Karakalpak tüRKÇESİndeki tip terimleri

R

Radikulit,  < R. radikulit (is.)  Radikulit, sinir kökü 

iltihabı. 

Raxit, < Fr. rachitisme

 

(is.) Raşitizm hastalığı.

Revmatizm,  < İt. reumatismo

 

(is.) Romatizma 

hastalığı. 

 S

Sanatoriya, < Fr. sanatorium (is.) Şifahane, hastane.

Sandıraq,   < T. san- (sa:n-) (ED, 833a)  sa-n-dır-aq (is.) 

Hasta kişinin yersiz ve anlamsız sözleri. 

Sanitar,  < R. sanitar (is.) Hastabakıcı.

Sanitariya, < R. sanitary  (is.) Hıfzıssıha.

Sanitarka,   < R. sanitarka (is.)  Bayan hastabakıcı, 

hemşire.

Saratan, < Ar. seretân (is.) Bir boğaz hastalığının 

adı.

Sarıy, < ? (is.) Bir tür hastalık.

Sarsıq,  < T. sars- (ED, 854b) sars-ıq (is.)  Yara, irin, 

hastalık; dert.

Saw , < T.sa:ğ (ED, 803a) (is.) 1. Sağ, sağlıklı kişi, 

hastalığı olmayan. 2. Sağ, hayatta. 

Sawal-,  < T. sa:ğ (ED, 803a) saw+al-(f.)  Hastalıktan 

kurtulmak, sağalmak, iyileşmek.

Sawalın-,< T. sa:ğ (ED, 803a) saw+al-ın- (f.) Hastalıktan 

kurtulmak, iyileşmek.

Sawalıt-, < T. sa:ğ (ED, 803a) saw+al-ıt- (f.) İyileştirmek, 

hastalıktan kurtarmak.

Sawıq-,  < T. sa:ğ (ED, 803a) saw+ıq- (f.)  Hastalıktan 

kurtulmak, iyileşmek.

Sawlıq,  < T. sa:ğ (ED, 803a) saw+lıq (is.) Sağlık.*Den 

sawlıqtıñ arqası: Hastalanmayıp sağlıklı 

oluş.

Sazba: Jürek sazba, < T. saz- “açlıktan kendisini kötü 

hissetmek” (KTTS) +ma (sf.) Bir tür kalp hastalığı, 

kalp ağrısı.

Sınıq, < T. sınuk (sı:nuk) (ED, 837b)  sı-n-ıq (sf.) Kırılmış, 

kırık. 

Sınıqşı,  < T. sınuk (sı:nuk) (ED, 837b) sı-n-ıq+şı (is.) 

Kırıkları iyileştiren kişi, kırıkçı, sınıkçı.

Sırqas, < ? (is.) Hasta. 

Sırqaslan-, < ? sırqas+la-n- (f.) Hastalanmak.

Sırqaslaw, < ? sırqas+la-w (sf.) Hasta.

Siñir, < T. siñir (ED, 841a) (is.)  Vücuttaki beyaz, tel 

şeklindeki organ, sinir.

Skleroz, < R. skleroz (is.) Skleroz, doku sertleşmesi.

Soz,   < ?  (is.)  Zührevî hastalıkların, cinsiyet 

organında görülen bir türü.

Soqır, < T. suk- (ED, 805a) sok-ır (sf.) Gözleri görmeyen, 

kör.*Soqır işek: Kalın bağırsağın küçük 

çıkıntısı, apandisit. 

Stantsionar, < R. stantsionar (is.) Hastane.

Stomatolog,  < Fr. stomatolog

 

(is.)  Stomatoloji 

uzmanı.

Stomatologiya, < Fr. stomatologie (is.) Ağız yangısı 

hastalığı, stomatoloji.

Süzek,  < T. süz-ek (is.) Bir tür hastalık.

  

 

Ş

Şeşek,  < T. çéçek (ED,400b)(is.) İnsanların yüzünde 

hastalıktan dolayı çıkan leke, yara, sivilce, 

çiçek.

Şikäs,  < Far. şikest.(is.) Hasta.

Şikäslen-, < Far. şikest+le-n- (f.) Hastalanmak.

  

 

T

Talma, < T. tal- (ED, 590b) tal-ma (is.) Bir tür bayılma 

hastalığı, sara hastalığı.

Tamaq , < T. tamğa:k (ED, 505a) (is.) Ağzın bir kısmı 

olan organ, damak, boğaz.

Tamır, < T. tamır/tamar(ED, 508a) (is.) Damar, 

kan damarı. *Tamır usla-: (Hastalığı 

anlamak amacıyla) damarı tutmak, nabzını 

yoklamak.

Tamırşı,  < T. tamır/tamar (ED, 508a) tamır+şı 

(is.) Nabzı tutarak hastalığı bulan kişi, tabip.

Tap, < Far. tâb  (is.)  Hastalık, rahatsızlık, bîtaplık. 

*Tabı joqlıq: Hasta oluş, takati olmayış, 

bîtap oluş. 

Täwipşilik,   < Ar. tabîb +şi+lik (is.)  Halk arasında 

dolaşarak hastalık tedavi etme işi, halk 

hekimliği. 

F. Tokat

12

Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 13, 2012

Täwir, < Ar. devr(sf.) *Täwir bol-: Hastalıktan 

iyileşmek, yeniden sağlığına kavuşmak. 

Täwirle-, < Ar. devr+le- (f.) Hastalıktan kurtulmak, 

iyileşmek.

Täwirlen-,  < Ar. devr+le-n-  (f.)  İyileşmek, 

hastalıktan kurtulmak, sıhhat bulmak.

Täwirlet-,  < Ar. devr+le-t  (f.)  Hastalıktan 

kurtarmak, iyileştirmek.

Temirew, < T. temir (ED, 508b) temir-e-w “demir” (deride 

paslı demire benzer lekelerin oluşması dolayısıyla)

2

 (is.) 

İnsan veya diğer canlıların vücudunda 

çıkan bir tür deri hastalığı.

Temirewdey, < T. temir (ED, 508b) temir-e-w+dey (sf.) 

“Temirew” hastalığı gibi. (bk. Temirew)

Temperatura,  < R. temperatura (is.) 1. Sıcaklık 

derecesi, isı derecesi. 2. Canlı organizmadaki 

(vücuttaki) ısı derecesi, ateş, hararet. 

Terapevt,  < R. terapevt (is.) İç hastalıkları doktoru, 

dâhiliye uzmanı.

Terapiya,< Fr. threpie (is.) 1. Terapi.  2.  İç 

hastalıklarını ayırdetme, teşhis etme 

yollarını gösteren bilim dalı.

Terletpe, < T. terlet- (ED; 548b) ter+le-t-pe (is.) Vücut 

ısısının yükselmesi sonucu ortaya çıkan bir 

hastalık.

Terlettir-,  < T. terlet- (ED; 548b) ter+le-t-tir-  (f.) 

Terlettirmek.

Termoterapiya,    Hastalığı 

sıcaklıkla tedavi etme, termoterapi.

Tımaw,  < T. tımav (DS, 3913)(is.) Grip hastalığı.

Tımawla-,  < T. tımav (DS, 3913) tımaw+la  (f.) 

Gribe  yakalanmak,  grip  olmak,  üşütmek.          

*Tımaw tiy-: Grip olmak.

Tımawlat-, < tımav (DS, 3913) ) tımaw +la-t- (f. ) Gribe 

yakalatmak, üşüttürmek.

Tımawlawşı,  < tımav(DS, 3913) ) tımaw+la-w+şı   (is.) 

Gribe yakalanan, grip olan kişi.

Tımawra-,  < tımav (DS, 3913) ) tımaw +ra-  (f.)  Grip 

olmak, gribe yakalanmak.

Tırıspay, < T. tırıs-pay (is.) Bulaşıcı bir hastalık adı. 

2

 (Uygur, 2007: 281)

Tısla-,  < T. tıs+la-  Yansıma söz  (f.)  Vücutta çıban, 

sivilce gibi şeyler çıkmak.

Tışqaq,  (is.) < T. sıç-kak > sış- > şış- > tış- [krş. tışkan 

“sıçan, fare”] Midenin bozulması sonucu 

oluşan iç hastalık, ishal.

Tışqaqla-, < T. tış-qaq+la- (f.) İshal olmak.

Til,  < T. tıl (ED, 489b) til   (is.).  İnsan veya 

hayvanların ağızlarında bulunan ve tat 

almaya mahsus organ, dil. *  Til qatpa-: 

Konuşmamak, söz söylememek. Tilden 

qal-: 

a) 

Konuşamamak, konuşma 

yeteneğinden (özelliğinden) ayrılmak. b) 

Şiddetli hastalık sebebiyle bayılmak veya 

konuşamaz duruma gelmek. Tili kelme-: 

a)  Konuşamamak, söz söyleyememek. 

b)  Hastalıktan iyileşmemek, hastalığın 

düzelmemesi. 

Tiril-,  < T. tiril- (ED, 547b) tir-il-  (f.) 1. Dirilmek, 

canlanmak. 2. ağız. Hastalık veya hâlsizlikten 

kurtulup kuvvetini toplamak, güçlenmek, 

dirilmek.

Tis,  < T. tı:s (ED, 557b) (is.)  Ağızdaki yemeği 

çiğnemeye mahsus organ, diş. *Tis jar-: 

Çocuğun, dişini çıkarmaya başlaması, diş 

çıkarmak. 

Tömenle-, < T. tömen+le- < tömen ~ töben < tüp “dip”+en 

(f.) Hastanın kötüleşmesi, halsizleşmesi.

Tönbek, < T. tönbek (is.) Midenin şişip ağrıdığı bir 

hastalık, bir tür mide hastalığı.

Tönbekle-,  < T. tönbek+le-  (f.)  Midenin şişip 

ağrıması.

Traxoma,  < Fr. trachome (is.)  Bir göz hastalığı, 

trahom.

Tsement, < R. tsement (is.) Dişin oyuğunu metalle 

kaplamada kullanılan madde.

Tsinga,  < R. tsinga (is.) Vitamin yetersizliğinden 

oluşan diş (dişeti) yarası, skorpit.

Tuberkulez, < Fr. tuberculose (is.) Ciğerde görülen 

bir hastalık, tüberküloz.

Tutanaq,  < T. tut- (ED, 451a) tut-anaq (is.)  Bayıltıp 

ağızdan köpük çıkartan bir hastalık, 

tavşancık hastalığı

Tüsik,   < T. tüş- (ED, 560a) tüs-ik (is.)  Vaktinde 

doğmayıp ölü doğan çocuk, düşük.  

Karakalpak Türkçesindeki Tıp Terimleri

13

Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 13, 2012

U

Ultabar, < T. ul+ tap-ar (is.) İnsan veya hayvanların 

midesi ile bağırsağı arasındaki bağlantı 

organı.

Uşıqla-,  < T.  uçuk+la- [uşıq:  (Yemekten dolayı) 

ağız çevresinde oluşan yara, uçuk, KTTS] (f.) 

din. Yemekten tiksinip hasta olan bir kişiyi 

her türlü şeyle kakmak, su serpmek suretiyle 

veya otlarla tedavi etmeye çalışmak.

  V

Vanna,  < R. vanna (is.)  Hastaları tedavi etmede 

doktorların kullandığı her türlü şifalı su, 

kaplıca.

Y

Yod, < Fr. iode

 

(is.) Tentürdiyot.

Z

Zähär,  < Far. zehr  (is.) 1. Organizmada peyda 

olan gereksiz sıvı, zehir. 2. ağız. Acı, azap. 3. 

ağız. Yara sızısı, zonklama.

Zähärdey,  < Far. zehr+dey (sf.)  Zehir gibi, zehre 

benzer (bk. Zähär)

Zähärlen-,< Far. zehr+le-n-  (f.)  Zehirlenmek; 

kendinden geçmek.

Zähärli, < Far. zehr+li (sf.) Zehirli, acı. 

Zämber,  < Far. zenber “sedye” (FTS) (is.)  İki kişinin 

iki tarafından tutup bir şey taşımak için 

yapılmış alet, sedye.

Zıyan, < Far. ziyân (is.) Sinir ağrısı, sinir hastalığı.

3. SONUÇ

1.  Karakalpak Türkçesindeki tespit ettiğimiz 

398 tıp terimi vardır. Bunlardan Türkçe 

olanlarının sayısı 158’dir. Diğerleri şöyledir: 

68 Fransızca, 43 Rusça, 32 Farsça, 19 

Arapça, 10 Moğolca, 6 İngilizce, 2 İtalyanca, 

2 Almanca, 2 Hintçe, 1 Latince, 1 Yunanca. 

(Kelimelerin hangi dilden geldiğine dair 

bilgiler, sözlükler esas alınarak tespit 

edilmiştir.) Kelimelerin kökeninin hangi 

dile ait olduğu hesaplanırken farklı 

dillerin kelimelerinden oluşan birleşik 

kelimeler (12 tane) yukarıdaki sayıya dâhil 

değildir (emlewxana 

geldiğini bilemediğimiz kelimeler (42 tane) 

de bulunmaktadır. Bunlar < ? şeklinde 

gösterilmiştir.

2.  Karakalpak Türkçesinde tespit ettiğimiz 

tıp terimleri yapılırken, isimden isim yapan 

7 (+lıq, +lı, +dey, +siz, +ka, +şıq, +şı); 

fiilden fiil yapan 10 (-r-, -ş-, -l-, -n-, -t-, -tir-, 

-qar-, -kir-, -a-, -iy- ); fiilden isim yapan 16 

(-ma, -şek, -w, -maq, -ıq, -ta, -ır, -ıs, -k, -dı, 

-a, -y, -aq, -pay, -anaq, -kak); isimden fiil 

yapan 6 (+al-, +la-, +ar-, +sa-, +sın-, +ıq ) 

olmak üzere toplam 39 tane yapım eki 

kullanılmıştır.

3.  Karakalpak Türkçesinde tespit ettiğimiz 

398 tıp teriminden 60 tanesinin yani % 

15,1’inin standart Türkiye Türkçesinde 

ve ağızlarında karşılığı vardır. Bu terimler 

şunlardır:  Kkalp.  awırlan- ~ TT ağırlan-, Kkalp. 

awırlas- ~ TT ağırlaş- , Kkalp. awır- ~ TT ağrı- , 

Kkalp. awız ~ TT ağız, Kkalp. awsıl ~ TT avsıl, Kkalp. 

ayaq  ~ TT ayak, Kkalp. balzam  ~ TT balsam, 

Kkalp. bawır ~ TT bağır, Kkalp. bez ~ TT bez, Kkalp. 

bezgek ~ TT bezgek, Kkalp. em ~ TT em, Kkalp. 

emle-  ~ TT emle- , Kkalp.  emşek  ~ TT emcek, 

Kkalp.  et  ~ TT et, Kkalp. etek  ~ TT etek, Kkalp. 

ısıtpa ~ TT ısıtma, sıtma Kkalp. iyne ~ TT iğne, 

Kkalp. jaqsı bol- ~ TT yahşı /iyi ol- , Kkalp. jatıs ~ 

TT yatış, Kkalp. jatqar- ~ TT yatır-, Kkalp. jazıl-~ 

TT yazıl-, Kkalp. jürek ~ TT yürek, Kkalp. kemlik 

~ TT kemlik, Kkalp. kindik  ~ TT kindik,  Kkalp. 

köz ~ TT göz, Kkalp. küy- ~ TT küy-, Kkalp. qan 

~ TT kan, Kkalp. qışı- ~ TT kaşı-, Kkalp. qışıma ~ 

TT kaşıma, Kkalp. qışın- ~ TT kaşın-, Kkalp. qışıt- 

~ TT kaşıt-, Kkalp. qol ~ TT kol, Kkalp. qoltıq ~ TT 

koltuk, Kkalp. qulaq  ~ TT kulak, Kkalp. mayır- ~ 

TT may-, Kkalp. mayırıl-  ~ may- , Kkalp. murın 

~ TT burun, Kkalp. murınlı ~ TT burunlu, Kkalp. 

omırtqa ~ TT omurga, Kkalp. oñal- ~ TT onal-, 

Kkalp. oñaldır- ~ TT onaldır-, Kkalp. oñaldırt- ~ 

TT oñaldırt- , Kkalp. saw ~ TT sağ, Kkalp. sawal- ~ 

TT sağal-, Kkalp. sawlıq ~ TT sağlık, Kkalp. sınıq ~ 

TT sınık, Kkalp. sınıqşı ~ TT sınıkçı, Kkalp. siñir ~ 

TT sinir, Kkalp. soqır ~ TT sokur, Kkalp. şeşek ~ 

TT çiçek, Kkalp. tamaq ~ TT damak, Kkalp. tamır 

~ TT damar,  Kkalp.  temirew  ~ TT temriye, 

Kkalp.  terletpe  ~ TT terletme, Kkalp. terlettir- 

~ TT terlettir-, Kkalp. tımaw ~ TT tımav, Kkalp. 

til ~TT dil, Kkalp. tiril- ~ TT dirilmek, Kkalp.tis ~ 

TT  diş,  Kkalp.  tüsik  ~ TT düşük. (Karakalpak 

Türkçesindeki söz konusu kelimelerin 

Türkiye Türkçesindeki karşılıkları, Derleme 

Sözlüğünden tanıklanmıştır.)

F. Tokat

14

Pamukkale University Journal of Social Sciences Institute, Number 13, 2012

Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford 

University Press, Oxford.

Derleme Sözlüğü (1993). 12 Cilt, TDK Yayınları, 2. Baskı, Ankara.

Devellioğlu, F. (1997). Osmanlıca-Türkçe Sözlük, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.

Dilçin, C. (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları, 503, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.

Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara.

Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Cilt 2, 

TTK Yayınları, Ankara.

Kanar, M. (2000). Farsça-Türkçe Sözlük, Deniz Kitabevi, İstanbul.

Qaraqalpaq Tiliniñ Tüsindirme Sözligi (tört tomlıq) I, A-B, (1982). “Qaraqalpaqstan” Baspası, 

Özbekstan SSR İlimler Akademiyasınıñ Qaraqalpaqstan Filialı N. Däwqaraev Atındağı 

Tariyx, Til häm ädebiyat İnstitutı, Nökis.

Qaraqalpaq Tiliniñ Tüsindirme Sözligi (tört tomlıq) II, Г-К, (k – közsizlik) (1984). “Qaraqalpaqstan” 

Baspası, Özbekstan SSR İlimler Akademiyasınıñ Qaraqalpaqstan Filialı N. Däwqaraev 

Atındağı Tariyx, Til häm ädebiyat İnstitutı, Nökis.

Qaraqalpaq Tiliniñ Tüsindirme Sözligi, (tört tomlıq) III, К-Н, (köylek-nyuans) (1988). 

“Qaraqalpaqstan” Baspası, Özbekstan SSR İlimler Akademiyasınıñ Qaraqalpaqstan Filialı 

N. Däwqaraev Atındağı Tariyx, Til häm ädebiyat İnstitutı, Nökis.

Qaraqalpaq Tiliniñ Tüsindirme Sözligi, (tört tomlıq) IV, О-Я, (1992). “Qaraqalpaqstan” Baspası, 

Özbekstan SSR İlimler Akademiyasınıñ Qaraqalpaqstan Filialı N. Däwqaraev Atındağı 

Tariyx, Til häm ädebiyat İnstitutı, Nökis. 

Qaraqalpaqşa-Rusşa Sözlik (Karakalpaksko-Russkiy Slovar) (1958). Prof. N. A. Baskakovtıñ 

redaktirlewinde, Özbekstan İlimler Akademiyası Qaraqalpaq Kompleks İlim-İzertlew 

İnstitutı, Şet Til häm Milliy Sözlikler Mämleket Baspası, Moskva.

Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük (Çev. G. Karaağaç), TDK Yay. Ankara.

Rusça-Türkçe Sözlük (Russko-Turetskiy Slovar) hz. E.M.- E. Mustafayev ve V.G. Şçerbinin, 

Sovetskaya Entsiklopediya Yayınevi, Moskova, 1972

Tarama Sözlüğü (1995). TDK Yayınları, Ankara.

Türkçe Sözlük (2005). TDK Yayınları, Ankara.

Uygur, C. V. (2010). Karakalpak Türkçesi Grameri (Qaraqalpaq Tilinin Grammitakası), Kriter 

Yayınları, İstanbul.

____________, (2007). Denizli İli Ağzı Sözlüğü (Yapı-Köken), Denizli Belediyesi Kültür Yayınları, 

Isparta.

WEB 1- Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü http://www.nisanyansozluk.com (21.07.2012).

KAYNAKÇA

Karakalpak Türkçesindeki Tıp Terimleri

15

Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 13, 2012

KISALTMALAR

1. 

Eser Kısaltmaları

DS 

   

Derleme Sözlüğü

ED 

   

An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish

FTS 

   

Farsça-Türkçe Sözlük

KTTS     

Karakalpak Tiliniñ Tüsindirme Sözligi

MTS     

Moğolca Türkçe Sözlük

RTS 

   

Rusça-Türkçe Sözlük

TS 

   

Tarama Sözlüğü

TT 

   

Türkiye Türkçesi

2. 

Diğer Kısaltmalar

ağız.      

Ağızlarda

Alm.      

Almanca

Ar. 

  

Arapça

bir.is.      

birleşik isim

bir.f.      

birleşik fiil

bk.  

   

bakınız 

din. 

  

din.

Far. 

  

Farsça

Fr. 

  

Fransızca

eski söz  

eskimiş söz 

f.  

   

fiil 

İng. 

  

İngilizce

is.  

   

isim

İt. 

  

İtalyanca

Kkalp.     

Karakalpak Türkçesi

Lat. 

  

Latince

Moğ.      

Moğolca

R.  

   

Rusça

Yun.    

Yunanca

sf. 

  

Sıfat

zf. 

  

Zarf

* Deyim vb. kalıplaşmış ifadeleri, kendisinden önce gelen madde başı kelimelerden ayırmak için 

kullanılmıştır.