zəkası çox ki­şi­l­ərdən üstün olan Həzrət Ayişə ağlını yerində, la­zı­mi mə­­sə­lə­­lərdə işlətmiş, həmişə gərəkli töv­si­yələri ilə ətrafındakılara kö­­mək et­miş­dir...” [ 9, s. 278-279].

E­yni sözləri islam dininin möhkəmlənməsində və ya­yıl­ma­sın­da böyük xid­mət­­ləri olan xəlifə Ömər ibn Xəttab (634-644) haq­­­qında da demək olar. “Danabaş kən­­dinin əhvalatları”nda Xu­­dayar bəyin dilindən islam tarixi ilə bağlı olan bu an­tro­­­po­nim yenə də söyüş və təhqir mövqeyində istifadə edilmişdir.

“– A kişi, adına and olsun, eşşəyi mənə Məhəmmədhəsən əmi özü verib. Eş­şə­­­yi mənə o dəyyus özü veribdi, o qurumsaq özü veribdi, o Ömər özü veribdi. A ki­­­şi, niyə inanmırsan?” [1, s. 63].

İslam peyğəmbəri Həzrət Mə­həm­­mədin (570-632) ən ya­xın si­lah­daş­la­rın­dan olan, Peyğəmbərdən sonra ha­ki­miy­­yətdə olan dörd raşidi xəlifəsindən biri kimi ta­nınan Ömər ibn Xət­tab (634-644) Əbu Bəkrdən sonra ikinci xəlifə olmuşdur. Qa­tı şiə olan Xudayar bəyin di­lin­­də “Ömər” sözünün söyüş kimi iş­lən­­məsi, şiələrin fik­rincə, onun (Ömərin – Z.Q.) guya dördüncü xə­lifə və Pey­ğəm­­bərin əmisi oğlu Hə­z­rət Əliyə (652-656) qarşı düşmən möv­qe tut­ma­­sı ilə bağlıdır. Ömər 634-cü ildə Əbu­bəkrin vəfatından sonra müsəlman icmasına başçılıq edən sayca ikinci “raşid xə­lifəsi, islam dininin erkən çağlarının ən böyük xadimlərindən biri olmuşdur [10, s. 98].

Bu antroponimlə bağlı maraqlı bir üslubi cəhət də – Xu­dayar bə­yin hə­­­min sö­yüşünün Məhəmmədhəsən əminin ar­va­dı İzzətin dilindən artıq­laması ilə özü­­nə qay­tarılmasıdır. An­caq, əlbəttə, aydındır ki, hər iki sö­yüş yalnız qiyabi səs­lə­­­nə­rək əya­ni olaraq ünvanına çatmır. “İzzət lap hirslənib üzünü tutdu Məhəmmədhəsən əmi­yə səmt və başladı: – Dur get, gör axı eşşək ne­­­­­cə oldu? Gör o Ömər oğlu Ömər eş­şə­yi neylədi?”[1, s. 97.]

Göründüyü kimi, Xudayar bəy Məhəmmədhəsən əmini sa­də­cə “Ömər” ad­lan­­­dırırsa, İzzət öz nifrətinin böyüklüyünü if­a­də etmək üçün bu söyüşü ikiqat güc­lən­­­dirərək, Ömər oğlu Ömər şəklində ifadə edir. İslam dini ilə, xüsusi halda şiə­lik­lə bağlı mənfi mənada iş­lənmiş tarixi pas­siv antroponimlərdən biri də Yeziddir ki, şi­­ə­­­­lərin gözündə təxminən Ömərlə eyni sta­­­tusa malikdir. Hələ eş­­şəyin təzə apa­rıl­dı­ğı zaman Məhəmmədhəsən əmi Xu­da­yar bə­yin zülmünü yada salaraq onu ən ağır təh­qir formalarından bi­­ri olan “Yezid oğ­­­lu Yezid adlandırır: “Bu Yezid oğlu Yezid el­ə mənim eşşəyimi gərək gəlib apa­­­raydı ki, başıma bu qədər qal­maqal gəlsin?” [1, s. 88-89.]

Məlum olduğu üzrə, Əməvi xəlifəsi Yezid ibn Müaviyə (680-683) 680-ci il ok­­­­tyabrın 10-da Kərbəla düzündə Mə­həm­məd Peyğəmbərin nəvəsi, Həzrət Əlinin və Həzrət Fatimənin oğ­lu İmam Hüseyni 72 tərəfdarı ilə birgə qətlə yetirmiş və bu ha­­­­disədən sonra təkcə şiələr deyil, bütün islam aləmi onu zül­mün və ədalətsizliyin da­­­şıyıcısı kimi yad edirlər. Bütün ömrü bo­yu Kərbəla ziyarətinin həsrətini çəkən Mə­­­həmmədhəsən əmi­nin dilindən “Yezid” adının söyüş məqamında iş­lə­dil­­­mə­si çox təbii səslənir.

Akademik T.Hacıyev bu barədə yazır: “XII-XIII əsrlərdə islam dini çər­çi­və­sin­də sünni və şiə təriqətləri arasında gedən ardı-arası kəsil­məz mübahisə və mü­ba­ri­zə­lər öz təsirini bilavasitə antroponimlərdə göstərirdi” [11, s. 88].

Cəlil Məmmədquluzadənin öz əsərlərində iş­­­lətdiyi qadın adları XIX əsrin so­nu, XX əsrin əvvəllərində Azər­­­baycan ictimai-mədəni mü­hi­tin­də çox yayılmış ad­­la­rdır. Bir qədər diqqətli yanaşsaq, əslində “Danabaş kən­dinin əh­­valatları” əsə­ri­nin əsas mövzusu məhz qadın azadlığıdır və bu ba­xı­m­dan əsərin baş müsbət qəh­rə­ma­nı da elə Zeynəbdir. Ərəb mənşəli antroponim olan “Zey­nəb” Cəlil Məm­məd­qu­lu­­za­d­ə­­nin təsvir etdiyi şiə mühitində çox yayılmış ad­lar­dan biridir. Bu­­nun səbəbi – Həz­rət Əlinin qızının, imam Həsən və imam Hü­­se­y­nin bacı­la­rı­nın adının da Zey­nəb olmasıdır. Kərbəla ha­di­­sələrində özünü mərd və mü­bariz bir qadın kimi gös­tə­rən Zey­nəb sonralar şiə mühitində məşhur şəx­siy­­yət­lər zümrəsinə da­xil olmuş və Kər­bəla qətlindən sonra sürgün edildikləri Şam (Də­məşq) şəhərində vəfat edərək ora­da da dəfn olunmuşdur. Ha­zırda Dəməşqdə mö­h­tə­şəm “Xanım Zeynəb” məq­bə­rə kom­plek­si vardır və hər il yüz minlərlə şiə həmin mə­q­bərəni zi­ya­rət etməyi özü­nə bir dini borc hesab edir.

Bundan başqa, Xa­nım Zey­nəbin ibrətamiz həyatı və mübarizəsi haqqında da ila­­hiy­­­yatçı alimlər tə­rə­fin­dən elmi araşdırmalar aparılmaq­da­dır. (Bax: S.Ab­ba­so­va.­ Həz­rəti Zeynəbin (s. ə.) Kər­bəla dərsləri // is­­lamaz.com) Mirzə Cəlilin qadın qəh­rəmanı da əvvəlcə öz tarixi pro­to­ti­­­­pinə layiq sə­viy­yə­də çıxış edir, Xudayar bə­yin elçilərinə rədd cavabı verə­rək təhqir edir. Ancaq Kər­bəla hadisələrində ol­­duğu ki­mi, burada da qüvvələr nisbəti həddən artıq fərqli ol­­­duğundan, sahibi Kərbəlayı Hey­dəri itirən, oğlu Vəliqulu hiy­­lə ilə əlindən alınan Zey­nəb son nəticədə məğ­lu­biy­yətlə ba­rı­ş­maq məcburiyyəti qarşısında qalır. Həzrət Əli­nin qızı Ze­ynəb Şam­da qaç­­qın-əsirlər arasında bir xarabada məskən saldığı ki­mi, Mir­zə Cəlilin də Zey­nə­bi­nin xoşbəxt günləri miskin du­rumla əvəz­lə­nir.

Bu mə­nada böyük yazıçının öz qəhrəmanının yaxşı və pis günlərini mü­qa­yi­sə edən final səhnəsi çox tə­sirli alın­mışdır: “Zeynəb haman biz gördüyümüz evdə ki, in­di heç bir şey qalmayıbdı, ­– köhnə palaz üstə oturub, diz­lə­ri­ni qu­caq­la­­yıb, göz­­lərini dikmişdi səqfə; guya ki, pərdiləri sa­yır. Zey­nə­bin libası lap halına mü­va­fiq gəlirdi; yəni lap mün­dər idi. Si­fə­ti də biz gördüyümüz sifət deyil. Bu dörd ilin ər­­­zin­­də lap qo­­ca­lıbdır” [1, s. 122].

Maraqlıdır ki, “Danabaş kəndinin əhvalatları” povestində Xudayar bəyin üzündən Kərbəla zi­yarətindən qalan zavallı Məhəm­məd­həsən əmi peşmançılıq məktubu yazdırıb Həz­rət Abbasa göndərir. “ – Apar, qardaş, apar... O ərizəni apar... Apar həzrəti-Abbasa. Apar... Mən gedə bilmədim. Qoymadılar. Mənim eşşəyimi oğurladılar. Yedilər, satdılar. Apar ərizəni. Apar.

İzzət ağlaya-ağlaya başlayır Məhəmmədhəsənin sözünü kəsməyə.

– Çavuş, apararsan o ərizəni həzrət-Abbasa. Gərək mənim ərimi bu yoldan binəsib eləyəni həzrət-Abbas özü qənim ola. İmam özü qənim ola [1, s. 109].

Be­ləliklə, Cəlil Məmmədquluzadənin bədii yaradıcılığının an­­troponimikası möh­­kəm ənənələr üzərində qurularaq bir sıra mö­­təbər qaynaqlara söykənir. Ancaq bö­­yük ədibin əsərlərində iş­­­lənmiş antropo­nim­lər daha çox onun satirik üslubunun müx­­­tə­­lif çalarlarının gerçəkləş­mə­sində oynadıqları rola görə çağ­daş fi­lologiya el­min­­də üslubi-linqvistik əhəmiyyət daşıyır. Bu isə, Azə­rbaycan bədii dili ono­mas­ti­ka­­sının üs­lubi imkanlarının zən­gin­­li­yi­ni bir daha sübuta yetirir.


Yüklə 1,14 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   76




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin