Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
QƏDĠM DĠNĠ ETĠQADLAR Azərbaycan qədim tarixə, zəngin təbiətə malikdir. Təbiətin müxtəlifliyi qədim insanlarda həyat haqqında mifik təsəvvürlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. İnkişaf qanunlarından xəbərsiz olan qədim insanlar təbiət hadisələrinə xeyir və şər gətirmək bacarığı verib onları canlandırırdı. "Təbiətlə mübarizə ibtidai insanların həyatını tədricən dəyişərək, dərketmə qabiliyyətini xeyli artırdı, bu da dini etiqadların və ayinlərin yaranmasına təsir etdi"[1]. Keçən minilliklər ərzində ibtidai etiqadlar bir- birinə qarışmış, daş, ağac, od, su kultları və əcdadlara pərəstiş, təbiət kultu kimi mürəkkəb kompleks formalaşmışdır. Təbiətin müxtəlif əşyalarına sitayiş və qədim insanların arxaik təsəvvürləri ən qədim dövrlərdən qarşılıqlı asılılıqda olmuşdur. "Təbiət qüvvələri insana yad, müəmmalı, sarsıdıcı gəlir. Bütün mədəni xalqların keçdikləri mərhələlərin müəyyən pilləsində insan təbiəti təmsiletmə yolu ilə mənimsəyir"[2]. Bunlar dini təsəvvürlərin yaranmasına təsir etmiş, bu dövrün insanları özlərini təbiətin ayrılmaz bir hissəsi hesab etmiş, özləri ilə təbiət arasında heç bir fərq qoymamışlar. Dünyanın bir sıra xalqlarında olduğu kimi, Azərbaycanda da islamdan əvvəlki dövrdə bir çox qədim dini inamlar, etiqadlar və mərasimlər geniş yayılmışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, islamaqədərki dini təsəvvürlər mahiyyətcə çox mürəkkəb və çoxcəhətlidir. Təsadüfi deyil ki, tədqiqatçılar arasında bu təsəvvürlərin elmi təsnifatı, prinsipləri haqqında fikirlər müxtəlifdir. Burada miflə dinin nisbəti, daha doğrusu, islamaqədərki əqidələrin mif və yaxud din hesab olunması məsələsini və s. göstərmək olar. Mütəxəssislərin fikrinə görə, qədim dini etiqadların sistem və modelləşdirilməsinə böyük ehtiyac duyulur. Azərbaycanda islamaqədərki etiqadların aşağıdakı formaları mövcuddur: daş ayini, su ayini, ağac ayini, od ayini, kosmoqoniya ilə bağlı etiqadlar və s. Yuxarıda qeyd olunan ayinlər animizm, magiya (sehrbazlıq), totemizm, əcdadlara sitayiş və fetişizmlə sıx bağlıdır. Tədqiqatçıların fikrincə, ibtidai dini təsəvvürlərin yaranma izləri Azıx mağarasının qədim sakinlərinə məxsusdur ki, bu da ilk paleolit dövrünə təsadüf edir[3]. İnsanın ilk məskəni mağaralar olmuşdur. Onlar insanın həyatında mühüm rol oynamış, həyatını qorumuş, soyuqdan, istidən saxlamış, həm də əldə etdiyi qida məhsullarının saxlanmasına imkan yaratmışdır. Pirlərin çoxu da insanların qədim sığınacağı olan mağaralarda yerləşmişdir. Bu mağaralar Azərbaycanda müxtəlif adlarla: "sığınacaq", "pənah" "zağa", "mağara", "kühül" adlandırılmışdır. Mağaralar əcdadlarımız üçün ibadətgah olmuşdur[4]. Bu dövrə xas xüsusiyyətlərdən biri mağarada yaşayan insanların ölmüş insanlar üçün nəhəng abidələr ucaltmasıdır. Daş dövrünün son mərhələsinə aid olan bu nəhəng tikililər meqalit adlanır. Onlar qədim dəfn mərasimləri ilə əlaqədardır. Meqalitlərə menqirlər, dolmenlər, kromlexlər, daş qutular da aiddir. Arxeoloqlar siklopik (nəhəng) tikililəri də meqalit abidələrə aid
336
edirlər. Azərbaycanda meqalit abidələrin ən geniş yayılmış forması kromlexlərdir. Bunlar dairəvi düzülmüş, üzərinə daş lövhələr qoyulmuş nəhəng daşlardır, hər birinin hündürlüyü 6-7 metrə çatır. Dairənin mərkəzində ayrıca qoyulmuş daşa və ya qəbirə təsadüf edilir. Belə abidələrə Qobustanda rast gəlinir. Onların əksəriyyətinin mərkəzində qəbir olduğundan, bu abidələr nəinki günəş kultu, həmçinin ölülər kultu ilə də bağlıdır[5]. Azərbaycanda mezolit dövrü
Qobustan tapıntılarında əks olunur. Burada ən qədim rəsmlər əsasən qadın təsvirləridir. Bu rəsmlər məhsuldarlıq simvolu daşımaqla yanaşı, həm də qadının cəmiyyətdə rolunu göstərir. Arxeoloji materiallara əsasən ölülər basdırılarkən həsirə bükülür, qəbir çuxuruna isə sağlığında malik olduqları bəzək əşyaları qoyulurdu. Qədim dini təsəvvürlərdə əcdadlara pərəstiş mühüm yer tuturdu. Məhsuldar qüvvələrin sonrakı inkişafında təsərrüfat-məişət həyatında qadının mövqeyi zəifləyir, kişinin cəmiyyətdə rolu xeyli artır. Dəfn adətlərində kişiyə pərəstiş müşahidə edilir. Bununla əlaqədar kişiyə aid heykəllər yaranır. Kişiyə pərəstiş oda pərəstişlə əlaqəlidir[6]. Buna ölüyandırma adətində də rast gəlinir. Cəsədlərin torpağa tapşırılması ilə yanaşı, o dövrdə müqəddəs sayılan ağaclardan qalanmış böyük tonqalda yandırılması adəti də yayılmışdı. Qədim Azərbaycanda arçan ağacı müqəddəs sayılmışdır. Arçan ağacı qəbiristanlıqlarda əkilmiş, onun şirəsindən xəstəliklərin müalicəsində, tüstüsündən ipəkqurdu yetişdirilməsində istifadə edilmişdir. Qədim azərbaycanlıların animistik təsəvvürləri əsasən insanla, təbiətlə, xüsusən ruhla bağlı olmuşdur. Məzarda yerləşən daş qutulardakı dəlikləri də qədim insanın animistik baxışları ilə əlaqələndirmək olar. Daş azərbaycanlıların, eləcə də dünyanın bir çox xalqlarının arxaik təsəvvüründə ruhun məskəni sayılmış və şübhəsiz ki, qədim etiqadlarda ruh haqqında təsəvvürlər əhəmiyyətli yer tutmuşdur. Azərbaycanda mövcud olmuş arxaik inama əsasən, ruh ölümdən sonra daşa keçir. İndi də xalq arasında "öldü, yəni daşa döndü" ifadəsi "ölmək" mənasında işlənir. Azərbaycanın bir sıra bölgələrində əzabla ölənin əlinə daş qoyardılar ki, ruhu daşa keçib rahatlansın. Mahiyyətcə çox qədim olan başqa bir mərasimdə ölünü evdən yola salanda arxasınca daş atırlar. Xalq arasında birinə ölüm arzulayanda belə bir ifadə də işlənir: "Dalınca bir qara daş". Azərbaycanın hər yerində indi də hamilə qadın öləndə 337
yanına daş qoyurlar ki, ölən uşağın ruhu ona keçsin. Müasir
azərbaycanlıların dəfn
mərasimlərində olan daşla bağlı ayinlər, həqiqətdə müsəlman ayinləri ilə qarışan qədim təsəvvürlərin qalıqlarıdır və onlar milli-mənəvi mədəniyyətin ayrılmaz hissəsi kimi qəbul edilir. Adətən ölən adam üçün qəbir qazılır, başdaşı qoyulur. Bu, unudulmuş qədim baxışlarla bağlıdır və indi də islam dini tərəfindən qəbul edilmişdir. Arxaik təsəvvürə əsasən ölənin ruhu stel daşına keçir. Stel torpağa basdırılmış menqir daşların qalıq formasıdır. Çox vaxt stellər yıxılmış və ya şaquli basdırılan yonulmuş daş abidələrə oxşayır. Belə daşlara Qarabağ düzənliyində və Kiçik Qafqazın dağətəyi hissəsində rast gəlinir. Daşla bağlı inanclar azərbaycanlıların məişətində xüsusi yer tutur. Qədim ənənəyə görə, yeni evin inşasında bünövrəyə qoyulan daş müqəddəs sayılır. Xalq arasında daimi yaşayış yeri "bünövrə daşı" adlanır. Əbədi tikinti rəmzi hesab olunan belə daş adətən ağsaqqallar tərəfindən qoyulur. Azərbaycanın bir çox bölgələrində gəlini bəy evinə köçürərkən cibinə daş qoyardılar. Bu, gəlinin ər evində kök salması arzusundan irəli gəlirdi. Daş ayini ilə bağlı arxaik təsəvvürlər Azərbaycan folklorunda da öz əksini tapmışdır. Onların kökü xalqın empirik biliklərindən və mərasimlərindən yaranmışdır. Nağılların çoxunun məzmunu qədim adətlərdən götürülmüşdür. "Dostların sirri" nağılında bəlaya düşmüş dostlar məqsədlərinə daşın köməyi ilə çatırlar. Daş piri tərk edərkən geriyə baxmağa qoyulan qadağa bir sıra nağıllarda öz əksini tapmışdır. Azərbaycanlıların məişətində "dərdin daşlara", "mənim daşım sənin başına düşsün", "sən mənim daşımı atmısan" kimi daşla bağlı ifadə və diləklər geniş yayılmışdır. Ər arvadını boşayanda isə onun dalınca daş atar və deyərdi: "Daşını atdım". Qədim təsəvvürlərə görə, daşın təsir qüvvəsi "sərhədsizdir" və buna görə də belə inamlar insanların məişətində qorunub saxlanmışdır. Qədim dini təsəvvürlərdə ruhların qeyri-adi qüvvəsinə inam xüsusi yer tuturdu. Belə ruhlar şeytanlar, cinlər, qulyabanı və hal anası kimi xeyirxah və şər ruhlara bölünürdü. Cinlər xalqın mifik təsəvvüründə onlara zərər vuran şeytana bənzədilirdi. Ona görə də qaynar suyu yerə və oda tökmək, cinlər üçün paltar hesab edilən soğan və 338
sarımsaq qabığını yandırmaq olmazdı. Qədim insanların həyatdakı çətinlikləri onlarda təbiətə möcüzə və magiya üsulu ilə təsir etməyin mümkün olduğuna inam, mövcud üsullar içində isə müxtəlif talisman və amuletlərin yaranmasına səbəb olmuşdur ki, onların vəzifəsi insanı müxtəlif bəlalardan qorumaq idi. Adətən amuletlər çay daşlarından olurdu. Azərbaycanlıların məişətində kök salmış inama görə, toxuculuq dəzgahlarını, nehrəni gözdəymədən qorumaq, yağın tez çalxanması və bolluğu üçün daşlardan düzəlmiş bağlamalar asardılar. Ənənəvi təsəvvürlərə görə, xalça toxuyanların ustalıq
məharətini bədnəzərdən qorumaq məqsədilə dəzgahdan təbii oyuğu olan xırda çınqıl daşları asardılar. Azərbaycanın bəzi bölgələrində belə adətlərə indi də rast gəlmək olur. Qədim sakinlərin arxaik təsəvvürlərinə görə, amulet şeytanın fitnələrindən qorunmağa kömək edir. İnama görə, göz dəyəndə pərişanlıq, sıxıntı halları
duyulur, bəlalar, uğursuzluqlar baş verir. Amulet ətraf mühitə təzyiq göstərərək sahibini şərdən, bəladan qoruyur, ona xoşbəxtlik, var-dövlət, müvəffəqiyyət gətirir. Azərbaycanda qədimdən əqiqdən düzəldilmiş muncuqları amulet kimi istifadə etmişlər. Azərbaycanlıların arxaik inamına görə, əqiq (baba daşı) Allah və insanlar arasında vasitəçi rolunu daşıyır. Babadağından götürülmüş daşlar "baba daşı" adlanır və dağın özü kimi müqəddəs sayılır. Rəvayətə görə, Babadağ ətəyindəki daşlar da bu dağın "bədəninin" hissələridir. Xalqın inamına görə, bu daşlar göydən yerə ildırım çaxanda tökülür və ona sahib olanları bütün bəlalardan qoruyur. Qədim insanlar arasında daşların magik təsir qüvvəsinə inam güclü idi. Arxaik inama görə, yağış yağdırmaq üçün daşı çaya atardılar. Bu daşlar "yağmur daşı" adlanır. Belə bir inam da var ki, müqəddəs daşı çevirməklə təbiətə təsir etmək mümkündür. Qədim insanlar daşı şəfa, nicat, bərəkət rəmzi kimi qəbul etmişlər. Kiçik
339
daşların un, yağ saxlanılan qablara atılması ibtidai dini təsəvvürlərin nəticəsidir. Qədim inama görə, daşlar müalicəvi xüsusiyyətlərə də malik idi. "Dalaq daşı", "Yeri daş", "Öskürək daşı", müasir dövrdə də pir hesab olunur. Qurbankəsmə mərasimində daşlar qurbangah rolunu daşıyır, müqəddəs hesab olunurdu. Belə daşlara Daşkəsən bölgəsində, Pirsultan, Qarabağ və Ziyarət dağlarında rast gəlinir. Zəngin etnoqrafik materiallar əsasında demək olar ki, bütün Qafqazda, daş məhsuldarlıq rəmzi kimi, uşağı olmayan qadınlara "kömək" edir. Burada "göbək daşı", "beşikdaş", "çoban daşı" və fallos formalı (sonsuzluq daşı) daşlara sitayiş edilirdi. Arxeoloji materiallar və etnoqrafik müşahidələr əsasında belə qənaətə gəlmək olar ki, digər ayinlərdən fərqli olaraq, ruhlar məskəni, dəfn mərasimləri ilə əlaqəsi olan, qurbangah rolunu daşıyan, məhsuldarlıq rəmzi, magik və qoruyucu qüvvəyə malik, müqəddəs sayılan daş qədim dini inamların öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Etnoqrafik materiallardan göründüyü kimi, dağ zirvələrinə ehtiram müsəlmanlıqla əlaqəli olsa da, onun tarixi köklərində xalqın arxaik baxışları durur. Dağlara sitayiş qədim və geniş yayılmış haldır. Bu, bir çox dinlərin tərkib hissəsini təşkil edir. Dağların zirvəsi göyə dirənir, bu yer buludların toplanması, tufanların qopması yeridir, tufanla, buludla, yağışla isə əkinçilik, məhsuldarlıq, insanın əmin- amanlığı bağlıdır, bu dövrdə təbii ki, dağlara, ruhlara sitayiş yaranır, çünki zəmilərin məhsuldarlığı onlardan asılıdır.
340
Dağlar qədimdən ruhlar, Allahlar məskəni sayılırdı və insanlar tərəfindən müqəddəs hesab olunurdu. Dağların hələ midiyalılar arasında müqəddəs sayılması haqqında Herodot da məlumat verirdi. Azərbaycan ərazisində Kilikdağ, Babadağ, Beşbarmaq, İlanlı dağ kimi dağ zirvələri müqəddəs sayılırdı. Qədim inama görə, dağlara bu və ya digər övliyanın ruhu keçərək məskən salmış və o gündən həmin dağa ruh məskəni kimi sitayiş edilirdi. Onun yüksəkliyini isə "Allaha daha yaxın olması" ilə izah edirdilər. Dağ zirvələrinin qeyri-adi formada olması ibtidai təsəvvürlərin gücünü daha da artırırdı. Müasir dövrdə də dağ zirvələri "ocaq-dağ", "ziyarət-dağ", "pir-dağ" adlanır. İbtidai dinlərin yaratdığı dağ müqəddəsliyi haqqında rəvayətlər əsrlər boyu davam edərək sonrakı dinlərdə, o cümlədən islam dinində müxtəlif formalarda təzahür etmişdir. Qədim Azərbaycan sakinlərinin dünyagörüşü öz əksini mezolit dövrü Qobustanın qayaüstü təsvirlərində tapmışdır. Arxeoloqlar buradakı 12 min il bundan əvvələ aid edilən qoç, keçi, öküz, at təsvirlərinin arxaik inamlarla bağlı olması qənaətinə gəlmişlər. Bu isə totemizmlə əlaqədar dini inancların inkişaf yolunu izləməyə imkan verir. "Totem hesab olunan qoçların müxtəlif plastik formalarda təsviri, arxaik təsəvvürlərə görə, istər həyatda və istərsə də axirət dünyasında şeytanlardan mühafizə vasitəsi sayılırdı"[7]. Bir sıra xalqlar arasında qoyun və xüsusilə qoç məhsuldarlıq, günəşə qurbanlıq rəmzi hesab olunmuşdur. Məlumdur ki, qara qoyun yeraltı şər qüvvələri zərərsizləşdirmək üçün mühüm təsiredici amildir. Qədim yunan mifologiyasında isə ağ qoyunun yunu "qızıl yun" adlanır. Orta əsrlərdə qoyun təsviri Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətlərinin bayraqlarında əks olunmuşdur. Demək olar ki, qədim insanların arxaik təsəvvürlərində heyvanlara pərəstiş müəyyən yer tuturdu. Arxeoloji abidələrdən tapılmış əşyalar üzərində günəşin kənarlarında quşlar, onların arasında üçbucaqlar (dağlar), maral və keçi təsvirlərinin verilməsi bunu bir daha təsdiq edir. Totemik inamlar içərisində ata inam xüsusi yer tuturdu. At insanların həyatında mühüm rol oynamış, onların əvəzsiz köməkçisi olmuşdur. Arxeoloji materiallardan məlum olur ki, atlar ayrıca qəbiristanlıqlarda basdırılırdı. Basdırılmış at Mingəçevir, Xocalı, Şahtaxtı kurqanları eramızdan əvvəl II minilliyin son əsrlərinə aiddir. Atı müqəddəs heyvan kimi dəfn etmək adəti o dövrdə geniş yayılmışdı[8]. Xalqın qədim təsəvvürlərinə görə, bağda, bostanda, xırmanda qoyulan at kəlləsi bədnəzərdən qorunmaq məqsədi daşımışdır. At eyni zamanda bolluq, bərəkət rəmzidir. Xalq arasında belə bir ifadə var: "İl at üstə təhvil olsa, məhsul bol olar". Azərbaycan nağıllarında ("Uçağan Əhməd", "Qara at") atalar sözləri və məsəllərdə at çox yüksək qiymətləndirilir: "At ayağı külək olar, ozan dili yüyrək", "At min, ad qazan". "Kitabi-Dədə Qorqud" və "Koroğlu" dastanlarında təsvir olunan atlar bu ev heyvanının xalqın məişətində dərin iz buraxdığından xəbər verir[9]. Arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunmuş zoomorf fiqurlar və simvolik işarələr həmin dövrdə yaşamış əhalinin təsəvvürlərini əks etdirir. Əşyalar üzərində quş, maral və keçi 341
təsvirləri verilmişdir. Məlum olduğu kimi, Azərbaycanda bir sıra heyvanlar və quşlar (qaranquş, göyərçin, ilan, ayı, maral və s.) müqəddəs sayılmışdır. Son tunc və ilk dəmir dövrlərində günəşə sitayişlə bağlı maral ayini geniş yayılmışdı. Azərbaycanda son dövrlərədək marala sitayişin qalıqlarına təsadüf olunurdu. Bəzi heyvanlara (ilan, qurd) ikili münasibət olmuşdur. Bir sıra türk xalqlarında olduğu kimi azərbaycanlıların arasında da canavara inam xüsusi yer tuturdu. Qədim təsəvvürlərə görə bu heyvan həyatın və ruhların təcəssümü idi. İlana da müqəddəs heyvan kimi sitayiş olunmuşdur. Xalqın inamına görə, hər bir evin (ailənin) öz ilanı var və bu ilan ailə üzvlərini şər qüvvələrdən qoruyur. İlanlı pirlərin mövcudluğu, xalça naxışlarında ilan təsvirləri qədimdə ilanların müqəddəs sayıldığını sübut edir. Qədim totemi təmsil edən, eləcə də məhsuldarlıq rəmzi olan müxtəlif heyvanlara aid təsvirlər, insanların arxaik təsəvvürlərinə görə, həm həyatda, həm də axirət dünyasında şeytanlardan mühafizə vasitəsi sayılırdı. Dünyanın hər yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da ağac ayini geniş yayılmışdır. Qeyd etdiyimiz kimi, arxeoloji qazıntılar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, eneolit dövrünün sonu və tunc dövründə Azərbaycanda ölünü yandıraraq dəfn etmək adəti mövcud olmuşdur. Keramika, metal və
daş məmulatları kimi maddi mədəniyyət nümunələri üzərində ağac təsvirlərinə təsadüf olunur. Gil qablar üzərindəki ağac təsvirləri də tunc dövrünün əvvəllərinə aiddir. Belə təsvirlər əhalinin mənəvi
həyatının xüsusiyyətini əks etdirir. Arxaik baxışlara görə, ölənlərin ruhu ağaclara keçir və belə ağaclar pirlərə çevrilir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanın bütün bölgələrində ağac pirlər geniş yayılmışdır. Burada qoz, dəmirağacı (azat), dağdağan, palıd, əncir, tut, çinar və b. ağaclar müqəddəs sayılırdı. Həmin ağacları qırmaq, kəsmək, yandırmaq olmaz. Xalq arasında belə deyirlər: "Pir odunlarını gətirib evində yandıran adamın yuvası dağılar". Qarabağda "Qara pir", "Palıd", Muğanda "Peyğəmbər" və s. pirləri qeyd etmək olar. Keçmişdə Qarabağda böyük bir sahəni əhatə edən göyrüş meşəsi var idi. XX əsrin əvvəllərinədək yay fəslinin başlanğıcında orada 3 gün bayram edilirdi. Qarabağın cənub-qərbindəki müqəddəs ağaclardan sayılan azat ağacı meşəsi də xalq arasında məşhur idi. Azərbaycanlılar dağdağan ağacına qədimdən xüsusi pərəstiş edirdilər. Xalq təsəvvüründə dağdağan oduncağı gözdəymədən, bədnəzərdən qorumaq gücünə
342
malikdir. Dağdağan ağacı, demək olar ki, Azərbaycanın hər yerində müqəddəs sayılmış və ona sitayiş edilmişdir. İnsanlar bu ağacdan müxtəlif həmaillar düzəldərək gözmuncuğu və başqa muncuqlarla birlikdə amulet kimi istifadə edirdilər. Belə həmailları uşağın nənnisindən, atların boynundan, südlük və ətlik mal-qaranın boğazından, hətta nehrələrdən asırdılar. Dağdağan ağacını kəsmək olmaz, ağacı kəsən mütləq üstünə asmalıdır. Orta əsr müəllifləri Gəncədə candar adı ilə məşhur olan müqəddəs qovaq ağacının olması haqqında məlumat vermişlər. Göründüyü kimi, xalq öz əcdadlarını ağacla eyniləşdirirdi. Məlumdur ki, candar, candarı oğuz tayfalarından biridir. Candar toponiminə Azərbaycanda, Gürcüstanda və Mərkəzi Asiyada bu gün də rast gəlmək olar.
İlk dövlət qurumu hesab edilən Manna dövlətinin qədim sakinlərinin ayrı- ayrı məbədləri olmuş və bu məbədlərdə allahların heykəlləri qoyulmuşdur. Qədim əhali axirətə inanırdı, qəbirə silah, bəzək əşyaları, qab-qacaq da qoyulurdu. Qəbirin baş tərəfində qurbanlıq heyvanlar yerləşdirilirdi. Əhalinin həyatında at xüsusi yer tutmuş, o ilahiləşdirilmişdir. Yerli əhalinin etiqadlarında dirilik ağacına sitayiş böyük yer tuturdu[10]. Dirilik ağacı təbiətin ölməsi və dirilməsi rəmzi daşıyırdı. Dirilik ağacına sitayiş Yaxın Şərqdə geniş yayılmış və son dərəcə nadir motiv hesab edilmişdir. Ziviyədən tapılmış e.ə. VII əsrə aid aypara formalı qızıl sinəbənddə "dirilik ağacı" təsvir edilmişdir. Bu təsvir Həsənli və
Qafqaz Albaniyasının qədim sakinlərinin incəsənətində xüsusi yer tutur. Azərbaycanlıların həyatında ağacın böyük rol oynamasını toponimik materiallar da təsdiq edir. Azərbaycanda bir çox kənd adları ağacla bağlıdır: Çinarlar, Çinarlı, Çinar, Qozlu, Qozağacı, Əzgilli, Qaraağacı, Qovaqlı və s. Qədim insanların təsəvvürlərinə görə, ağac insanın özü kimi diri varlıq sayılırdı. Ağaca sitayişin əsasını onların barvermə xüsusiyyəti təşkil edirdi. Azərbaycanda yayılmış qədim inama əsasən, diş ağrısından əzab çəkən adam palıd ağacına mıx vurardı. Başqa inama görə isə, ölünün qoltuğuna söyüd ağacından kəsilmiş budaqlar qoyardılar ki, o, axirət dünyasında budağa söykənsin. Müşahidələrə görə, ağac ayini ilə bağlı mərasimlər demək olar ki, yaddan çıxmamış, insanların 343
şüurunda dərin kök salmışdır. Azərbaycan pirlərində xəstəyə şəfa vermək üçün onu ağacın oyuğundan keçirir (yeni həyat almaq üçün), paltardan əsgi cırıb onun budaqlarına bağlayır və deyirlər: "Qada-balamı bu əsgiylə burda qoyub gedirəm". Sonra ağacın ətrafına üç dəfə dövrə vuraraq onun gövdəsini öpürlər. Belə pirlərə qurbanlıq heyvan gətirib müqəddəs ağacın başına üç dəfə dolandırar, oradaca qurban kəsərdilər. Azərbaycanlıların qədim dini görüşlərində bitki mənşəli qida məhsulları arasında çörəyə inam güclü idi. Belə hesab olunurdu ki, çörək insanı şər ruhlardan qoruyur. Müasir dövrdə də çörəyə ehtiram qalmaqdadır. Müalicəvi əhəmiyyətə malik bəzi bitkilər rəmzi məna daşıyırdı. Novruz bayramı süfrəsinin ayrılmaz hissəsi olan səməni təbiətin oyanması və bərəkət rəmzi, müqəddəs və müalicəvi qida sayılır. Müasir dövrdə bədnəzərə qarşı istifadə olunan üzərliyin köməyilə müalicə üsulu geniş yayılmışdır. Etnoqrafik materiallar və qədim dini təsəvvürlər əsasında demək olar ki, metallara yüksək dərəcədə ehtiram göstərilirdi. Metal daşı əvəz edir. Əmək alətləri və silahlar metaldan hazırlanır. Metaldan istifadə qədim insanların təbiət üzərində qələbəsi demək idi. Dəmirlə silahlanan insan özünü "məğlubedilməz" hiss edirdi. Metalın parıltısı, möhkəmliyi, ondan bəzək əşyalarının, alətlərin düzəldilməsi ona inam yaratmışdı. Azərbaycanlıların arxaik təsəvvürlərinə görə, dəmir şər qüvvələrlə mübarizədə daha çox təsirli vasitə hesab olunurdu. Cin və şeytanların metal alətlərin səsindən bərk qorxduqlarına da böyük inam var idi. Ona görə də gecələr evdən çıxanda özləri ilə metal əşya götürərdilər. Cindən, hal anasından qorunmaq üçün zahı qadının üstünə iynə və ya sancaq taxılardı. İnama görə, dəmir insanları ildırım vurmaqdan da qoruya bilərdi. Bu məqsədlə evin dörd küncünə polad əşya qoyulardı. Geniş yayılmış qədim təsəvvürlərə görə, tapılmış nal xoşbəxtlik gətirir. Azərbaycanlıların inanclarına görə, ev-ocağı bədnəzərdən qorumaq üçün qapının üstünə və narahat yatan uşağın balışının altına iti metal əşyalar qoyulurdu. Günəş tutulması zamanı metal qab-qacağı bir-birinə vurardılar. Bu yolla metal əşyalar ilə şər qüvvələri uzaqlaşdırardılar. Təndirdən çıxan ilk çörəyi bıçaqla yox, mütləq əllə kəsmək adəti çörəyin bərəkətli olmasını təmin edirdi. Şər qüvvələr və bəd ruhların evlənənlərə maneçilik törətməməsi üçün gəlinin başına arpa, buğda, düyü ilə yanaşı, xırda pul da səpərdilər. Bununla gəlini bədnəzərdən və pis ruhlardan qoruyardılar. Gəlinin ayağının altına dəmir atılması onun ər evində dəmir kimi möhkəm, daimi yaşaması arzusu idi. Bu məqsədlə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində gəlinin ayağı altına mis məcməyi də qoyulardı[11]. Suya sitayiş, su ayini də azərbaycanlıların dini təsəvvürləri tarixində mühüm yer tutur. Qədim inama görə, daş təbiətlə eyniləşdirilir, su isə həyatverici qüvvə və yol ilə əlaqələndirilirdi. Belə ki, pis adamın dalınca daş, uzaq yola çıxanın arxasınca isə su atardılar. Gəlin ər evinə yola salınanda da arxasınca su atırlar. Qədim dövrlərdən bəri şər ovsunlar su ilə yuyulur, pis yuxu suya danışılır, yaxın adama "yolun su kimi aydın olsun" deyirlər. Məlumdur ki, Novruz bayramı ilə bağlı çərşənbələrin biri su 344
çərşənbəsi adlanır. Mifologiyadan məlum olan İştar və Nahid də su ayini ilə bağlıdır. Arxaik inama görə su ayini daş ayini ilə sıx bağlı olmuşdur. Belə ki, yağış yağdırmaq məqsədilə pirdən daş gətirər və onu suya atardılar, uzun sürən yağışların kəsilməsi üçün isə həmin daşı sudan çıxarıb oda atardılar. Mineral su mənbələrinin şəfaverici xüsusiyyətləri bir çox pirlərə ehtiramın artmasına şərait yaratmışdır. Xalq inamına görə, çay sahilində, bulaq və onun ətrafında xeyir və şər ruhlar yaşayır. Sitayiş yerinə çevrilmiş bir çox bulaqlara nəinki müalicə olunmaq məqsədi ilə, həmçinin arzuların həyata keçməsi üçün də gələrdilər. Günahlardan qurtarmaq və təmizlənmək üçün axar suyun üstündən tullanardılar. Keçmişdə Azərbaycanda su bayramı geniş miqyasda keçirilirdi. Bu günədək bir sıra bölgələrdə mərasim halında saxlanmış sulaşma adəti buna misal ola bilər. Xalq arasında bu bayram "baba su cəddim" adlanırdı. Qəbir daşlarında suyu təcəssüm etdirən bardaq şəkli çəkərdilər. Belə hesab edilirdi ki, insan öləndən sonra ruhu içində su olan bardağa keçir. Su qədimdən xoşbəxtlik rəmzi hesab olunur. Azərbaycan folklorunda su ilə bağlı "su-dirilikdir", "su-həyatdır", "sucan ömrün olsun", "su kimi əziz ol", "suyun sərin olsun, ruzun bol olsun", "səni görüm bulaq kimi təravətli olasan", "su harada, dirilik orada", "su verən əli qaytarmaq olmaz" kimi ifadələr geniş işlənir. Məlum olduğu kimi, od ibtidai insanların həyatında çox böyük əhəmiyyətə malik olmuşdur. Odun kəşfi ilə ibtidai insanlar təbiətə qarşı mübarizəni gücləndirmiş, özlərini soyuqdan, vəhşi heyvanlardan müdafiə etmiş, gecənin qaranlığında onun işığından istifadə etmişlər. Oda sitayiş özünü qəbir abidələrində də göstərir. Azərbaycanda ən qədim adətlərdən biri ölüyandırma mərasimidir. Od, ocaq ayininin geniş yayıldığını qədim qəbir abidələrində tapılmış kömür qalıqları da sübut edir. Kültəpə abidələrində odla bağlı pirlərin izlərinə rast gəlinmişdir. Od atəşpərəstliyin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. Ərəb coğrafiyaşünası əl-İstəxri yazırdı ki, Bakının yaxınlığında atəşpərəstlər yaşayırlar. Bakı ətrafında pirlər ("pirey") və atəşpərəstlərin qurbangahlarının qalıqları var[12]. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycanda qədimdən oda sitayiş olunmuşdur və o, "Odlar yurdu" kimi tanınmışdır. Təsadüfi deyil ki, hələ qədim zamanlardan zərdüştlükdə oda sitayiş əsas yer tuturdu. A.Bakıxanov yazırdı: "Şübhəsiz ki, atəşpərəstlik öz başlanğıcını bu gün Azərbaycan adlanan məkandan götürüb"[13]. Zərdüştlükdə qədimdən gələn oda sitayiş mühüm yer tutmuş, bu dində od da su qədər müqəddəs sayılmışdır. Zərdüşt dinində dəfn mərasimi başqa dinlərdən xeyli fərqli olmuşdur. Od və su kimi torpaq da müqəddəs hesab edildiyindən zərdüştlər onu təmiz saxlamağa çalışmışlar. Buna görə də ölünü yandırmaq və müqəddəs torpağa basdırmaq olmazdı. Od və su müqəddəs sayıldığından ölünü onlardan da uzaq saxlamaq zərdüştlərin əsas vəzifəsi idi. Cənazə bir il xüsusi daxmada qaldıqdan sonra onu dağ ətəklərində və ya xüsusi məqbərələrdə basdırırdılar[14]. 345
Atəşpərəstliyin və onun təkmilləşmiş forması olan zərdüştlüyün erkən dövrlərdə yaranmasını arxeoloji tədqiqat nəticəsində aşkara çıxarılmış atəşpərəstlik məbədləri təsdiqləyir[15]. İbtidai təsəvvürlərə görə, dünyanı iki bir-birinə zidd qüvvələr - xeyir və şər tənzimləyir. Bu təlimin mahiyyəti zərdüştlükdə, onun dini, fəlsəfi və ideoloji mahiyyət daşıyan və müqəddəs kitabı sayılan "Avesta"da əsaslandırılmışdır. Oddan ailəni, eləcə də evi şər qüvvələrdən qorumaq üçün də istifadə edirdilər. Bu məqsədlə ilin son çərşənbəsində ağacların budaqlarını yandırar və otaqları tüstüyə verərdilər. Oda sitayiş geniş yayılmış və azərbaycanlıların məişətində dərin iz buraxmışdır. Oda sitayişlə əlaqədar bir sıra inanclar bu günədək qalmaqdadır. Toy günü gəlini iki yanan şamla müşayiət edər, üç dəfə ocağın başına dolandırar və onu odun qoruyucu qüvvəsinə tapşırardılar. Yeni doğulmuş uşağın köynəyini oda tutar, sonra geyindirərdilər. Qədim inanclara görə, axşam vaxtı evdən od çıxarmaq, kimsəyə od vermək olmazdı, əks halda xeyir-bərəkət çəkilə bilərdi. Hələ qədimdən Azərbaycanda camaat yığışıb gənc ailə üçün ev tikər və ilk vaxtlar onların, od istisna olmaqla, lazımi ehtiyaclarını təmin edərdilər. Gənclər isə özləri çaxmaq daşı tapıb od yandırmalı idilər. Bu insanların xoşbəxtliyi öz əli ilə qazanmasının, ailənin möhkəmliyi üçün vacib şərt olduğuna işarədir. Belə ki, ocağın külünü təzə ay doğanda çıxarıb xəlvət yerə tökərdilər. Odun üstündən keçməzdilər. Ocağın közünü iti əşyalarla qarışdırmazdılar. Yaşlı nəslin bəzi nümayəndələri indiyədək "od sahibinin" insanı müxtəlif bəlalarla, xəstəliklərlə, xüsusilə də ev rahatlığını pozan bədbəxtliklərlə cəzalandıra biləcəyinə inanırlar. Gözdəyməni qaytarmaq üçün bir çimdik duzu xəstənin başına dolandıraraq düşmənlərin adını sadalayır, sonra isə oda atırlar. Bu mərasimlərlə insanlar odun müqəddəsliyini xarakterizə edən xüsusiyyətlərə deyil, odun bəla və məhrumiyyətləri yox etmək gücünə malik olduğuna inanırlar. Belə mərasimlərin atəşpərəstlikdən də qədim tarixə malik olduğu aydın olur. Od təbiətin ən saf və müqəddəs ünsürü sayılır. Xalq arasında yayılmış "od haqqı" "ocaq haqqı", "çıraq haqqı", "işıq haqqı" andları bunu bir daha sübut edir. Azərbaycanda pir hesab olunan ibadətgahlar, müqəddəs qəbirlər, bulaqlar, qayalar, daşlar və s. sitayiş yerləri, müqəddəs sayılan ağaclar da "ocaq" adlanır. Bu söz geniş mənada - "nəsil", "ailə", "ev", "yurd", "vətən" mənalarında da işlənir. Antik müəlliflərin məlumatlarından aydın olur ki, mannalıların və albanların panteonlarında oxşarlıq var idi. Tədqiqatçıların fikrincə, yunan allahları ilə yerli allahlar: Mitra, Ahura-Mazda və Nahid oxşarlıq təşkil edirlər. Bu dövrdə qədim dini təsəvvürlərin tədricən silinməsi və xristianlığın yayılması müşahidə olunur. Yeni təlimin yayılması heç də xristianlıqdan əvvəlki dini baxışların aradan çıxması demək deyildi. Xalq arasında qədim ayinlərin qalıqları dərin kök salıb və yaşamaqda davam edirdi.
346
Xristianlıq arxaik dini inancları sıxışdıra bilmədi. Artıq IV-VII əsrlərdə albanların dini dünyagörüşündə əsas yer tutan qədim dini inanclar sistemi silinməkdəydi. Bu vəziyyət öz əksini torpaq qəbir abidələrində və dəfn adətlərində tapmışdı. Dəfn adətlərinin xristianlaşması baş verir, eyni zamanda xristian dəfn adətləri ilə yanaşı, ibtidai qəbir abidələri qorunub saxlanılır və adətlərinin çulğalaşması da müşahidə olunur. Qafqaz Albaniyası ərazisində e.ə. III - eranın II əsrlərində küp qəbirlər də geniş yayılmışdı. Bu mədəniyyət nəinki alban tayfalarının əksəriyyəti, hətta qonşu ölkələrin tayfaları arasında da geniş yayılmışdı. Bu dövrdə Qafqaz Albaniyası ərazisində başqa dəfn adətləri də mövcud olmuşdu. Ölülər dördkünc, dəyirmi, ovalşəkilli torpaq qəbirlərdə, küplərdə, saxsı təknələrdə, çiy kərpicdən hörülmüş qəbirdə, daş qutularda, habelə katakombalarda dəfn edilirdi. Bu ərazidə yaşayan qəbilələrin arasında hökm sürən bütpərəstliklə və arxaik dini ayinlərlə bağlı olmuş və dəfn adətində bəzi xüsusiyyətlərə, yeni qəbirlərin istiqamətinin müxtəlifliyinə gətirib çıxarmışdı. Tarixin ayrı-ayrı mərhələlərində formalaşmış dəfn mərasimləri bir-birindən tayfa və xalqların müxtəlifliyi ilə deyil, əsas etibarilə onların dini etiqadları ilə fərqlənmişdir[16]. Deməli, ilkin orta əsrlərdə Azərbaycanda xristianlıq, zərdüştlük, müxtəlif ibtidai dinlər eyni dərəcədə cərəyan edirdi. Belə vəziyyət Azərbaycan torpaqlarının birləşməsinə mane olurdu. Bunun qarşısının alınmasında VII əsrin ortalarından başlayaraq islam dininin yayılmasının böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Arxeoloji materiallar belə qənaətə gəlməyə imkan verir ki, səma cisimlərinə tapınma ölülər kultu ilə bağlı olmuşdur. Günəş kultunun dəfn ayini ilə əlaqəsini isə qəbir abidələr üzərində günəş simvolu olan işarələr göstərir. Məlumdur ki, tunc dövrünün qədim məzarlarında cənub istiqamətinə üstünlük verilirdi. Şübhəsiz, günəş ayini ilə bağlı idi. Ölülər kultunun günəşlə bağlılığından əlavə, bu kultun özü barədə danışmaq lazımdır. Ən qədim tarixi qaynaqlardan məlum olur ki, bütün dini dünyagörüşləri ölülər kultundan başlayır və onun əsası da adətlərdədir. Dairəvi formalı daşlara sitayiş günəş kultu ilə bağlı olmuşdur. Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, torpaq qəbirlərdə qadınları sol, kişiləri isə sağ böyürləri üstə dəfn edirdilər. Bu sübut edir ki, onlar günəşə sitayiş edirdilər. Torpaq qəbirlərdən tapılmış şəxsi əşyalar üzərindəki ayabənzər təsvirlər isə ay ayini ilə bağlıdır. Qədim azərbaycanlılar göy cisimlərinə aid müqəddəs yerlərin adının əvvəlində "göy", "ağ", "sarı" sözlərindən istifadə edirdilər. "Göy Murad", "Ağ oğlan", "Sarı pir" və s. astral kultun qalıqlarıdır. Azərbaycan mifologiyası kosmoqoniya ilə bağlı məlumatlarla zəngindir. Qədim insanların inamına görə, ulduzlar və insanların ruhları əkizdirlər. Azərbaycanlıların mifologiyasında göy (ərş) 7, bəzi inamlara görə isə 17 qatdan ibarətdir. Xalqın təsəvvürlərində uçan ulduzlar (kometlər) şeytanı qovmaq üçün atılan oxlardır. Başqa bir inama görə, bu ulduzlar insanlardan birinin dünyasını dəyişməsindən xəbər verir. Bütün Şərqdə olduğu kimi Azərbaycanda da 7 səyyarə - "həft peykər", o cümlədən dünyanın bu 7 ulduzun mərkəzində yerləşməsi haqqında 347
təsəvvürlər geniş yayılmışdır. Yeraltı aləm də 7 qatdan ibarətdir. "Yaxşılıq", "Çıraqlı İsa", "Ağ atlı oğlan", "Məlik Cümşüdün nağılı", "Tapdıq" nağıllarında Günəşə sitayiş, onun müqəddəsliyi geniş təsvir olunur. Günəş bolluq və işıq rəmzi hesab edilir. Azərbaycanda yaz fəslində Günəşçağırma mərasimi ("Qodu-qodu") xüsusilə qeyd olunmalıdır. Ayla günəşin bir-birinə münasibəti haqqında da geniş əfsanələr yaranmışdı. Onların bacı-qardaş, ər-arvad və yaxud əkiz olmaları və s. haqqında rəvayətlər mövcuddur. Burada Dədəgünəş əfsanəsi xüsusilə qeyd olunmalıdır: "Gün öz işığını heç kəsdən əsirgəməz". İbtidai dini etiqadlar təbiət qüvvələri ilə yanaşı, həm də əcdadlara, qəbilə və tayfa başçılarına sitayişlə əlaqəlidir. Əcdadlara sitayiş müqəddəslərə sitayişə bənzərdir. İslam dinində müqəddəslərə sitayiş geniş yayılmışdı. Müqəddəslərə inamsızlıq Allaha inamsızlıq qədər qəbahət sayılırdı. Müqəddəslərə inam ortodoksal etiqadın ayrılmaz hissəsi olmuşdur. İslam dininin şəriət kitablarının əksəriyyətində müqəddəslər və onların yaratdıqları möcüzələr haqqında ayrıca bənd var. Azərbaycanlılar əcdadlarının məzarına xüsusi diqqət yetirirlər. Azərbaycanda hər bir kənddə ibadətgah yerləri, pirlər var. Ümumiyyətlə, belə ibadətgah əcdadın məzarının yaxınlığında yerləşir. Adətən orada arxaik dini mərasimlər keçirilir. Pirlərin əksəriyyəti böyük ailənin və ya ata nəslinin başçısının, ağsaqqalının məzarıdır. Pir adlarının tərkibində nəslin başçısının adı və yaxud "baba", "dədə", "əcdad" sözləri buna misal ola bilər. Əcdadlara sitayişlə bağlı bir sıra adətlər vardır. Toy günü bəy və gəlini ərin mənsub olduğu ailənin ehtiram etdiyi pirin ətrafına dolandırardılar[17]. Münbitlik, məhsuldarlıq və əmin-amanlığı təcəssüm etdirən təbiət kultu da əcdadlara pərəstişlə bağlıdır. Azərbaycanlıların qədim dini etiqadlarının əsasını təbiətə sitayiş təşkil etmişdir. İnsanlar bu və ya digər ayinləri həyata keçirərkən əcdadların ruhlarının mərhəmətinə ümid edirlər. Etnoqrafik müşahidələr göstərir ki, xalq animizmin qalıqları olan qədim dini ayinləri bu gün də icra edir. Adətən möminlər müqəddəs saydıqları pirləri istənilən gün ziyarət edirlər. Lakin cümə axşamı və cümə günlərinə üstünlük verilir ki, bu da islamla bağlıdır. Niyyətlərindən asılı olmayaraq, dindarlar pirə ayaqyalın gəlirlər. Pirin başına üç dəfə dolanmaq tam sakitlik şəraitində keçməlidir. Qəbiristanlıqda yerləşən ziyarətgahdan qayıdarkən geriyə baxmaq olmaz. A.Masse "ərəb zəvvarların Kəbənin başına dolanması adətini sələflərinə qurban verdikləri, sonra başına dolandıqları daş bütlərə sitayişlə əlaqələndirir və bunu həmin dövrün qalıqları hesab edir[18]. Xalq inamına görə, pirdə hökmən dua oxunmalıdır. Pirin ətrafına 3 dəfə dolanmaq və onu öpmək vacibdir. Piri ziyarət edənlər "günahlarını yuyur", arzu və diləklərinin həyata keçməsi üçün ruhlara müraciət edir, onlara rəhmət oxuyurlar. Qurbankəsmə mərasimi bilavasitə ziyarətgahda icra olunur və "qəbul olsun" sözləri ilə başa çatır. Azərbaycanda qədim dini inancların təhlili milli mədəniyyətdə ənənəvi arxaik 348
elementlərin qorunması və onların transformasiyasını müəyyənləşdirməyə əsas verir. Dini inanclar Azərbaycan xalqının qədim dünyagörüşünün, etnik tarixinin öyrənilməsində ilk mənbə rolunu oynaya bilər. Arxeoloji və etnoqrafik tədqiqatlar göstərir ki, qədim dini etiqadlar xalqın mənəvi mədəniyyətinin formalaşması tarixində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanlıların ənənəvi mərasimlərində (toy, dəfn və s.) dərin iz buraxmış bu inanclar əhalinin mənəvi həyatının tam mənzərəsini təsəvvür etməyə imkan verir. Azərbaycanlıların mənəvi mədəniyyətinin tədqiqi xalqımızın mədəniyyət tarixinin çox qədim köklərə malik olduğunu göstərir. İslam dininin hakim mövqe tutduğu dövrlərdə belə qədim etiqadlarla bağlı olan adətlər aradan çıxmamış, onlar qarşılıqlı əlaqədə inkişaf etmişdir. İslam dini dünya xalqlarını öz tabeliyinə keçirmək üçün bütün imkanlarından istifadə etməyə çalışmışdı.
Ərəbistanda meydana gəlmişdir. 1400 ildir ki, İslam Yer kürəsinin milyonlarla əhalinin əxlaq kodeksi, həyat tərzi, Allah qarşısında hamının bərabərliyi deməkdir. İslamın bərqərar olması ilə çoxallahlığa və bütpərəstliyə qarşı mübarizə başlandı. Məlumdur ki, islamadək insanlar Günəşə, Aya, müxtəlif ruhlara, təbiət cisimlərinə, əcdadlara sitayiş edirdilər. İslam, qismən də olsa, özündən əvvəlki dinlərdən - yəhudilik və xristianlıqdan bəhrələnsə də, onun bütün ehkamları və mərasimləri təkrarolunmazlığı ilə səciyyələnir. O dövrdə daşa sitayiş xüsusilə geniş yayılmışdı. Məkkədə məbəd olan Kəbə bütün ərəb tayfaları üçün müqəddəs yer olmuş, sonralar müsəlmanların ilahilik rəmzinə çevrilmişdi. Qısa bir müddət ərzində Məhəmməd peyğəmbər ərəbləri birləşdirərək mərkəzləşdirilmiş dövlət təşkil etdi, Məkkə rəsmi olaraq İslamın paytaxtı elan edildi. İslamın banisi Məhəmməd 570-ci ildə Məkkədə kasıb, kübar ailədə doğulmuşdur. İdealı real həyata qovuşduran Məhəmməd gözəl natiq və mahir siyasətçi idi. Onun ideya-siyasi fəaliyyəti, cəmiyyət haqqında təlimi öz həyatiliyini bu gün də saxlamaqdadır. İslamın əsasını 5 ehkam təşkil edir: təkallahlığı və peyğəmbəri tanıma; ibadət, oruc tutmaq, yoxsulların xeyrinə vergi, zəkat verilməsi, həcc ziyarəti. Müsəlmanların müqəddəs kitabı "Qurani-Kərim" hesab olunur. Müsəlmanların cəmiyyətdə davranışı, bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətləri hüquqi normalarla - şəriətlə nizamlanır. Şəriət "Quran" və hədislər vasitəsilə müsəlmanlara çatdırılan Allah qanunlarıdır. Şəriət insanların Allaha ibadətini, onların bir-birlərinə olan münasibətlərini tənzimləyir. İslam tarixinin ilk mərhələlərində "Quran"ın başqa dillərə tərcüməsi qadağan olunduğundan müsəlmanlar bu müqəddəs kitabdan ərəb dilində bəhrələnmişlər. Sonralar "Qurani-Kərim" bütün müsəlman xalqlarının dillərinə tərcümə olundu. Müsəlman üçün "Quran"ın ehkamları əsasında yaşamaq Allahın iradəsini ifadə etmək deməkdir. Məhəmməd peyğəmbərin ölümündən 3 əsr keçdikdən sonra hakimiyyət üstündə aparılan mübarizələr sonralar islamın daxili strukturuna təsir etdi. Artıq VIII əsrin ortalarında islamda azı 3 dini-siyasi qruplaşma - sünnilik, şiəlik və
349
vəhhabilik mövcud idi. İslamda müxtəlif cərəyanların fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, müsəlmanlar həmişə böyük təmkinlilik göstərmiş və səbirlə vahid din ətrafında birləşməyi hər şeydən üstün tutmuşlar. İslamın ayrı-ayrı ölkələrdə yayılması yerli şəraitdən asılı olaraq özünəməxsus məhəlli xüsusiyyətlərin formalaşması, müxtəlif xalqlarda etno-mədəni proseslərinin intensivləşməsi şəraitində baş verirdi. Əsrlər boyu bu dini qəbul edən ölkələrin xalqları ilə islam arasında ideoloji baxımdan qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı təsir olmuşdur. İslam adətən qarşılaşdığı ölkələrdəki yeni ideyaları, xalqların adət- ənənələrini öz təliminə uyğunlaşdırmağa çalışırdı. Xilafətin uzun müddət hökmranlıq etməsində islam faktoru mühüm rol oynamışdır. Ərəblər istilaçılıq siyasətini islamın təbliği ilə birgə aparırdılar. VII əsrdə Ərəbistanda meydana çıxan islam qısa bir müddət ərzində Yer kürəsinin böyük bir qismini əhatə etdi. Azərbaycanda islamın yayılması 639-cu ildə ərəblərin Azərbaycana yürüşü ilə bağlıdır. 643-cü ildə onlar artıq Dərbəndi fəth etmişdilər. Xəlifə Osmanın (644-656) dövründə ərəblərin Şimali Azərbaycana yürüşü daha da genişləndi. Yerli əhali yeni dinə bütün məhrumiyyətlərdən və əzablardan xilas olmaq vasitəsi kimi baxırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, fəth etdikləri ölkələrdə ərəbləri birinci növbədə yeni dini təbliğ etməkdən daha çox əhalini özlərinə siyasi cəhətdən tabe etmək məsələsi maraqlandırırdı. Başqa ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da islam bir sıra qədim dini etiqadlar və inamlarla üzə-üzə gəldi. İslamadək Azərbaycanda çox mürəkkəb konfessional durum hökm sürürdü. Burada müxtəlif heyvanlara və bitkilərə, səma cisimlərinə inamla yanaşı zərdüştlük, xristianlıq çox geniş yayılmışdı. Təsadüfi deyil ki, ilk mərhələlərdə islam Azərbaycan ərazisində heç də eyni dərəcədə yayıla bilmirdi. İslam Arranda xristianlıq, cənub bölgələrində isə zərdüştiliklə qarşılaşmışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, bu din ən çox zərdüştlük və çoxallahlığın müqavimətinə rast gəlirdi. İslam dini ilə bütpərəstlik, atəşpərəstlik arasında qarşılıqlı təsir və qarşılıqlı əlaqə prosesləri getməyə başladı[19]. Əli-Biruninin məlumatına görə, Cənubi Azərbaycan əhalisi artıq xəlifə Əlinin dövründə (656-661) islamı qəbul etmişdi. Əndəluslu Həmid əl-Qərnatinin məlumatına görə, Dərbəndin dağ kəndlərində hələ islamı qəbul etməyən atəşpərəstlər var idi[20]. Şimali Azərbaycanda islam-xristianlıq qarşıdurması özünü daha qabarıq göstərirdi. Ona görə də burada müsəlmanlaşma prosesi daha uzun sürmüşdür. İslamdan əvvəlki dinlərə sitayiş əsas etibarilə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində davam etməkdə idi. "Xristianlıqdan fərqli olaraq islam missionerlər vasitəsilə yox, ölkələri istila etmək yolu ilə yayılırdı. Azərbaycanda islamın məcburi qaydada qəbul etdirilməsi halları olmamışdır. Ölkədə xristianlıq və zərdüştlük də təqib olunmamışdır"[21]. Azərbaycanda islam iki təriqətin nümunəsində - sünnilik və şiəliklə təmsil olunmuşdur. Şiələr əsasən çoxluq təşkil edir. İslam Azərbaycanda əvvəlki sosial-mədəni təsisatları transformasiyaya uğratdı. Hər bir ölkədə olduğu kimi, burada da islamın yerli şəraitə uyğunlaşdırılmış lokal 350
xüsusiyyətləri formalaşırdı. Məlumdur ki, orta əsrlərdə Şərqdə şiə və sünni məzhəblərinə ayrılmış türk dövlətləri arasında münaqişələr baş verirdi. Bunun əksinə olaraq Azərbaycanda həmişə belə hallara və o cümlədən separatçılığa qarşı mübarizə meyilləri güclü olmuşdur. Bu isə ölkədə sabitlik və tərəqqi üçün zəmin yaratmış, başqa dinlərə isə tolerant münasibət formalaşdırmışdır. Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalından sonra buranın etnik və konfessional tərkibi böyük dəyişikliyə uğradı. Köçürmə siyasəti nəticəsində ölkənin dini həyatında dəyişiklik baş verdi, xristian əhalinin sayı artdı. Əhalinin əksəriyyətini müsəlmanlar təşkil etməsinə baxmayaraq, imperiyanın şovinizm siyasəti nəticəsində ictimai-siyasi həyatda xristianlıq amili mühüm rol oynamağa başladı[22]. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda dini qurumların fəaliyyəti xeyli məhdudlaşdırıldı, dini mərkəzlər iqtisadi bazadan məhrum edildi. 1918-ci ildə "Kilsənin dövlətdən və məktəbin kilsədən ayrılması haqqında" elan olunmuş Dekretdə dövlətin və məktəbin dünyəvi olması təsdiqləndi, şəriət əsasında kəbin qadağan edildi. Kəbinə də ailə sahəsində vətəndaşlıq vəziyyətini tənzimləyən yeni mülki qanunlar tətbiq edildi. Dövlət və tədris müəssisələrində dini təbliğ etmək qadağan olundu, kütləvi elmi ateizm təbliğatı başlandı. Yüzlərlə məscidlər dağıdıldı və yaxud anbarlara çevrildi. Bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan xalqı islamı məişət səviyyəsində qoruyub saxlaya bilmişdi. Belə bir şəraitdə 1925-1928-ci illərdə Məkkə, Kərbəla, Məşhəd şəhərlərini 500-600 nəfər azərbaycanlı ziyarət etmişdi. Bunu XX əsrin 20-ci illərində kommunistlərin müsəlmanlara liberal münasibəti ilə izah etmək olar. Bununla bərabər, həmin illərdə mədrəsələrdə şəriətin tədrisi qadağan olunmuşdu. Kütləvi ateizm təbliğatına və sovet vətəndaşlarının sosial-mədəni həyatında dəyişikliklərə baxmayaraq, islam öz mövqeyini saxlamaqda davam edirdi. Hələ XX əsrin əvvəllərində Şərqdə ilk dünyəvi dövlət olan Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920) Şərqin bütün müsəlman dövlətləri arasında ilkin vicdan azadlığı elan etmişdi. Bu gün bu ənənəni müstəqil Azərbaycan Respublikası davam etdirir. Ümummilli lider Heydər Əliyev islam dəyərlərini yüksək qiymətləndirərək demişdir: "İslam dini başqa dinlərə həmişə hüsn-rəğbətlə yanaşıb, heç vaxt başqa dinlərin ehkamlarına qarşı olmayıb, biz hər bir millətə mənsub olan insana, hər dinə hörmətlə yanaşmışıq. Bu Allahın əmridir, bu bizim Ulu Peyğəmbərimiz Məhəmməd əleyhissəlamın bizə tövsiyəsidir". Əxlaqi və milli dəyərlər islamla sıx bağlıdır. İslam milli sərhədləri aşaraq beynəlxalq əhəmiyyət daşıyır, müxtəlif xalqları vahid bayraq altında birləşdirir, xalqlar arasında qarşılıqlı yardım və xeyirxahlıq hissləri aşılayır. Bu prinsiplər ümumdünya mədəniyyətinin formalaşmasına xidmət edir.
|