Karakalpak tüRKÇESİndeki tip terimleri
Yüklə 172,12 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
KARAKALPAK TÜRKÇESİNDEKİ TIP TERİMLERİ Feyza TOKAT* Özet Tıp terimi, tıp ilmi ile uğraşan bilim adamlarının kısa yoldan anlaşmalarını sağlayan özel kelimelerdir. Bu çalışmada Kıpçak grubu yazı dillerinden biri olan Karakalpak Türkçesindeki tıp terimleri tespit edilmeye çalışılmış ve böylelikle tıp dili ile çağdaş Türk lehçeleri üzerine yapılan araştırmalara katkıda bulunulması amaçlanmıştır. Karakalpak Türkçesinde tespit ettiğimiz 398 tıp teriminin 158 tanesinin Türkçe olduğu ve Türkçe olan bu tıp terimlerinin 60 tanesinin de standart Türkiye Türkçesinde ve ağızlarında karşılığı olduğu görülmüştür.
Karakalpak Türkçesi, Tıp terimi, Çağdaş Türk Lehçeleri. MEDICAL TERMS IN KARAKALPAK TURKISH Abstract Medical terms are special words that provides the scientiest dealing with medical sciences to easily communicate with each other. In this study, the medical terms in Karakalpak Turkish which is a Kipchak group text dialect are tried to be determined and in this manner it is aimed to contribute to the researchs on medical language and modern Turkish dialects. It is seen that 158 of 398 medical terms that are identified in Karakalpak Turkish are Turkish words and also 60 of these 158 medical terms in Turkish have equivalent counterparts in standard Turkey Turkish and dialects.
Karakalpak Turkish, Medical terms, Modern Turkish Dialects. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı 13, 2012, Sayfa 1-15 * Doktor - Öğretmen, Orhan Abalıoğlu Teknik ve Endüstri Meslek Lisesi, DENİZLİ. e-posta : feyzaturgut@yahoo.com
Türk dünyasının kullandığı terimleri bilmek ve anlamak birbirimizi anlamamızı sağladığı gibi, bilimsel bir araştırma yapmamızı ve terim yapmada ortak bir noktada buluşmamızı kolaylaştıracaktır. Bu sebeple biz bu çalışmada Kıpçak grubu yazı dillerinden biri olan Karakalpak Türkçesindeki tıp terimlerini tespit etmeye çalıştık. Çalışmanın amacı Karakalpak Türkçesindeki tıp terimlerini tespit etmek ve böylelikle tıp dili ile çağdaş Türk lehçeleri üzerine yapılan araştırmalara katkıda bulunmaktır. Çalışmamız, Türk toplulukları arasındaki ortak veya farklı terimleri görmeye kısmen de olsa imkân verecektir.
Tıp ilmi ile uğraşan bilim adamlarının kısa yoldan anlaşmalarını sağlayan özel kelimelere tıp terimi diyebiliriz. Tıp terimleri; hastalık adı, organ adı, ilaç adı, tedavi yöntemleri, tıp aletleri gibi geniş bir söz varlığını kapsamaktadır. Araştırmamız hastalık adları, tıp mesleğiyle uğraşanlara verilen adlar, tedavi yöntemleri, ilaç adları, genel sağlık terimleri, tıp aletleri, organ adları ile sınırlandırılmıştır. İlaç yapımında kullanılan bitki isimleri, bazı hastalıkları iyileştirdiğine inanılan taşlar üzerinde durulmamıştır. Bu yazıda 398 tıp terimi bulunmaktadır. Bu terimler tespit edilirken dört ciltlik “Qaraqalpaq Tiliniñ Tüsindirme Sözligi”nden yararlanılmıştır. 1 Bu çalışmada tespit edilen tıp terimlerinin hepsi Türkçe (Karakalpak Türkçesi) kökenli kelimeler değildir. Amacımız Karakalpak Türkçesinde günlük hayatta kullanılan, sözlüklere girmiş 1 Qaraqalpaq Tiliniñ Tüsindirme Sözligi’ni Türkiye Türkçesine aktaran ve daha yayımlanmadan çalışmamıza kaynaklık etmesi için istifademize sunan Prof.Dr. Ceyhun Vedat UYGUR’a teşekkür ederiz.
F. Tokat 2 Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 13, 2012 tıp terimlerini tespit etmek olduğu için Rusça, Arapça, Farsça, Fransızca gibi başka dillerden Karakalpak Türkçesine girmiş kelimeler de çalışmaya dâhil edilmiş ve bunların oranı sonuç bölümünde belirtilmiştir. Tespit edebildiğimiz Karakalpak tıp terimleri, alfabetik olarak aşağıda gösterilmiştir.
etmek, okuyup üfleyerek iyi etmek (etmeye çalışmak).
Yaranın, hastalığın vb. artması, kötüleşmesi, şiddetlenmesi. Awırlan-, < T. ağırla:- (ED, 94a) awır+la-n- (f.) 1. Ağır olmak, ağırlaşmak. 2. Acı çekmek, eziyete uğramak.
awır+la-ş- (f.) 1. Kaygı basmak, dertli olmak. 2. Hastalığı artmak, ağırlaşmak. Awır-, < T. ağrı:-/ağru:- ( ED, 91a) (f.) Hasta olmak, hastalanmak. *Bas awırıw: Baş ağrısı. As qazanı awırıw: Mide ağrısı. Awız, < T. ağız (ED, 98a) (is.) İnsan ve hayvanların yemek yeme organı, ağız. Awsıl, < T. avsıl (TS, 286) (is.) Hayvanlarda görülen (salya akma şeklindeki) bir hastalık. Ayaq, < T. adak (ED, 45a) (is.) İnsan veya hayvanların yürüme organı, ayak. Ä Äynek, < Ar. ayn (is.) Gözlük.
B Baldaq, < Moğ. baldag = bardag (MTS) (is.) Hasta veya ayağı aksak insanların koltuklarına dayayıp yürüdükleri baston, koltuk değneği.
pelesenk yağı, belsem. Banka, < R. ? (is.) 1. Cam veya kalaydan yapılan silindir şeklindeki kap. 2. Soğuk alıp hasta olunduğunda et ile deri arasındaki havayı çıkarmak için küçük cam koyarak hastayı tedavi etme.
kısmı. *Jürek-bawrı, ökpe bawır: İnsan ve canlıların organları, yürek-ciğeri, ciğer göğsü.
Bawırday, < T. bağır (ED, 317a) bawır +day (sf.) Ciğer gibi, ciğere benzer. Bawırqurt, < T. bağır (ED, 317a) bawır+ kurt /kurd (ED, 648a) (bir.is.) 1. İnsanların ve canlıların bağrında görülen (uzun bir kurt sebebiyle ortaya çıkan) bir tür hastalık. 2. Bağırda (ciğerde) olan uzun bir kurt.
söylenen şiirlerin bir türü (bunu halk tabipleri veya falcılar kullanır)
(bir.f.)
Hasta iyileşmeye başlamak, kötü giden bir olay olumluya değişmeye başlamak.
(is.) Vücutta bulunan ve vücudun ihtiyaç duyduğu maddeleri salgılayan veya gereksizleri reddeden organ, bölüm.
gibi, sıtma hastalığına benzer. Bıdım-bıdım, < T. Yansıma söz (sf.) Yüzün sarkması veya hastalıktan pütür pütür olması. Biydäret, < Far.+Ar. bî+tahâret (sf.) eski söz. Tuvaletini yapamama, tuvalete çıkamama, kabızlık. Biydärman, < Far. bî+dermân (sf.) Dermansız, halsiz, güçsüz. Biytap, < Far. bî+tâb (sf.) Hasta, bîtap. Biytaplan-,< Far. bî+tâb+la-n- (f.) Hastalanmak, bîtap düşmek. Biytaplı, < Far. bî+tâb+lı bk. Biytapşılıq. Biytaplıq, < Far. bî+tâb+lıq bk. Biytapşılıq. Biytapşılıq, < Far. bî+tâb+şı+lıq (is.) Hastalık, hastalık hâli. Böteke, < ? (is.) İnsan ve hayvanların yediklerini sindirdikleri organ, mide. Bötekedey, < ? böteke+ dey (sf.) Mideye benzer, mide (işkembe) gibi. ʿ
Karakalpak Türkçesindeki Tıp Terimleri 3 Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 13, 2012 Bronxit, < Fr. bronh (is.)Bronşit hastalığı. Brutsellez, < İng. brucella (is.) Bruselloz, malta humması hastalığı. Bulaw, < T. bulğa:- (ED, 337a) bula-w (is.) < eski söz. Hasta bir insanı terletmek yoluyla tedavi etmek usulü.
Hastayı terletmek, terleterek şifalı otlarla iyileştirmeye çalışmak. (bk. Bulaw)
diğer canlıların el, bacak ve diğer vücut organlarındaki etler.
vücudunda et olan. Bujır: bujır-bujır,< T. Yansıma söz (sf.) 1. Pütür pütür, pürüzlü. 2. Çiçek hastalığından kalan iz, çiçek bozuğu.
büklüm.
Byulleten’ , < R. byulleten’ (is.). Hastalık raporu, doktor raporu. Ç Çuma, < R. çuma (is.) Veba, taun. D Dastıq, < T. yastuk (TS, 4376) (is.) *Dastıq tartıp jat-: Hastalanıp yatmak, hastalanıp yatağa düşmek, yastık döşek yatmak. Dawager, < Ar.+Far. devâ+ger (is.) Hastalığı iyileştiren, şifacı. Dawagerlik, < Ar.+Far. devâ+ger+lik (is.) Tabiplik, deva ve şifa vericilik. Dawala- < Ar. devâ+la- , (f.) Tedavi etmek. Dawalı, < Ar. devâ+lı (sf.) 1. Deva görmüş, şifa görmüş, tedavi edilmiş. 2. ağız. İyileşen, düzelen.
şeyler, deva. Däriger, < Far.+Far dārū+ger (is.) İlaç hazırlayabilen uzman.
Därigerlik, < Far.+Far. dārū+ger+lik (is.) İlaç hazırlama ve hastaları iyileştirme işi. Däri-därmaq, < Far.+T. dārū + tir-mek (is.) Her türlü ilaç ve deva verici şeyler. Därt, < Far. derd (is.) 1. Kaygı, dert. 2. ağız. Hasta, dertli.
Dem saldı:< Far.+ T. dem+ sal-dı (bir.f.) Hocanın, hastaya okuyup üflemesi işi. Depressiya, < Fr. dépression (is.) Depresyon. Diabet, < Fr. diabète (is.) Şeker hastalığı, diyabet. Dieta, < Fr. diète
(is.) Diyet. Difterit, < Fr.
diphtérie (is.) Difteri hastalığı. Dispanser, < Fr. dispensaire (is.) Dispanser, sağlık ocağı.
Dizenteriya, < Fr.
dysenterie (is.) Dizanteri hastalığı. Donor, < Fr. doneur (is.) Hastaya, yaralılara kendi kanını veren kişi, donör. Duwaxan, < Ar.+Far. du’â+hân “okuyan” (bir.is.) Hastaları dua yoluyla iyileştiren kişi, duahan. E Ekzema, < Fr. eczéma (is.) Ekzema, kaşıntı. Em, < T. em (ED,155a) (is.) 1. Tedavi usulü, tedavi çaresi. 2. İlaç, deva, derman. Emboliya, < Fr. embolie (is.) Amboli. Emle-, < T. emle- (ED, 161a) em+le- (f.) 1. Tedavi etmek, iyileştirmek. 2. ağız. Söz ile iyileştirmek, ikna etmek.
iyileşmesi için ilaç almak, tedavi olmak, iyileşmek.
Tedavi olan, tedavi gören, hasta. Emles-, < T. emleş- (ED, 161b) em+le-s- Emle- fiilinin işteş şekli. Emlesiwşi, < T. emleş- (ED,161b) em+le-s-iw+şi (is.) Tedavi gören hastanın yanında durup ona yardımcı olan kişi.
ettirgen şekli. F. Tokat 4 Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 13, 2012 Emletiwşi, < T. emlet- (ED,161a) em+le-t-iw+şi (is.) 1. Tedavi gören hasta. 2. Hastayı tedavi eden kişi, tabip, hekim.
Şifahane, hastane. Emlewşi, < T. emle- (ED, 161a) em+le-w+şi (is.) Hastayı iyileştiren kişi, doktor, hekim. Emşek, < T. emçek (ED, 156b) em-şek (is.) Meme. Epilepsiya, < Fr. épilepsie
(is.) Epilepsi, sara hastalığı. Eroziya, < Fr. érosion (is.) Vücut derisinin zarar görmesi, yaralanması, bozulması. Eşek jemi, < T. eşek (ED, 260a)+ yé:m (ED, 934a)+i (bir. is.) İnsanın vücudunu kaşındırıp kızıl sivilce (yara) yapan bir tür deri hastalığı; kızamık.
kemiğine yapışık olan kısmı, et. *Eti juwla-: Eti (vücudu) titremek; donup kalmak. Eti
gözüne kan dolmak. Eti şimirken-: Vücudu, eti titremek. Etin je-:Kendi etini yemiş gibi olmak, zayıflamak, düşmek, hastalanmak. Etin şaq-: a) Yılan vb. hayvanlar sokmak b) ağız. Etine, vücuduna tesir etmek, etine çarpmak. Et qaş-: Hastalanmak, zayıflamak, yorgun düşmek. Bulşıq et: Kolun, bacağın etli kısmı. Etek, < T. etek (ED, 50a) (is.) ağız. Belden aşağı kısım, avret yeri. *Etegi kel-: Kızların ergen olması, çocuk doğurma özelliği kazanması, cinsiyet bezlerinin uyanmaya başlaması. Etiologiya, < Fr. étiologie (is.) 1. Etiyoloji, hastalıkların ortaya çıkış sebepleri ve şartları ile ilgilenen bilim dalı. 2. Hastalık sebepleri.
pharmacologue (is.) Farmakoloji ile uğraşan, ilâçbilim uzmanı. Farmakologiya, < Fr. pharmacologie (is.) İlâçların organizmaya tesirlerini inceleyen bilim dalı, farmakoloji.
Eczacılıkla ilgili Fizioterapevt, < R. < Fr.
physiothérapiste (is.) Fizyoterapi uzmanı, fizyoterapist. Fizioterapiya, < Fr. physiothérapie (is.) Hastalıkları su, ışık, ısı, hava, elektrik vb. fiziksel yöntemlerle tedavi
çıkan şişlik, avurt şişmesi. Fototerapiya, < Fr. photothérapie (is.) Işın yolu ile hastayı tedavi etme, ışın tedavisi, fototerapi. Ftiziatr, < R. ftiziatr (is.) Ftiziatr uzmanı. Ftiziatriya, < R. ftiziatriya (is.) Tıbbın, ciğer hastalıkları ve tedavisi ile meşgul olan bölümü.
karabasan. Gangrena, < Fr. gangrène (is.) Kangren. Gastrit, < Fr. gastrite (is.) Gastrit hastalığı. Gigiene, < Fr.
hygiène (is.) Temizlik, sağlığı koruma yöntemi olan hijyen. Ginekolog, < Fr. gynécologue (is.) Jinekolog, kadın hastalıkları doktoru. Ginekologiya, < Fr. gynécologie
(is.) Jinekoloji, kadın hastalıkları ilmi. Gipertonik, < İng. hypertonic (is.) Hipertansiyon hastası.
Gipertoniya, < Fr.
hypertension (is.) Hipertansiyon. Gipertoniyalıq, < Fr. gipertoniya+lıq (sf.) Hipertansiyonla ilgili, hipertansiyona özgü. Gipnoz, < Fr.
hypnose (is.) 1. Hipnoz, hipnozdaki kişi veya varlığın durumu. 2. Hipnoz usulü, uyutma metodu; sihir, büyü. Gips, < R. gips (is.) 1. Alçı maddesi, cibs. 2. Alçı taşı. 3. Vücudun kırılan veya çıkan bir organını sabit tutmak için katılaştırılan bağ, alçı.
Gipsle-, < R. gips+le- (f.) 1. Alçı ile bağlamak, alçılamak. 2. Bir yeri alçılamak, alçı dökmek. Karakalpak Türkçesindeki Tıp Terimleri 5 Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 13, 2012 Girtiy-, < T. gir-t-iy- (f.) Hastalık veya başka bir sebeple gözün küçülmeye başlaması. Glyukoza, < Fr. glycose (is.) Glikoz. Gübirtkeyli, < T. gübirt+key+li ? (is.) Tırnağa düşen irinli yara, tırnak yarası hastalığı. X Xalat, < R. xalat (is.) 1. Doktorların vb. giydiği beyaz önlük. 2. Hastanede hastaların giydiği gömlek.
(yürek, ciğer vb.) Xirurgiya, < R. hirurgiya (is.) 1. Cerrahî, operatörlük (tıpta). 2. Hastayı ameliyat yoluyla iyileştirme, operasyon, ameliyat.
ilgili, operasyona özgü. 2. Ameliyat sırasında kullanılan alet. 3. Ameliyat yolu ile yapılan, ameliyatla gerçekleştirilen. Xloroform, < Fr. chloroforme (is.) Kloroform maddesi.
Xolera, < Fr. choléra (is.) Kolera hastalığı. Xoletsistit, < R. xoletsistit (is.) Öd kesesinin şişmesiyle kendisini gösteren hastalık, kolesistit.
olmak.
Ilañlan-,< T. ılañ+la+n- Ilañla- fiilinin dönüşlü şekli.
Iñqıl-sıñqıl, ,< T. Yansıma söz (is.) Yatıp kalkan hasta, sağlığı tam yerinde olmayan. Isıtpa, < T. isit- (ED, 243a) ısıt-pa (is.) Sıtma hastalığı. İ İlik, < T. il- (?i:l-) (ED, 125b) il-ik (zf.) Hastalık; zarar, ziyan.
İllet, < Ar. illa (is.) İllet, hastalık, ağrı. *İllet tap-: Bozulmak, arıza yapmak; hastalık bulmak, hastalanmak.
düşmek, dermansız kalmak. İnvalid, < R. invalid (is.) Hasta, malûl; işe yaramaz. İşqısta, < T. iç (ED, 17a)+ kıs(ED, 665b)-ta (zf.) Hasta, dertli, kaygılı, üzgün. İşqıstalıq, < T. iç (ED, 17a)+ kıs (ED, 665b)-ta+lıq (is.) Dertli oluş, kaygılı oluş, üzgün oluş. İyne, < T. yigne (ED, 913a) (is.) İğne. İyt jegi: < T. it + yé:- (ED, 869b)-g+i (bir.is.) Bir tür hastalık, it yarası. *İyt tiy-: din. Birinin gözü hastalanmak, gözü akmak. J Jaq , < T. (is.) Alt çene kemiği. Jaqbas, < T. yaq+bas (bir. is.) Zaman zaman çıkan ve depreşen eski hastalık. Jaqsar-, < T. yaqşı+ar- (f.) 1. Eskisine göre daha iyi bir durma gelmek, iyileşmek. 2. Hastalıktan kurtulmak, iyileşmek.
iyileşmek, düzelmek. Jatır, < T. yat- (ED, 884a) yat-ır (is.) Rahim, dölyatağı. Jatıs, < T. yat- (ED, 884a) yat-ıs (is.) 1. Hastalık sebebiyle yorgan döşek yatma, yatış. 2. Hareketsizlik, hiçbir iş yapmama, yatıp durma.
Jatqar-, < T. yat- (ED, 884a) yat-qar- (f.) 1. Hastayı hastaneye yatırmak. 2. ağız. Yedi yaşındaki erkek çocuğu sünnet ettirmek.
sağalmak. Jegi, < T. yé:- (ED, 869b) ye-g+i (is.) Vücuttaki yaygın yara, kangren. Jegidey, < T. yé:- (ED, 869b) ye-g+i+dey (sf.) Kangren gibi, kangrene benzer. Jınıs, < Ar. cins (is.) Erkek veya dişilerin cinsiyet organı.
Jinlixana, < Ar.+Far. cinn+ hâne (bir.is.) Tımarhane, delilerin tedavi edildiği yer. Jötel, 1. Solunum yollarının, ciğerin üşütülmesi sonucu oluşan hastalık. 2. Üşütmekten dolayı sesini kaybetmiş insanın az çok sesini çıkararak konuşması.*Kök jötel: Ağır “jötel” (solunum yollarının üşütülmesi) hastalığı. ʿ
F. Tokat 6 Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 13, 2012 Jötel-, < ? (f.) Üşütmek, solunum yollarını üşütmek, hastalanmak. Jötelle-, < ? jötel+le- bk. Jötel- Yüklə 172,12 Kb. Dostları ilə paylaş:
|