Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

NƏQLİYYAT MƏDƏNİYYƏTİ 
 
 Quru nəqliyyatı 
Ənənəvi nəqliyyat vasitələri tipoloji baxımdan quru və su nəqliyyatı olmaqla, tarixən iki 
istiqamətdə inkişaf etmişdir.  İlk vaxtlar  ibtidai insanlar yaxın və uzaq məsafələri  piyada  qət 
etmişlər. Minik-yük nəqliyyatı vasitələri meydana gələnə  qədər onlar ən zəruri yükləri (əmək 
aləti, silah, ərzaq, azuqə ehtiyyatı), hətta körpə  uşaqları özləri ilə piyada gəzdirmək 
məcburiyyətində qalmışlar. Öz əməklərini yüngülləşdirib-asanlaqdırmaq üçün onlar bir sıra bəsit 
yükdaşıma üsul və vasitələri düşünüb tapmışlar. 
Bu mənada quru yollarla piyada hərəkət edən adamların öz əzələ gücü hesabına yükdaşıma 
əməliyyatı    və ilk bəsit nəqliyyat növü olmuşdur. Hətta sonralar bəsit yükdaşıma üsulları 
təkmilləşdikcə  «hambal» adlanan yükdaşıyan, habelə  «carçi», yaxud «şatır» adı ilə  bəlli olan 
müjdə (xəbər) yayan piyada peşəkarlar meydana çıxmışdır. Keçmişdə  məktub və ya ismaric 
çatdıran «qasid» peşəsi də məhz bu ehtiyacdan yaranmışdır. 
XIX əsrə, başqa sözlə, Azərbaycanda poçt və teleqraf xidməti yaranana qədər davam etmiş 
bu peşə sahiblərinin çoxu piyada hərəkət edən adamlardan ibarət olmuşdur. Onların bir qisminin 
xüsusi yükdaşıma vasitələri (hambal palanı, heybə, çanta və s.), bəzilərinin isə, hətta xüsusi 
geyimləri yaranmışdır. Yerli hakim və ya hökmdar səfərə  çıxarkən onun müşayiətçilərinin 
önündə gedən şatirların yüngülsayaq qaçış geyimi, yaxud zəvvar və sövdəgərlərin səfər geyimi 
olan yapınçı və ya kaval kürk buna əyani misal ola bilər.  
Bütün bunlardan əlavə, keçmişdə  kəndbəkənd gəzib öz matahlarını satmağa çalışan 
arşınmalçı, bafayçı, çərçi və xalça-palaz satan digər alverçi təbəqələri də var idi ki, onlar satış 
mallarını  kisə, çanta və boxçalara doldurub bellərinə alır, yaxud xurcun  və ya heybələrə  yığıb 
çiyinlərində daşıyırdılar. 
Keçmişdə Azərbaycanın bir sıra bölgələrində  səhləb çayı içmək dəbdə olduğundan  şəhər 
bazarlarında onun satışı ilə  məşğul olan peşəkar  səhləbçilər  fəaliyyət göstərirdilər. Onlar mis 
çaydanlarda isti saxladıqları  səhləb çayını  əldə tutub gəzir qutuya yığılmış piyalə, masqura və ya 
stəkanları yaxalarından asırdılar.  
İnsanın fiziki gücü ilə bəsit yükdaşıma üsulları çox qədim tarixə malik olsa da uzun müddət 
əməli əhəmiyyətini itirməmişdir. Minik heyvanı olmayanlar əsrlər boyu çöl-təsərrüfat işlərinə, qonşu 
kəndlərə, eləcə də inzibati-ticarət mərkəzlərinə, müqəddəs yerlərə ziyarətə gedənlər və digər səfərlərə 
piyada getmişlər.  
Dünyanın bir çox ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da tarixən ev məişət  əşyaları, 
ərzaq məhsulları və digər zəruri yüklər yaxın məsafəyə insanın öz gücü ilə daşınmışdır. 
 Yüngül  yükləri, adətən,  başda, çiyində, beldə, qoltuqda, qucaqda, qolda və  əldə 
daşımışlar. Bu sayaq yükdaşıma üsulu, xüsusilə qadınlar üçün daha çox səciyyəvi olmuşdur. Belə 
bəsit yükdaşıma, üsulları dar cığırlara malik olan dağlıq ərazilərdə daha geniş yayılmışdı. 
Yaxın məsafəyə səfər edən, eləcə də müxtəlif növ çöl təsərrüfatı işləri ilə məşğul olan peşə 
adamları (çobanlar, ovçular və b.) şəxsi  əşyalarını (ov bıçağı, xəncər, tüfəng, çörək torbası, 
tənbəki və pul kisəsi və s.) əl, qol, qoltuq, çiyin və yançaqlarında, kəmər, yaxud qurşaqlarında 
daşımışlar. Adətən, ovçular dağlıq və qayalıq yerlərdə  gəzərkən sürüşməmək üçün ayaqlarına 
dəmir dişli «çarıq» geyirdilər.
1
 
Başda yükdaşıma üsuluna Azərbaycanın bütün bölgələrində təsadüf olunsa da, Lənkəran-
Astara, Quba-Xaçmaz, eləcə də Abşeron bölgələri üçün o, daha çox səciyyəvi idi. 
Yükün başı zədələmədən. rahat və sabit dayanması üçün, adətən, başa parçadan çələngvari 
formada düzəldilmiş, «biçənə» və ya «piçənə» adlanan yumşaq altlıq qoyulurdu. Biçənə yükü 
başda tarazlaşdırıb sabit saxladığı üçün onu əllə tutmaq lazım gəlmirdi. 
Əllə yükdaşımasının  ən bəsit və  qədim üsullarından biri olmuş  əl sürürütməsi özünün 
əməli əhəmiyyətini yaxın keçmişədək qoruyub saxlamışdır.