Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Andlar, dualar. Etnosun maddi və mənəvi mədəniyyətinin hərtərəfli
öyrənilməsində mühüm mahiyyət kəsb edən etnoqrafiyanın etiket sahəsi cəmiyyətdə əxlaq, davranış, rəftar, vərdiş, hərəkət, həmçinin danışıq-nitq normalarını özündə ehtiva edir. Qədim inam və etiqadlarla, insanların ilkin təsəvvür və düşüncələri ilə bağlı yaranan andlar da gündəlik danışıq etiket tipidir. Ünsiyyət vasitəsi olmaqla and tərəflərin hadisəyə, olmuşa və olmalıya münasibətlərini ifadə edir. Andlar əsasən iki yolla yaranır. Birincisi, mifoloji təsəvvürün ortaya çıxardığı sakral-müqəddəs sayılanlara içilən andlar. Əski çağlardan yaranan bu qəbil andlar elə indinin özündə də məişətdə yaşamaqdadır. İkincisi, müəyyən bir iş, məsələ, əhvalat, hadisə ilə bağlı yaranan andlardır. Andların hər iki növündə söylənilmiş fikirdəki mahiyyətin yalan yox, doğru olması andiçmə ilə təsdiqlənir. Bu səbəbdən andiçməyə həmişə ciddi yanaşılmış, yalandan andiçmənin isə fəlakət törədəcəyinə inanmışlar. Bir vaxt ölüm cəzası yalnız yalandan andiçməyə görə təyin olunurmuş. Bir qədər yüngülləşdirilmiş şəkildə olsa da, belə bir yönün davamını andiçmənin yalan, yoxsa doğru olmasını müəyyənləşdirmək üçün keçirilən "Qurd seyiri" ayinində də görürük. Qaydaya görə, bir kimsənin andının doğru olub-olmamasını yoxlamaq üçün qurd seyiri (qurdun topuğunun üst hissəsi seyir adlanır) yandırılır. Qurd seyiri yandırıldıqda yığılırsa, deməli, sınanılanın da andı yalandır və o da özündən asılı olmayaraq yığılmağa başlayır. Qurd seyiri qutsal sayılır. Ümumiyyətlə, onun yandırılması uğursuzluğun başlanğıcı işarəsidir. Buna görə də yalandan and içən qurd seyirinin yandırılmasına razı olmayıb günahını boynuna alır[11]. İslam dini ənənələrinin Azərbaycana gəlişi ilə bu sayaq andlar öz yerini, əsasən "Qurani-Kərim"ə verməli olmuşdur. Yəni, "Quran"a and içmək ən ağır, çətin imtahan sayılmışdır. Bir kimsənin "Quran"a yalandan and içdiyi bilinsə belə, and içdirən and içənə inanmalı olmuşdur. Çünki Tanrının "Quran"a yalandan and içəni mütləq cəzalandıracağına şübhə edilməmişdir. Məhz belə bir anda "Kitabi-Dədə Qorqud"da tuş oluruq. Sözsüz, bu abidə islamiyyət vaxtından çox-çox əvvəllərin yaradıcılıq örnəyidir. Bəlli olduğu üzrə, "Kitabi-Dədə Qorqud"da çox-çox zamanların izləri vardır. İslamiyyət də onlardan biri kimi. Abidədən aydın olur ki, oğuzların yaşadıqları vaxtlarda da anda inam, sözsüz, çox güclü olmuşdur. İçilmiş andı sındırmaq, ona əməl etməmək bağışlanmazmış. Oğuzlar hətta ölümü yalandan and içməkdən üstün tutmuşlar. Abidənin sonuncu boyunda deyilir ki, Bozoklar və Ucoklar eyni zamanda yığılıb gəldikdə Salur Qazan evini yağmaladarmış. O, bir kərə bu adəti pozur. Bu işi yalnız Bozoklar olanda görür. Oğuzun Ucoklar tirəsi bundan inciyib müshəfə ("Quran"dan hissə, parça) and içməklə Salur Qazana düşmən kəsildiklərini bildirirlər. Amma onlar Oğuzun dörd niqablı igidlərindən biri olan Bamsı Beyrəkdən hüşəndiklərindən Salur Qazanın üstünə hücum etməkdən çəkinirlər. Odur ki, hiylə işlədib Bamsı Beyrəyi çağırırlar. Müshəfə and içdirib öz tərəflərinə çəkmək istəyirlər. Əks halda, ölümlə hədələyirlər. Bamsı Beyrək isə ölümünə razı olur, amma canını qurtarmaq üçün müshəfə yalandan əl basıb 326
and içmir. Salur Qazana dönük çıxmayacağına and içir: Mən Qazanın nemətini çoq yemişəm, Bilməzsəm, gözümə dursun! Qaraqucda Qazılıq atına çoq minmişəm, Bilməzsəm, mənə tabut olsun! Yaxşı qaftanlarını çoq geymişəm, Bilməzsəm, kəfənim olsun! Ala bargah otağına çoq girmişəm, Bilməzsəm, mənə zindan olsun! Mən Qazandan dönməzəm...[12]. Eyni baxımdan "Kitabi-Dədə Qorqud"un on birinci boyunda Salur Qazanın özünün də and içdiyi maraq doğurur. Kafirlər Salur Qazanı yatmış halda qarmalayıb əsir aparırlar. Oğuz ərənləri onu qazamatdan qurtarmağa gələndə kafirlər Qazan xana deyirlər: "And iç kim, bizim elimizə yağılığa gəlməyəsən. Həm bizi öy, Oğuzı sındırgil, səni qoyu verəlim, var get!"[13]. Salur Qazan yalandan and içə bilməz. Bu, Oğuzların şərəfinə sığan iş deyil. Nə etməli? Ya Oğuzları sındırmalı, kafirləri öyməli, ya da ölümünə razılaşmalıdır. O, çıxış yolunu ustalıqla tapır. Dolayısıyla belə and içir: "Vallah, billah, doğrı yolu görər ikən əyri yoldan gəlməyəyin!"[14]. Kafirlər elə zənn edirlər ki, bu andla Qazan xan onların tərəfinə keçmişdir. Əslində isə Salur Qazan xan Oğuzların yolunu "doğru yol" saymış və "bu yoldan dönüb əyri yola" getməyəcəyinə, kafirlərlə əlbir olmayacağına and içmişdir. Qədim zamanlardan Azərbaycanda Günəş, Ay, su, od, ocaq müqəddəs sayılmış, torpağa, çörəyə ehtiram bəslənilmişdir. Bütün bunlar məişətimizdə indi də yaşamaqda olan "Günəşə and olsun", "Aya and olsun", "Su haqqı", "Torpağa and olsun", "Ocağa and olsun", "Od haqqı", "And olsun anamın üz qoyduğu torpağa", "And olsun kəsdiyimiz duz-çörəyə", "İşığa and olsun" və s. kimi andların yaranıb yayılmasına yol açmışdır. Canlı danışıqda dini duyğu və ehkamlara, islam müqəddəslərinə, ziyarətgahlara, pir-ocaqlara aid andlar da az deyil: "Tanrı haqqı", "Allah haqqı", "Bu üzü qibləyə and olsun", "Qurana and olsun", "Yalan deyirəmsə, Quran qənimim olsun", "Məscid haqqı", "And olsun getdiyim Kəbəyə", "Kəbə haqqı", "And olsun Əlinin qılıncına", "Bu Əli yoluna and olsun", "On iki imama and olsun", "And olsun Həzrət Abbasın qələm olan qollarına", "And olsun Kərbəla müsibətinə", "Peyğəmbər haqqı", "And olsun qıldığım namaza", "Tutduğum oruca and olsun", "Yaradan haqqı", "Yaradana and olsun", "And olsun imam Rzanın qəbrinə", "İmam Hüseynə and olsun", "Yalan deyirəmsə, getdiyim Həcc qənimim olsun" və s. Ümumi səciyyə daşıyan və geniş yayılmış bu tərz nümunələrlə yanaşı, nisbətən dar çevrəli, qohumluq, doğmalıq, şəxsi münasibət ifadə edən andlar da məişətdə mühüm yer tutur: "Atamın canına and olsun", "And olsun anadan əmdiyim südə", "Başın haqqı", "Canına and olsun", "Qardaşım canı", "Tək balamın canına and olsun", "Əziz canına and olsun", "Sənin əziz başına and olsun", "Sabaha salamat çıxmayım", 327
"Özüm ölüm", "Sən öləsən", "Cavan canına and olsun", "Atamın goru haqqı", "Qərib dayımın canı üçün" və s. Bu andlar həyatda, qarşılıqlı münasibətlərdə tez-tez içilən andlardır. Məişətdə olduğu kimi, xalq yaradıcılığı örnəklərində də andlar qədərincədir. Burada nəinki insanlar, hətta sirli-sehrli qüvvələr - divlər, pərilər belə verilmiş vədi, sözü mütləq yerinə yetirəcəklərini bildirmək üçün analarının südünə, Süleyman peyğəmbərin üzüyünün qaşına və s. and içirlər. Xalq yaradıcılığı örnəklərində and yalnız sözlə, həmçinin ayin səviyyəli hərəkət, işlə, əşya vasitəsi ilə də icra olunur. Bu baxımdan əhd-peyman andı baxışı çəkir. İki dost həmişəlik sirdaş, qardaş olacaqlarını əhd-peyman andı ilə təsdiqləyir. Andın əsas əlaməti and içənlərin barmaqlarını çərtib qanlarını bir-birlərinə qarışdırmalarıdır. "Dostluğun sirri" adlı Azərbaycan nağılının əsas qəhrəmanları Məmmədlə Məlik çətin bir səfərə yollanmazdan qabaq etibarlı dostluğu, sədaqəti qanla möhürləyən əhd-peyman andı içirlər. Nağılda deyilir: Onlar əhd-peyman elədilər ki, möhkəm dost olaq. İkisi də barmaqlarını çərtib qanlarını qatdılar[15]. Qılınc altından keçməklə andiçmə də əski təsəvvürlərlə bağlıdır. "Kitabi-Dədə Qorqud"un üçüncü boyunda Bamsı Beyrəyin yalandan ölüm xəbərini gətirən Yalançı oğlu Yalancuq onun nişanlısı Banıçiçəyi almaq istəyir. Toy başlanır. Bu vaxt əsirlikdən qurtaran Bamsı Beyrək gəlib çıxır. Həqiqət aşkar olur. Günahının bağışlanması üçün imdad diləyən Yalancuq Bamsı Beyrəyin qılıncının altından keçməklə bir daha belə iş tutmayacağına and içir[16]. Buradan anlaşılır ki, andın pozulması qılıncla doğranmaqla nəticələnəcəkdir. Elə "Koroğlu" dastanında Dəli Həsən də Koroğlunun qılıncının altından keçməklə ona sadiq olacağına and içir. Sözsüz, andiçmənin bilavasitə qılıncla bağlı olması səbəbsiz deyil. Əski inama görə, qılınc Tanrı tərəfindən göydən göndərilib və çox vaxt qılınca elə "Tanrı qılıncı" deyilmişdir. Bundan savayı, məşhur türk sərkərdəsi Atillanın qılıncı da göydən gəlmiş qılınc bilinmişdir. Koroğlunun Misri qılıncı da göydən gəlmiş daşdan döyülüb hazırlanmışdır. Qılıncdan savayı, digər nəsnələrin də and vasitəsi olması xalq yaradıcılığı nümunələrində özünə yer tapıb. Misal üçün, "Daşdəmirin nağılı" və "İlyasın nağılı"nda sirrin saxlanılacağına müxtəlif əşyalar vasitəsi ilə and içilir. Nağılların əsas qəhrəmanları Daşdəmir də, İlyas da nara iynələr sancır, kağızı qayçı ilə xırda-xırda doğrayır, Daşdəmir əti tikə-tikə doğrayır, İlyas Quranı öpür. Bununla bədənləri iynə sancılmış nar kimi oxlansa da, kağız kimi doğransalar da, ət kimi tikə-tikə parçalansalar da, sirri gizli saxlayıb, heç vaxt, heç kəsə açmayacaqlarına and içirlər.
və etiqadlarının ifadəsidir. Qarşı tərəflərin bir-birlərinə arzu, istəklərini bildirən dualar ümumi şəkildə konkret zaman içində olmaması səbəbindən, andlar kimi etnoqrafiyanın etiket bölməsinə daxil olur. Yəni dualar zaman və məkandan asılı olmayaraq, birinin başqasına uğur istəyi ilə deyilir, söylənilir. Bu səbəbdən də
328
mərasim, mərasim ayini növü ola bilmir. Bununla belə, bir sıra hallarda dualar mərasimlər, ayinlər keçirilən vaxtlarda da söylənilir. "Kitabi-Dədə Qorqud"dakı boyların sonluğunda bildirilir ki, igidlərin uğuru, yaxud kafirlər üzərində çaldıqları qələbə şərəfinə mərasimlər keçirilir. Bu mərasimlərdə iştirak edən Dədə Qorqud dualar söyləyir: Yerli qara dağların yığılmasın! Kölgəlicə qaba ağacın kəsilməsin! Qamin aqan görkli suyun qurumasın! Qanadların ucları qırılmasın! Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsin! Çalışanda qara polat üz qılıncın gödəlməsin! Dürtişərkən ala göndərin ufanmasın! Ağbirçəkli anan yeri behişt olsun! Ağ saqqallı baban yeri uçmaq olsun! Haqq çırağın yana dursun! Qadir Tanrı səni namərdə möhtac eyləməsin! Axır- sonu ari camaldan ayırmasın! "Amin" deyənlər dizar görsün! Ağ alınanda beş kəlmə dua qıldıq, qəbul olsun! Allah verən umudun üzülməsin! Yığışdırsun-durışdursun günahınızı adı görkli Məhəmməd Mustafa yüzi suyuna bağışlasın! Oğulla qarındaşdan ayırmasın! Məzmun və deyiliş baxımından dualar alqışlara çox yaxındır. Ayrı-ayrılıqda müstəqil məfhum olan "alqış"la "dua" bəzən paralel şəkildə deyilir. "Kitabi-Dədə Qorqud"da övladı olmayan Dirsə xana məsləhət görülür ki, acları doyursa, çılpaqları geyindirsə, borcluları borcdan qurtarsa, Tanrının inayəti ilə övladı olar. Dirsə xan belə də edir. Eyni zamanda o, böyük bir mərasim düzənləyir. Oğuz bəylərini qonaq çağırır. Boyda deyilir ki, mərasimdə nə üçün iştirak etdiklərini bilən bəylər "Əl götürdülər, hacət dilədilər. Bir ağzıdualının alqışıyla Allah-Taala bir əyal verdi: Xatını hamilə oldu, bir neçə müddətdən sonra bir oğlan doğurdu"[17]. Yaxud alqış-qarğışın dua funksiyası yerinə yetirməsi dastandakı "Ol zamanda bəglərin, alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcab olurdı" qənaəti ilə dəqiq şəkildə ifadə olunmuşdur. Canlı danışıqda müşahidə olunan duaların böyük bir qismini bilavasitə islam dini ifadələri təşkil edir: "Allah-Taala səni düşmənə möhtac eləməsin", "Allah- Taalanın köməyi ilə heç vaxt "nə edim, necə edim?" deməyəsən", "Ey Uca Tanrı, süfrəmizin bərəkətini bol eylə. Bizi çörəklə imtahana çəkmə", "Ey Qadir Tanrı, dərgahına əl qaldırıb dua eləyirəm ki, bütün gedənlər sağ-salamat evlərinə dönsün, mənim də bircə balam onların içində", "Ya on iki imam, düşmənlərimizi zəlili-xar eylə" və s. Bu sayaq dualardan sonra, adətən "Amin!" deyilir. Duaların bir qismi də şəxsi münasibətlər nəticəsində yaranır. Görülən xeyirxah işin müqabilində bir kimsə digərinə "Başıuca olasan", "Bir əkib - beş götürəsən", "Dost-düşmən yanında üzüağ olasan", "Kölgən üstümüzdən əskik olmasın" və s. şəkildə dualar söylənilir.
Yüklə 7,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|