Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

1.Əkinçilik alətləri.  
Ənənəvi  əmək alətləri arasında tipoloji müxtəlifliyinə  və istifadə  əhəmiyyətinə görə, 
əkinçilik məişəti ilə bağlı  təsərrüfat alətləri xüsusi yer tutmuşdur. Zəmanəmizədək bu alətlərin 
geniş tipoloji çeşidi gəlib çatmışdır. 
Şum alətləri.  Ənənəvi  əkinçilik təsərrüfatında  əsasən «bel» adlanan müxtəlif forma və 
quruluşa malik əmək alətlərindən istifadə edilmişdir. Quba-Xaçmaz bölgəsi  əhalisi arasında o, 
«qazqır bel», «Quba beli», «Dərbənd beli», «ləzgi beli», Şirvanda «Navahı beli», Şəki-Zaqatala 
bölgəsində «Gülüstan beli», «Qarabağ beli», Naxçıvanda «Şərur beli», «Naxçıvan beli», 
Lənkəran-Astara bölgəsində  «şuxm (şum) beli», «əyri bel», «xiling» və b. adlarla məlum idi. 
Bunların hamısı tipoloji cəhətdən  qalaqlı  bel qrupuna aid edilir. Ən’ənəvi qalaqlı bellər bir 
qayda olaraq, təpkəncli düzəldilirdi. Forma etibarilə onlar xış gavahınını xatırladırdı. Bu tip 
bellər,  əsasən, Azərbaycanın düzənlik rayonlarında, xüsusilə bağ-bostan kimi kiçik torpaq 
sahələrinin bellənməsində və çəltik zəmilərinin əkilib becərilməsində daha çox tətbiq olunurdu. 
Torpaq layının dərin qatlarını qazıb çevirə bildiyindən yumşaq torpaq sahələrini  əkmək 
üçün «qalaqlı bel» bir növ xış və ya kotanı əvəz edirdi. Azərbaycanın bir sıra bölgələrində belin 
bu növünün «şum beli» adlanması da buradan irəli gəlmişdir. Şumlama əməliyyatını yaxşı yerinə 
yetirə bilmək üçün onun qalağının sağ  və ya sol küncləri «təpkən» adlanan qulaqcıqla 

---

 
24
tamamlanırdı. 
XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycanın bir sıra bölgələrində «təpkəncli» dəmir 
bellər peyda olmağa başlamışdır. Belin bu tipi zavodda kütləvi istehsal olunduğundan «zavod», 
yaxud «rus» beli də adlandırılırdı. Ucuz başa gəlməsinə baxmayaraq təpgəncli bel əkin işində 
uzun müddət «qalaqlı bel» ilə yanaşı işlənmişdir. 
XIX  əsrdə  əkin təsərrüfatında, xüsusilə bostan və  tərəvəz sahələrinin becərilməsində 
müxtəlif quruluşlu metal toxa  başlıca  əmək aləti olaraq qalırdı. Dəmirin peyda olması ilə 
əlaqədar olaraq, xüsusilə antik dövrdən etibarən dəmir toxa daş  və sümük toxaları  sıxışdırıb 
aradan çıxarmağa başlamışdır. Metal toxalar dəstək keçirilən küpünə görə «dımıqlı» və «borulu» 
(lüləli) olmaqla iki qrupa bölünür. Lüləli toxalar həcm etibarilə xeyli böyük olub «kətmən» 
adlanırdı. Kətmən əmək məhsuldarlığını artırmaqdan əlavə, həm də nisbətən ağır olduğundan iş 
prosesində  əkin sahəsinin dərin qatlarına keçə bilir, bununla da alaq otlarını kökündən kəsib 
çıxarmağa və becərilən bitkinin dibini yaxşı yumşaltmağa imkan verirdi. 
Toxa və  kətmənin becərmə-yumşaltma  əməliyyatında iş  əmsallarının olması  nəzərə 
alınaraq, Azərbaycanın aqrar terminologiyasında «toxalama» istilahı ilə yanaşı, «ketmənləmə» 
anlayışı da yaranmışdır. Kətmənləmə əməliyyatı ən çox pambıq, tənbəki, qızıl boya, kətan və s. 
kimi texniki bitkilərin becərilməsində tətbiq olunmuşdur. 
Əvvəllər olduğu kimi, XIX əsrdə  də  əkinçilikdə qoşqu qüvvəsi ilə  işlədilən  şum alətləri 
başlıca yer tuturdu. Konstruktiv quruluşuna və  əməli vəzifəsinə görə  şum alətləri  xış  və  kotan 
olmaqla iki qrupa bölünür. Öz növbəsində quruluş etibarilə  xış  ulamasız  (əyri xış)  və ulamalı 
olmaqla iki qrupa bölünür. 
Xış ağacdan düzəldilən ən qədim şum aləti olub Azərbaycanın bütün əkinçilik rayonlarında 
geniş yayılmışdır. Xışın ən sadə və qədim forması kökündən çıxarılmış əyri ağacdan düzəldilirdi. 
Elə bu səbəbdən də, el arasında o, çox vaxt əyri xış adlanırdı. Belə halda bitili ağacın kökü xışın 
kötüyü, gövdəsi isə onun qolu rolunu oynayırdı. Ona təkcə  dəstək  əlavə olunurdu. Xışın bəsit 
növü olan «əyri xış»  əvvəllər uzun müddət  gavahınsız  işlənmişdir. Məlum olduğu kimi, 
Azərbaycanda dəmir gavahın antik dövrdən etibarən dəb düşmüş və XX əsrin əvvəllərinə qədər 
özünün  əməli  əhəmiyyətini itirməmişdir. Xüsusilə, ağır və mürəkkəb quruluşlu «qara» kotanın 
işləyə bilmədiyi dağavar torpaqların  əkilib becərilməsində gavahınlı  xış uzun müddət yeganə 
şum aləti olaraq qalmışdır.