Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Rusiya dövlətinin ölkənin türk xalqları ilə qarşılıqlı əlaqələr siyasətində milli mənəvi dəyərlərin tərkib hissəsi olan və artıq itmək təhlukəsi yaşayan dillərin qorunması və dirçəldilməsi mühüm rol oynayır. Rusiyada yaşayan qeyri rus xalqların ruslaşdırılması və assimilyasiyası nəticəsində ölkədə yaşayan bir çox xalqlar öz ana dilini və yazısını itirmişdir RF-nın qanunvericilik bazasında əslində, dil seçimi azadlığını, ölkədəki bütün dillərin qorunmasını və inkişafını əngəlləyən qanun yoxdur.Lakin məsələ burasındadır ki, dövlət dili olan rus dilinin inkişafi Ruiyanın digər yerli və azsaylı xalqlarının dillərinin məhdudlaşması hesabına baş verir.Yerli xalqların dillərində ədəbiyyatın, dərsliklərin olmaması bir çox dillərin artıq bir ünsiyyət vasitəsi kimi itməsi ilə nəticələnmişdir. Rusiyada yaşayan türk xalqlarının inkişafının, eyni zamanda da onların dil problemlərinin öyrənilməsi bütün türk dünyası üçün olduqca əhəmiyyətlidir Türk xalqlarının ana dilində təhsil almaq imkanlarının olmaması,yazlarını itirmələri, ana dillərinin yalnız yaşlılar arasında məişət dili səviyyəsində qalması və s. əslində Sovetlər Birliyi dövründən günümüzədək qalan və bu gün də aktuallığını saxlayan problemlərdir. Xüsusilə şorsların, tubaların, çulım tatarlarının, altayların, xakasların, te- leutların, telengitlərin və s. Dilləri itmək təhlükəsi olan kritik qrupa daxil olmuşdur Əlbəttə ki, bu xalqların ana dillərində ibtidai təhsilin mümkünlüyü üçün ilk növbədə əlifbanın və yazının bərpasi tələb olunur ki, bu da çox böyük maliyyə xərcləri tələb edir.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
101 Türk dünyası olaraq Russiyada yaşayan türk xalqlarının milli mənsubiyyətini qorumaq üçün iş birliyi yapmaq, nəşrlərin və kadrların hazırlanmasında qeyri-maddi mədəni irsin tədqiqinin və təbliğinin təşkili olduqca vacibdir. Bütün bu məsələlər isə fəaliyyəti koordinasiya edən Umumdünya Türk mərkəzinin fəaliyyəti nəticəsində mümkün ola bilər. Belə bir mərkəzin fəaliyyəti türk dünyasının Rusiya məkanındakı parçasina oz milli mənsubiyyətini saxlamaga imkan verecək.
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Filologiya məsələləri – №5, 2014
102 NAĞDƏLİ ZAMANOV Azərbaycan Tibb Universiteti tibb elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, dosent nagdali@mail.ru HEYDƏR ƏLİYEVİN NİTQİNDƏ DİNİ ÜSLUBUN YERİ Açar sözlər: Heydər Əliyev, nitq, dini üslub Ключевые слова: Гейдар Алиев, речь, религиозный стил Key words: Haydar Aliyev, speech , religious styl
Heydər Əliyevin nitqlərində, çıxışlarında ədəbi dilin bütün funksional üs- lubları bir vəhdətdə götürülür. O, öz nitqində yeri gəldikcə bütün üslub növlərindən istifadə edir. Bunula belə, nitqin mövzusundan, auditoriyanın tərkibindən və səviy- yəsindən asılı olaraq onun nitqlərində həmişə üslub uyğunluğu gözlənilir və bu mə- sələ natiqin ciddi nəzarəti altında olur(1). Bəzi müəlliflər müasir Azərbaycan ədəbi dilində aşağıdakı üslubıları ayırır- lar:bədii üslub; elmi üslub; istehsalat-texniki üslub; ictimai-publisistik üslub; rəsmi üslub (2). Rus ədəbiyyatında elmi üslub, rəsmi işgüzar üslub, publisistik və danışıq üslubu ayırd edirlər. Bu zaman dini üslub danışıq üslubunun bir hissəsi kimi qeyd olunur (3). Din ocaqlarında, dindarlar qarşısında çıxış və nitqlərə imkan verilmədiyi Sovetlər dövründə dini üslubdan danışmaq, təsnifatlarda dini üslubu ayırmaq müm- künsüz idi. Dini üslubdan dini mərasimlərdə, din ocaqlarında, beynəlxalq dini konf- ranslarda istifadə olunur ki, Heydər Əliyevin nitqində dini üslubun da özünəməxsus yeri var. Bu üslubun natiqlər qarşısında qoyduğu tələblər böyük natiq tərəfindən təkcə yerinə yetirilmir, özünəməxsus Heydər Əliyev nitq qəlibində cilalanaraq bu gün ilahiyyatçılar, din alimləri, dini dərsləri tədris edənlər üçün örnək olan, nümunə olan nitqə çevrilir. Heydər Əliyevin nitqində dini üslubun yerini müəyyənləşdirmək məqsədilə onun din ocaqlarında, dini mərasimlərdə dindarlar auditoriyası qarşısında, “Beynəl- xalq sülh və səbir” konfranslarındakı çıxışları əsas götürülmüşdür. Heydər Əliyevin nitqində bu üslub sadə, aydın, ardıcıl cümlələrlə dinləyicilərə çatdırılır: “Kəbəni görmək, müqəddəs Qara Daşı öpmək, ona toxunmaq, onu ziyarət etmək, Kəbənin içərisinə daxil olmaq, orada namaz qılmaq, dua etmək mənə nəsib oldu” (IIc.s.82.83). “Mən Mədinədə Həzrəti Məhəmməd Peyğəmbərin qəbrini ziyarət etdim. Peyğəmbərin namaz qıldığı minbərin pilləsində oturub, Quranı öpüb gözümə, alnıma basdım”. Bu sadə cümlələr “Quranı öpüb gözümə basdım”, “Quranı öpüb alnıma basdım” mürəkkəb frazeoloji birləşmələrlə böyük natiqin dinimizə – islam dininə olan sonsuz məhəbbətindən xəbər verir. Elə bu sadə cümlələrlə də dini auditoriyalar fəth olunur. Terminologoyaya söykənən elmi üslub böyük natiqin dini mərasimlərdəki çıxışlarına da hopur. Dinləyici din ocaqlarında akademik, elmi üslubun auditoriyanı işıqlandırdığının şahidi olur. Belə terminologiya sırasına “Allah-təala”, “Həzrəti Filologiya məsələləri – №5, 2014
103 Peyğəmbər”, “şəhidlər”, “səbir, təmkin”, “Kərbəla şəhidləri”, “orucluq”, “qurban bayramları”, “aşura günü” və s. aiddir. Heydər Əliyevin 13 dekabr 1994-cü il Kasablanka zirvə toplantısındakı çıxışı bu gün də öz qüvvəsində qalan, müasirliklə səslənən, bu gün də kəskin ehtiyac duyduğumuz bir çıxışdır. Bu tam elmi üslubda dini araşdırmadır desək yanılmarıq: “Biz haqlı olaraq fəxr edə bilərik ki, islam dünyası ümumbəşəri sivilizasiyaya öz layiqli tohfəsini vermişdir və neçə əsrdir ki, onun mənəvi inkişafına və təkmilləşdirilməsinə kömək edir”. Bu çıxış elmi-dini terminologiyaya söykənən, rabitəli geniş cümlələrlə davam edən bir elmi üslubdur. “Bu gün dünyada mürəkkəb, ziddiyyətli proseslər getməkdədir: viranedici qlobal müharibələrin qarşısının alınması, dünyanın təhlükəsizliyinin yeni təmin- liyinin qoyulması kimi müsbət meyllər regional münaqişələrin artması ilə, yırtıcı millətçiliklə və dövrün başqa bəlaları ilə qarşılaşır. Bizim ölkələrimiz bu proseslərin qaynağındadırlar və biz beynəlxalq təhlükəsizliyin möhkəmlənməsinə, sülh və tərəqqi qüvvələrinin qələbəsinə lyiqli yardım etməliyik, öz səylərimizi göstər- məliyik”. Üslubların bir-birinə yaxınlaşması prosesi artıq üslub birləşmələrinin yaran- masına gətirib çıxarmışdır. Hazırda elə nitq nümunələri var ki, onlarda müxtəlif üslubların sintezi özünü göstərir(4). Elmi üslub Heydər Əliyevin dini xarakterli çıxışlarında özünü bariz şəkildə göstərir. 10 fevral 1994-cü il İstanbulda “Sülh və səbir” beynəlxalq dini konfrans nümayəndələri qarşısındakı çıxış Heydər Əliyevin dini məsələləri elmi üslubda araşdırması baxımından xüsusi maraq doğurur. Elmi üslub üçün xarakterik olan ter- minologiya burada da- “vicdana çağırış”, “sülh və barış”, “dini xarakter”, “dini mənsubiyyət”, “etnik münaqişələr”- özünü göstərir. Geniş cümlələr üzərində qurulan elmi üslub böyük natiqin dilində bu konfransda da səslənir. Dünyanın qarşısında bu gün fəlsəfədə ziddiyyətlər və mü- naqişələr probleminin araşdırılmasına yönələn bir nitqdir: “Təəssüf ki, son illərdə, iyirminci əsrin son mərhələsində dünyanın müxtəlif regionlarında sülh pozulmuş, insanlar arasında, dövlətlər arasında, ayrı-ayrı qruplar arasında toqquşmalar, vuruş- malar, müharibə gedir və bunların hamısı insanların rahat yaşamasına mane olur. Əsrimizin sonunda dünyada gedən ictimai- siyasi prosesləri təbii hesab edərək, heç vəchlə razılaşmaq olmaz ki, bu proseslər müharibə yolu ilə, toqquşmalar yolu ilə, qan tökmək yolu ilə getsin”. Heydər Əliyev nitqində dini üslub elmi uslubla çulğalaşaraq dini terminalogi- yalardan geniş istifadəni önə çıxarır. Böyük natiqin nitqinin gücü üslubları dəyiş- mək yolu ilə auditoriyanı həmişə cansıxıcılıqdan, yeknəsəqlikdən azad etməsin- dədir. Dini-elmi üslubda danışan natiq məişət üslubuna keçməklə nitqinin hamı üçün başa düşülən etməsindədir. Heydər Əliyevin aşağıdakı məişət üslubu nitqinə nəzər yetirdikdə: “İnsan hər bir səfərdən, ziyarətdən qayıdarkən bir tövhə gətirir. Oradan gələn ən böyük tövhə mənə verilmiş Qurani-Kərimdir... Gətirdiyim bu Quranı və çox gö- zəl səslə oxunan Quran ayəsi yazılmış kassetləri şəxsən Təzəpir məscidinə hədiyyə edirəm. Mən oradan, müqəddəs Kəbənin müqəddəs “Zəmzəm” suyundan da bir qə- dər gətirmişəm, onu da Təzəpir məscidinə verirəm. Güman edirəm ki, bu gün Təzə-
Filologiya məsələləri – №5, 2014
104 pir məscidinə toplaşanlar mənim Kəbədən, Məkkədən gətirdiyim “Zəmzəm”suyun- dan istifadə edəcəklər”– dünyada ən böyük töhfəni Qurani-Kərim hesab etməsi, Qu- ranın gözəl oxunmasını, müqəddəs “Zəmzəm” suyunun məhz Kəbədə çıxdığını gös- tərir. Hətta məişət üslublu nitq belə öyrədicilik, düşündürücülük xüsusiyyətini özün- də saxlayır. Heydər Əliyevin dini üslubdakı çıxışları dövlətçilik elementləri ilə zəngindir. Gənc nəslin dövlətçilik ideyalarını mənimsəməsində, dini inancların dövlətçilik ilə harmoniyasını yaratmaqda bu üslub çox dəyərlidir.. Heydər Əliyevin dilində siyasi çıxışların özündə belə dini üslubu görmək olur: “Xarici qüvvələrin, xüsusən bizim üçün ən qatı düşmən olan erməni mil- lətçilərinin əli ilə Azərbaycanı parçalamağa çalışan qüvvələr fəaliyyət göstərirdi və Azərbaycanın başı üzərində belə böyük təhlükə yaranmışdi. Allaha şükürlər olsun ki, bunların qarşısı alındı, Azərbaycanın parçalanmasına yol verimədi” Dövtətçilik, dövləti sevmək ənənəsi Heydər Əliyev nitqinin əsasını təşkil edir ki, bu ənənə dini çıxışlarında mühüm yer tutur. Təzəpir məscidində dindarlar qarşı- sında çıxış edən Heydər Əliyev Allahın Kəbə evində etdiyi duaları dilə gətirməklə dövlətçiliyimizə, müstəqilliyimizə, ordu quruculuğumuza olan sevgini, bu sevginin Allah tərəfindən həyata keçirilməsinə etdiyi duanı dilə gətirir: “Biz müstəqil dövlə- tik. Müstəqil dövlətin özünəməxsus qüdrəti olmalıdır. Bu qüdrətin əsasını xalq və onun bir hissəsi olan ordu təşkil edir. Bizim güclü ordumuz olmalıdır... O müqəddəs yerlərdə mənim Allahdan arzum bu olub ki, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qüdrə- tini daha da artırsın.(Yerdən səslər: Amin)” Dini mərasimlərimizi bugünkü dövlətçiliyimizlə əlaqələndirmək, dini də- yərlərimizi bugünkü vətənpərvərliklə bağlaya bilmək böyük natiqin dini üslublu çıxışları üçün səciyyəvidir. “Yağı düşmən torpaqlarımıza hücum edir. Azərbaycanın cəsarətli oğulları Və- tənimizi müdafiə edir və bu yolda Həzrəti İmam Hüseyn kimi şəhid olurlar. Biz Və- tən, torpaq, din yolunda canından keçmiş bütün şəhidlərin şücaəti qarşısında Kər- bəla müsibətilə əlaqədar keçirilən bu mərasimdə bir daha baş əyir, onların xatirəsini qəlbimizdə daim yaşatmağa söz veririk”. Auditoriya dinimizin tarixini, onun məruz qaldığı repressiyaları, bu təzyiq və repressiyalara, təqib və qadağanlara sinə gərən insanların fədakarlığını Heydər Əliyevin dilindən eşidir, heyranlıqla qarşılayır: “Biz fəxr edə bilərik ki, xalqımız çox dəyərli xalqdır və zaman-zaman, əsrlər boyu cürbəcür məhrumiyyətlərə məruz qalaraq bütün bu adət-ənənləri unutmayıbdır. Nə vaxt ki, rəsmi dairələr bunu qada- ğan edib yaxud da buna mənfi münasibət göstərib, insanlar bunu qəlbində, öz ailə- sində, evində yaşadıblar. Hətta bizim bəzi fədakar insanlar bu adət-ənənələrimizi yaşatdıqlarına görə əziyyətlər çəkiblər, bəzən də məhrumiyyətlərə, cəzalara məh- kum olublar”. İslam tariximizdəki ibrətamiz hadisələri çağımızla əlaqələndirən böyük natiq auditoriyanı küçmişimizi unutmamağa çağırır: “Biz bundan sonra da Qurani-Şəri- fin, Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərin qoyduğu yol ilə gedəcəyik və haqq-ədalət, və- tən yolunda şəhid olmuş Həzrəti imam Hüseynin və onun bütün silahdaşlarının qəh- rəmanlığını, şəhidliyini heç vaxt unutmayacağıq”. Dini tolerantlıq nədir? sualına ən gözəl cavab kimi böyük natiqin İstanbuldakı “Sülh və səbir” beynəlxalq dini konfransdakı çıxışından bir parçanı göstərə bilərik:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
105 “Azərbaycanda tarixən çox millətlər yaşamışdır. Burada azərbaycanlılarla yanaşı ruslar, ermənilər, yəhudilər, gürcülər, ukraynalılar və başqaları da yaşamış və gələ- cəkdə də yaşayacaqlar. Azərbaycan Respublikasının çoxmillətli dövlət olmasını öl- kəmiz üçün böyük üstünlük hesab edirik”. Dini tolerantlıq baxımından Heydər Əliyevin qeyri-islam dinində olan ölkə vətəndaşlarına təbriklərdəki girişlər diqqətə layiqdir: “Əziz pravoslav həm- vətənlər!”, “Əziz xristian həmvətənlərim!”, “Hörmətli həmvətənlərim!”, “Sizi – respublikanın bütün xristianlarını İsa peyğəmbərin mübarək doğum günü – Müqəddəs Milad bayramı münasibətilə ürəkdən təbrik edirəm”, “Əziz həmvətənlər! Sizi dünya yəhudilərinin tövbə və mənəvi saflıq günü olan Roş-Ha-Şana – təzə il münasibətilə ürəkdən təbrik edir, hamınıza cansağlığı, xoşbəxtlik arzulayıram”. Bu təbrik nitqlərində böyük natiq yəhudi və xristian icmalarının üzvlərini öz övladlıq borclarına, vətəndaşlıq borclarına sadiq qalmağa çağırır: “Əminəm ki, müstəqil Azərbaycanın ictimai-siyasi və mədəni həyatında, dövlət müstəqilliyimizin daha da möhkəmləndirilməsində bundan sonra da yaxından iştirak edəcək, doğulub yaşadığınız vətənə övladlıq borcunu layiqincə yerinə yetirəcəksiniz”. “Azərbaycan ölkəmizdə yaşayan bütün xalqların doğma vətənidir” – deyən Heydər Əliyev sadə, qəlbləri riqqətə gətirən, ağsaqqalcasına və müdrikcəsinə söz- lərlə həmin xalqların bayramlarını təbrik edir: “Əziz bayramınızı bir daha səmimi qəlbdən təbrik edirəm. Qoy bu müqəddəs Pasxa bayramı günlərində edilən bütün xoş diləklər və xeyir-dualar yerinə yetsin, xalqımız xoşbəxt və firavan həyata qo- vuşsun”. “Qoy” əmr ədatı ilə güclənən fikir “diləklər yerinə yetsin”, “firavan həyata qovuşsun” frazeoloji söz birləşmələri ilə xristian həmvətənlərin qəlblərinə yol açır, onların bu vətəni özününkü hesab edərək, müstəqillik yolunda övladlıq borclarını yerinə yetirməyə çağırır. Heydər Əliyevin pravoslav xristianlarına ünvanladığı təbriklərdə Azərbaycanı onların doğma vətəni hesab edir “Dilindən, dinindən, etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşların” dini azadlıqlarının təmin olunduğunu qeyd edən ulu öndər ölkəmizdə dini tolerantlığın bərqərar olmasını ictimaiyyətin diqqətinə çat- dırır:
Dini üslubda Heydər Əliyevin ziyarətgaha toplaşanlar qarşısındakı çıxışları çox vaxt sadə olduğu qədər məntiqi ardıcıllığa söykənən, anlaşıqlı, eləcə də dərin, fəlsəfi tutuma malik olur: “Xalqımız milli azadlığa çıxıb, dövlətimiz artıq müstəqil- dir, heç kəsdən asılı deyil. Deməli, biz öz evimizi necə istəsək, eləcə dəquracağıq. “Ev” deyəndə mən Azərbaycanı nəzərdə tuturam. Yaxşı çalışsaq, bu evi işıqlı qura- cağıq. Əgər biganə qalsaq, bəzi hallarda pozğunluğa yol versək bu binanı yaxşı tikə bilməyəcəyik. Gəlin, hamımız əl-ələ verərək müstəqil Azərbaycanın, böyük Azər- baycan xalqının binasını, möhtəşəm binanı birlikdə gözəl tikək”. Sabahkı günə inam, nikbinlik Heydər Əliyevin dini üslublu çıxışlarını, dindar- larla olan görüşlərini tərk etmir. Xoşbəxt günlərə aparan yolun dözümdən, dəyanətdən keçdiyini böyük natiq addımbaşı xatırladır: “Xalqımız bundan sonra ulu babalarının yolu ilə, Həzrəti Məhəmməd peyğəmbərin qoyduğu yol ilə gedəcək və xoşbəxt gələcəyə çatacaqdır. Azərbaycan xalqı bu çətinliklərin hamısına dözür və güman edirəm ki, bundan sonra da dözəcəkdir”. Filologiya məsələləri – №5, 2014
106 Dini üslublu nitqlərində onun nikbinliklə dolu fikirləri auditoriyanı gələcəyə inamla baxmağa səsləyir: “Bu onu göstərir ki, bizim ənənələrimiz mənəvi, milli, dini dəyərlərimiz ölməzdir və bundan sonra da yaşayacaqdır. Biz, bizim nəsil, hamı- mız birlikdə - indi yaşayan insanlar xoşbəxtdirlər ki, bu günə gəlib çatmışıq, bizim müstəqil ölkəmiz, müstəqil dövlətimiz var, öz taleyimizin sahibiyik, dini, mənəvi, milli adət-ənənələrimizi bərpa etmişik və daha da geniş təbliğ edirik”. Başqa bir görüşdə – Zuğulba pansionatında məskunlaşmış köçkünlərin qar- şısında – xalqımızın nikbinliyini dilə gətirir, bu xalqın qürurunu saxlayan, ən ağır hallarda belə tarixinə, adət-ənənələrinə sadiqliyini dilə gətirir. Bu zaman sinonim cərgələrin köməyi ilə auditoriyanı çətin günlərə hazırlayır: “Burada Şuşadan, Laçın- dan, Xocalıdan qaçqın düşmüş soydaşlarımız – bacılarımız, qardaşlarımız, övladla- rımız məskunlaşıblar. Bu, xalqımızın ağır şəraitdə yaşadığını göstərir. Ancaq xal- qımız nikbindir, başını heç vaxt aşağı tutmayıb, sınmayıb, əyilməyib, heç vaxt diz çökməyib. Ona görə də bu ağır gündə, bəlalı gündə də biz adət-ənənələrimizi unut- muruq, Qurban bayramını qeyd edirik”. Dini üslubda çıxışlar edən Ulu öndər insanların dini azadlıqlarının qorunma- sında qətiyyətli dövlət başçısı kimi çıxış edir, vətəndaşlar onun simasında dini azad- lığın təminatçısını, qarantını görürlər: “Azərbaycanın prezidenti kimi, mən dəfələrlə qeyd etmişəm ki, ölkəmizin vətəndaşları dini, irqi mənsubiyyətindən, siyasi baxış- larından asılı olmayaraq eyni hüquqlara malikdirlər və onların hüquqları Azərbay- can dövləti tərəfindən qorunur. Əmin ola bilərsiniz ki, biz bu prinsiplərimizə daim sadiq qalacağıq və Azərbaycan vətəndaşlarının din, dil mənsubiyyətindən və siyasi baxışlarından asıl olmayaraq bir-biri ilə münaqişəyə girməsinə gələcəkdə də yol verməyəcəyik”. Auditoriyanın fəthi alqışlarla müşayiət olunursa, dini mərasim, yığıncaqlarda bu təkbirlərlə, dualarla müşayiət olunur. Bu dualar bir daha böyük natiqin dini audi- toriyanı öz səmimiyyəti, dinimizə olan sevgisi, dinimizin qorunması yolunda qətiyyəti ilə fəth etməsinə sübutdur. Heydər Əliyev çıxışlarının əsasını təşkil edən səmimiyyət, təvazökarlıq dini üslubda da auditoriyanı bəzəyir, canlandırır. Təvazökarlıqla söylənən fikirlər onu dini auditoriyanın gözündə göylərə qal- dırır: “Mən bilirəm ki, sizin hamınız dindar adamlarsınız, bu sözləri sizə deməyim bəlkə də artıqdır. Yerdən səslər: Möhtərəm Prezident, çox xoşdur. Hamisini qəbul edirik”. Yaxud: “Siz bu işləri məndən yaxşı bilirsiniz. Ancaq bir halda ki, görüşmü- şük, öz fikirlərimi sizə çatdırmaq istəyirəm. Hər halda, pezidentin də fikrini bilmək sizin üçün artıq olmaz. Yerdən səslər: Allah sizə cansağlığı versin, kölgəniz bizim üstümüzdən əskik olmasın!” Müstəqillik dövrünədək əski Sovetlər birliyində mühüm dövlət postları tutan Heydər Əliyevin müstəqilliyin elə ilk günlərindən islam tarixinin dərin bilicisi, is- lam sevgisini qəlbində köz kimi saxladığı məlum olur. Bu köz artıq Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarlarda şölələnir. İmperiya əsarətindən qurtulmuş ölkə- lərdə dini missionerlərin ölkəmizə ayaq açdığı təhlükəli dövrlərdə elmi şəkildə isla- mın qoruyucusuna çevrilir. “Müqəddəs yerləri ziyarət etmək, özünü o yerlərlə bağlamaq mənim illərlə, on illərlə ürəyimdə gəzdirdiyim ən böyük arzum idi”.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
107 İslam dinimizin təbliğində onun sadə, aydın dillə söylədiyi nitqlər əvəzsizdir. Ziyarətgahlara gedərək, islamımızla bağlı fikirləri geniş kütlələr qarşısında bəyan edərək, Azərbaycanın qapılarını öz dini missiyalarını, öz fitnəkar missiyalarını ye- rinə yetirmək yolunda Azərbaycanın qapılarını dini-missioner təşkilatların üzünə birdəfəlik bağlayır. Heydər Əliyev simasında İslam dininin güclü təminatçısını gö- rən bu təşkilatlar geri çəkilməyə məcbur olurlar. Nəhayət, dini natiqliyimizin ikişaf edib formalaşması, böyük Allahın bizlərə ərmağanı olan İslam dinimizin şüurlara çatdırılması yolunda Heydər Əliyevin dini səpgidə olan çıxışlarının dərindən-dərinə incələnməsi, tədqiqi günümüzün reallığına çevrilir. Bu reallıq ziyalılarımızı nitq mədəniyyətimizin bir qolu kimi dini üslubun öyrənilməsinə diqqət və qayğı göstərməyə səsləyir. Məqalənin aktuallığı. Müstəqilliklə bağlı Azərbaycan vətəndaşlarının dini azadlıqlarını bərpa etməsi dini üslubun öyrənilməsinə təkan verdi ki, bu baxımdan Heydər Əliyevin nitqlərinin tədqiqi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
mərasimlərdə, dini konfranslarda söylədiyi nitqlər əsasında dini üslub öyrənilmişdir. Məqalənin praktik əhəmiyyəti. Məqalə ali məktəblərin filologiya, jurnalistika, ilahiyyat fakultələrinin müəllim-tələbə heyəti üçün, eləcə də dini qurumlarda, diplomatiya sahəsində çalışanlar üçün dəyərli vəsait sayılır.
Ədəbiyyat
1. Məmmədov Müseyib. Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili. Bakı. Elm, 1998.-196səh. 2. Cəfərov Səlim. Müasir Azərbaycan dili. II hissə.leksika. Bakı, “Şərq- Qərb”.2007, 192səh. 3. Введенская Л.А. Культура речи государственного служащего: -Ростов н/ Д. Феникс, 2011.-473с. 4. Həsənova Sədaqət. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyat. Dərslik.2005.193səh.
Религиозный стил в речи Гейдара Алиева Резюме
В статье изучен религиозный стиль речи политического оратора Гейдара Алиева как функциональная единица литературного языка. Религиозный стиль исследовался совместно с другими стилями. Великий оратор исполь- зовал данный стиль в своих речах в разных аудиториях, в основном в ре- лигиозных местах, перед верующими на религиозных конференциях. В статье также уделено внимание вопросам религиозной толерантности. В своих выступлениях посвященных религиозным темам Гейдар Алиев уделял большое внимание вопросам государственности и призывал всех с оп- тимизмом смотреть на будущее страны. Во всех этих речах были использованы научно-религиозные термины.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
108 Nagdali Zamanov Religious style in heydar aliyev's speeches Summary
In article religious style of the speech of the political speaker Heydar Aliyev as a functional unit of the literary language is studied. Religious style was investigated together with other styles. The great speaker used this style in the speeches in different audiences, generally in religious places, before believers at religious conferences. In article the attention to questions of religious tolerance is also paid. In the performances devoted to religious subjects Heydar Aliyev paid much attention to questions of statehood and urged all to look with optimism at the country future. In all these speeches scientific and religious terms were used.
Rəyçi: Zemfira Məmmədova filologiya elmləri doktoru
Filologiya məsələləri – №5, 2014
109 LALƏ BABAYEVA AMEA-nın dissertantı lala@gmail.com
Açar sözlər: Azərbaycan lüğətçiliyi, ikidilli tərcümə lüğətləri, L.Budaqov, türk dillərinin şərq lüğətçiliyi. Ключевые слова: лексикография в Азербайджане, двуязычные словари перевода, Л. Будагов восточная лексикография тюркских языков. Key words: Azerbaijan lexicography, bilingual translation dictionaries, Budagov L., The eastern lexicography of Turkish language
Şimali Azərbaycan Rusiyaya birləşdirildikdən sonra yeni lüğətlər hazırlandı. Bu lüğətlərin çoxu rus tələbələrə dil öyrətmək məqsədilə dərrslik kimi istifadə olu- nurdu. Tanınmış ədəbiyyatçı-alim, zəngin tarixə malik türk dillərinin və türk xalq- larının ədəbi tarixinin tədqiqatçısı Cavad Heyət həmin nəşrlərdən nümunələr göstə- rərək yazır ki, “ bu növ kitablardan Mirzə Şəfi Vazehin 1855-ci ildə yazdığı “Kita- bi-türki” lüğəti ilə Kazım bəyin 1854-cü ildə yazdığı “Kitabi-lüğət” əsəri zikrə la- yiqdir. Tələffüzün düzgün olması üçün rus əlifbası ilə yazılmış olan Kazım bəyin “Lüğət”ində Osmanlı türkcəsi kəlmələri də izah edilmişdir.” Cavad Heyət Azərbaycan türkcəsində yeni kəlmə və terminlərin yaranmasına və aşağıda adlarını çəkəcəyimiz lüğətlərin yaranmasına təkan verən bir sıra maraqlı faktları da açıqlayır. O, bildirir ki, XIX əsrin əvvəllərinə qədər ədəbi türk dilindəki yad terminlərin təxminən 90 faizi ərəbcə və ya farsca idi. Şimali Azərbaycanın Ru- siyaya birləşdirilməsindən sonra türk dilinə rusca kəlmələr də daxil oldu və tədricən bəzi əski terminlərin yerini aldı. M.F.Axundzadə kimi ziyalıların ortaya çıxması ilə ruscanın və Qərbi Avropa dillərinin terminləri ədəbi dildə daha da çoxaldı. Alim da- ha bir maraqlı faktı da nəzərə çarpdırır ki, XIX yüzilliyin sonunda “Əkinçi” qəzeti ilə digər qəzetlər, 1880-cı ildən etibarən dərs kitablarına da daxil olan yeni terminlər işlətdilər. Həmin dövrdə azərbaycan dilində şeirlə yanaşı, nəsr və dram əsərləri yazılır, qəzet və jurnallar nəşr edilir, o bəzi rəsmi sənədlərdə, elmi tədqiqatlarda da işlənmə- yə başlayır. O dövrdə Azərbaycana gələn xaricilər, ruslar və almanlar da ona maraq göstərir, bəziləri bu dili öyrənməyə başlayır. Məsələn, rus şairləri Lermontov, Bes- tujev-Marlinski, alman şərqşünası Bodonştedt. Sonuncusu XIX əsr Azərbaycan şairi Mirzə Şəfidən Azərbaycan dilini və onun şeirlərini almancaya tərcümə edərək Ber- lində ayrıca kitab şəklində nəşr etdirmişdir. Orta əsrlərdə əski Azərbaycan dilinə aid tərcümə lüğətləri və qrammatik tədqiqatlar aparılmış olsa da, Azərbaycan dilinə aid elmi əsərlər və dərsliklər XIX əsrdən etibarən yazılmağa başlayır. Mirzə Kazımbə- yin rusca yazdığı “Türk-tatar dilinin ümumi qrammatikası” əsəri məşhurdur. M.Vəzirovun, L.Budaqovun, Q.Makarovun, N.Nərimanovun, M.L.Məmmədovun, S.M.Qəniyevin Azərbaycan dilinə aid dərslikləri də rus dilində yazılmışdır. L.Buda- qovun ikicildlik lüğəti də (“Сравнительный словарь турецко-татарских языков”) Filologiya məsələləri – №5, 2014
110 var. M.Əfşarın Azərbaycan dilinə aid “Fənni-sərfi-türki” (“Türk dilinin qrammati- kası”) adlı dəyərli əsəri isə azərbaycancadır. Ümumiyyətlə, Rusiyanın şərq hissəsində yaşayan rusların türk tayfaları ilə hə- lə IX əsrdə Kiyev Rusunun meydana gəlməsinə qədər yararnan ilkin əlaqələr onlara (ruslara) türk dillərini öyrənmək sahəsində praktik bacarıqlar vermişdi. Bu xüsusilə XIII-XV əsrlərdə monqol-tatar hücumları dövründə xüsusilə möhkəmlənmişdi və Qızıl Orda ilə əlaqələrdə xüsusi yer tuturdu. XV əsrin sonu-XVI əsrlərin əvvəl- lərindən türk, tatar (Kazan və Krım tatarları) dilindən rəsmi tərcüməçi-dilmanclar var idi. Türk sözləri digər yad sözlərin sırasında işlədilirdi. Bütün bunlar türklərin tarixinə, etnoqrafiyasına, dillərinə marağın artmasına və Rusiyada elmi türkologiya- nın yaranmasına səbəb oldu. I Pyotrun vaxtında Sibirin planlı şəkildə öyrənilməsinə başlandı. 1725-ci ildə Peterburq Elmlər Akademiyasının yaradılmasından sonra isə bu iş davamlı xarakter aldı. XVIII əsrdə Peterburq EA-nın Sibiri, Volqaboyunu, Qafqazı, Orta Asiyanı öy- rənmək məqsədilə təşkil etdiyi ekspedisiyalar əhəmiyyətli rol oynadı. 1769-1774-cü illərdə keçirilmiş İkinci Akademik ekspedisiya xüsusilə fərqlənirdi. XIX-XX əsrin əvvəllərində Rusiyada türkologiyanın inkişafında türk dilli xalqların nümayəndələri-ayrı-ayrı alimlər (M.F.Axundov, A.Bakıxanov, Ç.Vəlixa- nov, Qəyum Nəsiri və d.) yaxından iştirak etməyə başladılar. Rusiyada türk dillərinin tədrisi mərkəzləri fəaliyyət göstərməyə başladılar. XIX əsrin əvvəllərində bu dillər Peterburq və Kazan universitetlərində öyrənilir və tədris olunurdu. Kazan universitetində türk-tatar dili kafedrasına 1828-ci ildən eti- barən “Türk-tatar dillərinin qrammatikası”nın (1839) müəllifi Mirzə Kazım-Bəy rəhbərlik edirdi. Mirzə Kazım bəy uzun illər rus türkologiyasında türk qrammatikası ənənələrinin inkişafını müəyyən etmişdir. Sonralar İ.N.Berezin, qazax dilinin ilk tədqiqatçılarından olan N.İ. İlminski bu kafedraya rəhbərlik etmişdir. Peterburq universitetində türk dilini O.Senkovski, A.O.Muxlinski, İ.N.Berezin, V.D.Smirnov, A.N.Samoyloviç tədris etmişlər. 1855-ci ildə uni- versitetdə Şərq dilləri fakultəsi yaradilmişidir və türk dillərindən dərs deyən müəl- limlərin sayı tədricən artmışdır. 1845-ci ildən başlayaraq “Türk-tatar ləhcələrinin müqayisəli lüğəti”nin müəllifi L.Z.Budaqov azərbaycan dilində dərs vermişdir. XIX əsrdə türk dillərinə dair məlumat nəşrləri hazırlanaraq nəşr edilməyə baş- layır. Bunların sırasında L.M.Lazarevin “Türk-tatar-rus dillərinin lüğəti” (1864), “Türk dilinin, ləhcələrinin müqayisəli müntəbəxatı” (1866), Məhəmməd Hüseyn Təbrizinin “Burhani-qate” (1887), Şəmsəddinin Saminin “Qamusi-türki” (1899- 1900) və digərləri vardır. Bu cür lüğətlərin meydana gəlməsi həm də o dövrün ictimai-siyasi vəziyyəti və Çar Rusiyanın yürütdüyü daxili və xarici siyasət, ərazisinin genişləndirilməsi nəticəsində də yeni qonşuları ilə saxlayacağı münasibət üçün çox vacib idi. Belə ki, XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, Rus İmperiyası Şərqdə öz siyasi fəaliyyətini sürətlə fəallaşdırdı. Əsrlər boyu donub qalmış ərazisini genişləndirməyə başladı. XIX əsrin II yarısında bütün qazax torpaqlarını birləşdirib qurtardıqdan sonra, türk- mən və özbək torpqalarına da daxil olmaqla İranla Əfqanıstanın sərhədlərinə ya- xınlaşdı. Uzaq Şərqdə Rusiya Çin,Koreya və Yaponiya ilə əlaqələr yaradırdı. Os- manlı Türkiyə ilə fəal siyasət yürüdülürdü. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyası Mərkəzi Qafqazda, o cümlədən Şimali Azərbaycanda öz siyasi
Filologiya məsələləri – №5, 2014
111 hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə planlı şəkildə siyasət işləyib hazırla- yırdı. Bu siyasət üç mərhələdə-1) XIX əsrin 30-50-ci illərində; 2) XIX əsrin 60-90- cı illərində; 3) XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində aparılırdı. Bütün bu şərtlər daxilində həmin əraziklərdə yaşayan türk dilli xalqların dillərini bilmək zərurəti ya- ranırdı. Danışıqlar aparmaq, həmin ərazilərdə məskunlaşmaq, siyasi-mədəni təbliğat aparmaq üçün türk xalqlarının dillərinə və mədəniyyətinə, məişətinə, həyat tərzinə daha yaxşı bələd olmaq lazım idi. Beləliklə də, ikidilli rus-türk-tatar, rus-tatar dillərində lüğətlər hazırlanmağa başlandı. XIX əsrin II yarısında hazırlanan lüğətlər sırasında Lazar Zaxaroviç Budaqo- vun “Türk-tatar ləhcələrinin müqayisəli lüğəti” də maraq doğurur. L.Budaqov 1812- ci ilin aprelində Həştərxan şəhərində doğulmuşdur. Həm ibtidai təhsilini, həm də or- ta məktəbi-gimnaziyanı elə bu şəhərdə almışdsır. Sonralar L.Z.Budaqov Moskva universitetinin dinləyicisi olmuş və iki il yarım Şərq dilləri İnstitutunda hesabdan dərs demişdir. Gələcək alim Kazan universitetinin fəlsəfə fakultəsində şərq dillərini öyrənmişdir. 1840-cı ildə “Xarəzmşahlar dövlətinin dağılması səbəbləri və gedişatı haqqında” diplom işini müdafiə etmişdir. O, universiteti namizəd adı alaraq qızıl medalla bitirmişdir. Bundan sonra L.Budaqovun çoxillik pedaqoji fəaliyyəti başlanmışdır. Əvvəl- cə,o, Tiflis gimnaziyasında “tatar” (azərbaycan) və fars dillərini (1840-1844), sonra isə Sankt-Peterburq Universitetinin Şərq dilləri fakultəsində, digər tədris müəs- sisələrində azərbaycan və türk dillərini tədris etmişdir.), 1879-cu il dekabrın 30-da Sankt-Peterburqda vəfat etmişdir. Onun elmi yaradıcılığında “Türk-tatar ləhcələrinin müqayisəli lüğəti” mühüm yer tutur. Bu lüğət 1869-1871-ci illərdə Sankt-Peterburqda nəşr olunmuş və iki cilddən ibarətdir. 12 min sözü əhatə edir. Burada sözlərin Azərbaycan, cığatay (öz- bək),qazax, başqırd, qırğız, qumuq, noqay, tatar, türk, türkmən, uyğur dillərində ne- cə işlənildiyi izah edilir. Lüğət türk xalqlarının dillərində yazılmış ədəbi əsərlərin mütaliəsi, o cümlədən müsəlmanlarla danışıq və yazışma üçün nəzərdə tutulurdu. Bu lüğət Moskvada Rusiya Elmlər Akademiyasının Şərq Ədəbiyyatı İnstitu- tunda nəşr hazırlansa da, Sankt-Peterburqda İmperator Elmlər Akademiyasının tipoqrafiyasında çap olunmuşdur. Nəşrin tirajı çox da böyük deyildi. Nəşr cəmi 1500 nüsxədən ibarət olmuşdur. Birinci cild 810 səhifədən, ikinci cild isə 415 səhifədən ibarət idi. Burada 25 200 termin toplanmışdı. Lüğətdə material ərəb dilinin əlifba sırası ilə, sözlər də buna uyğun olaraq, ərəb yazısı ilə düzülmüşdür. Birinci cilddə sözlər yalnız ərəb qrafikası ilə, rus əlifbasına transliterasiya edilmədən verilmişdir. İkinci cilddə hər leksik vahid rus hərfləri ilə transliterasiyası göstərilmişdir. Bu şübhəsiz, türk dillərini öyrənmək istəyənlərin işini bir qədər asanlaşdırırdı. L.Budaqov sözün meydana gəldiyi dili göstərməyə çalışırdı. Bunun üçün də o, ixtisarlardan istifadə etmişdir. Məsələn, a.- арабское, баш.-башкирское, бух.-бухарское, к.-казанское, п.-персидское, тур.- турецкое. L.М.Budaqov türk dillərinin o iki qrupunun leksik materialını nəzərdə tut- muşdu ki, həmin qruplar intuitiv olaraq, “türk” (oğuz və ya cənub-qərb türk dil qrupları) və “tatar” (qıpçak və ya şərq türk dil qrupları) qruplarına parçalanırdı. Lü- ğətdə ümumtürk və türk dilləri arası leksika öz əksini tapmışdı ki, bunlara dair ge- niş məqalələr hazırlanmışdı.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
112 L. Budaqov sözlərin izahlarının mənasını onları təyin edən terminlər və ya predmetlər vasitəsilə verirdi. Məsələn, xalq təbabəti haqqında, inanclar və adətlər, haqqında məlumatlar və s. Beləliklə, lüğət türk xalqlarının məişətinin, ictimai-si- yasi və mədəni həyatının özünəməxsus ensiklopediyasına çevrilmişdi. Tərtibatçı topladığı çox böyük leksik materialın yerləşdirilməsi üçün orijinal bir üsul axtarmamışdı. Lüğəti hazırlarkən, o, V.İ.Dalın lüğətinin təsiri altında özünə belə bir orta yol seçmişdi: eyni köklü sözlər qruplaşdırılırdı, belə qru- pun başında isə fel və ya isim yerləşdirilirdi. Lüğətin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakı kimidir: 1) Sözlər köklərinə görə yerləşdirilmişdi; 2) Sözlərin bir çoxu öz etimoloji tərkiblərinin izahları ilə müşaiyət olunurdu; 3) Terminlərin (inzibati, hüquqi, elmi, dini və d.) yanında ona uyğun mənbəyə və ya ədəbiyyata isnad edən qısa faydalı izahlar verilirdi; 4) Coğrafi adlar, türk eposunun və folklorunun qəhrəmanlarının adları, türk xalqlarının məişətindən və adətlərindən həyat səhnələri bir qayda olaraq, qısa izah- larla verilmişdir. Bu məlumatlar ona izahlı, etimoloji və hətta ensiklopedik lüğət xarakteri verir. L.Budaqov lüğəti hazırlarkən aşağıdakı mənbələrdən istifadə etmişdir: 1) Türk dillərinin şərq lüğtləri (həm izahlı, həm də tərcümə lüğətləri); 2) Türk-Avropa dillərinin lüğətləri; 3) Ə.Nəvainin, Baburun və digərlərinin bəzi əsərləri; 4) Türk folklorundan qeydlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, L.Budaqovun bu mənbələrə əsaslanaraq hazırlanan lüğətdən istifadə etməklə qədim türk ədəbi və tarixi əsərlərini, xüsusilə “çağatay” dilində yazılmış əsərləri oxumaq mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, L.Budaqov tərəfindən bir çox ədəbiyyatşünaslıq və dilçilik terminləri Azərbaycan ədəbi dilinə gətirilmişdir. Məsələn, onun lüğətində verilmiş hecaz bəhri, qəzəl, qəsidə, müxəmməs, mənsur, mənzum, məcaz, nəsr, təq- lid, həcv, rəvayət, rübai, rədif, təsnif, xülasə, üslub, məsnəvi, təsvir kimi terminlər müasir ədəbiyyatşünaslıq terminologiyasında verilmişdir. Azərbaycan türklərinin məişətində işlənən bir çox sözləri toplayan L.Budaqov ədəbi dildə onların qorunub saxlanılmasına kömək etmişdir.
Ədəbiyyat: 1.Azərbaycan ədəbi dili tarixi. C. 3.-Bakı, 2007.-334 s. 2.Qüdrətov D. Türk xalqlarının tarixi.-Bakı, 2004.-578 s. 3.Heyət C. Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. Kitab I.-Bakı, 2011.-350 s. 4.Heyət C. Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi. Kitab II.-Bakı, 2011.-176 s. 5.Həsənov H. Lüğətlər necə yaranır.-Bakı, 1974.-92 s. 6.Благова Г. Ф. Владимир Даль и его последователь в тюркологии Лазарь Будагов // Вопросы языкознания. 2001. № 3. -c. 22. Filologiya məsələləri – №5, 2014
113 Лала Бабаева Словареведение в Азербайджане во II половине XIX и начале XX века. Резюме
Среди cправочных изданий ХIX века есть и «Сравнительный словарь ту- рецко-татарских наречий» Л.М.Будагова. Словарь вышел на свет в 1869-1871 годах. Объём и состав Словаря Будагова – его главного труда определяется, прежде всего, тем, что он построен на сравнении лексического материала тех двух классификационных групп тюркских языков, на которые эти последние в ту пору членились еще чисто интуитивно, а именно групп «турецкой» (по сов- ременной терминологии - огузской, или юго-западной) и «татарской» (кып- чакской, или восточной). В Словаре широкое отражение нашла общетюркская и межтюркская лексика. Lala Babaeva Azerbaijan lexicography at the second part of XIX century and the beginning of XX century Summary
“Dictionary of Turkish-Tatar-Russian languages” of Lazarev L.M. is the main place at the row of information publications preparing on Turkish languages at XIX century. This dictionary was published in 1869-1871 years in Sankt Petersburg and was consist of 2 editions. There are 12000 words. The words are explained in Azerbaijan, Chagatai (Uzbek), Kazakh, Bashkir, Kirghiz, Kumuk, Noqais, Tatar, Turkish, Turkmen, Uyghur languages there. Dictionary was kept in view for reading of literary works writing in Turkish nations languages, including conversation and writing with Muslims.
Rəyçi: Professor İsmayıl Məmmədli Filologiya məsələləri – №5, 2014
114 L .MASIMOVA ASOA lala@mail.ru MODAL VERBS
ları, modal fellərin mənası, əvəzedicilər, sinonimlər, zaman əmələ gəlməsində müxtəlif xüsusiyyətlər, zaman zərfi və kontekst, ayrıca modal fellər Key words: modal verbs, formation of tense, grammatical peculiarities, forms of the infinitive, meanings of modal verbs, substitutes, synonyms, a few peculiarities in the formation of tenses, context and adverbs of time, separate modal verbs
особенности, формы инфинитива, значение модальных глаголов, заменители, синонимии, много особенности в образовании времен, контекста и наречий времени, отдельные модальные глаголы
Modal verbs (can, could, must, should, ought to, had better, may, might, will, would, shall) are auxiliary verbs that express ability, necessity, request, permission, advice, desire, probability, etc. Modal verbs express the speaker's attitude to the action indicated by the main verb. She can drive. (ability) I must go. (strong necessity) You should call him. (advice) Could you help me with this report, please? (request) You may stay here. (permission) I would like to see her. (desire) He might leave soon. (possibility) He must be at the tennis club now. (strong probability)
Modal verbs are also called modal auxiliaries or modals. Modal verbs are so- metimes called defective verbs, because they do not have all the functions of main verbs or auxiliary verbs. They can't be used without a main verb, can't form gerunds or participles, and do not have any endings to show person, number, or tense. Modal verbs form questions without the help of the other auxiliary verbs. So- me modal verbs are rarely used in questions. Modal verbs also have quite a few peculiarities in the formation of tenses. Formation of tenses Modal verbs do not have the future tense form. The future is expressed by the present tense forms with the help of the context and adverbs of time referring to the future. (With the exception of the modal verbs WILL, WOULD, of course, which express the future.) Can I go there tomorrow? – Yes, you can. Can they go there now? – No, they can't. He shouldn't call her today. They should call her tomorrow.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
115 Only two modal verbs can form the past by changing their forms directly. They are CAN, COULD and WILL, WOULD (only in some of their meanings). She can sing very well. – She could sing very well when she was younger. He will go there tomorrow. – I said that he would go there tomorrow. The pair SHALL, SHOULD with the future meaning can still work like that in British English. In American English, WILL is used for all persons in the future (WOULD for the Future in the Past), and SHALL, SHOULD are used mostly as separate modal verbs. Shall we wait for you here? (polite suggestion of some action and asking for consent or directive) Shall I bring you more coffee? (polite suggestion of some action and asking for consent or directive) Should we call her? (asking for advice; present or future) Should we call her? (asking for advice; present or future) The verbs MAY and MIGHT are used mostly as separate modal verbs, though MIGHT is generally used instead of MAY in cases where the rules of the sequence of tenses require the use of the past tense form of the verb. She may be at the hospital now. – I said that she might be at the hospital now.
All modal verbs take the infinitive without the particle "to". (The modal verb OUGHT TO consists of two parts: "ought" and "to".) There are several infinitive forms in English. Look at the infinitive forms of the verb DO as an example. to do – active infinitive / simple infinitive to be doing – continuous infinitive to have done – perfect infinitive to have been doing – perfect continuous infinitive to be done – passive infinitive to have been done – perfect passive infinitive The active infinitive / simple infinitive and the passive infinitive are the most common forms of the infinitive used in speech and writing; the other forms are rarely used. (There are no equivalents for the other infinitive forms in Russian, so their translation here is approximate.) But modal verbs use all infinitive forms (without the particle "to") to form certain tenses and create meanings in their own peculiar way. He must go. (must + simple infinitive) He must be in the other room. (must + simple infinitive) He must be sleeping. (must + continuous infinitive) He must have gone home. (must + perfect infinitive) He must have been sleeping. (must + perfect continuous infinitive) It must be done quickly. (must + passive infinitive) It must be done quickly. (must + passive infinitive) It must have been done already. (must + perfect passive infinitive) Modal verbs form the present and the past with the help of the above- mentioned infinitive forms, and the future is expressed by the present tense. Present: She should go to work now. Filologiya məsələləri – №5, 2014
116 He might be sleeping now. He should be told about it. I must go to the bank tomorrow. Past: He must have told her about it. He might have been sleeping at three o'clock yesterday. This letter should have been sent a week ago.
The meanings of modal verbs are extremely important for understanding how modal verbs work. This or that modal verb in one of its meanings can't form the past tense; in another meaning it is used only with a negative; in still another meaning it can't form a question or, on the contrary, is used only in the form of a question. The meanings of modal verbs are created by the context and by the grammatical structures in which they are used. If the context is not clear enough, it may be difficult to understand in which meaning a modal verb is used. For example, look at this sentence: "You must speak English." Does it mean "You have to speak English" or "You probably speak English"? We need more information to say for sure, for example, "You must speak English at the conference" (strong necessity) or "You have lived in Canada for several years, you must speak English" (strong probability). Certain grammatical structures provide additional information and help us to understand the meanings of modal verbs correctly. For example, the use of the infinitive of the verb BE after certain modal verbs is often an indication that the meaning is "probability, possibility". He must be rich. They may be at home. She could be sleeping now. The meanings of modal verbs are a little difficult to single out and describe clearly (especially if we try to explain them in Russian). For example, when speaking about the main meaning of the verb CAN, some linguists use the words "ability, possibility", others speak about "physical and mental ability", still others say "ability, power, skill, opportunity". The material Overview of Modal Verbs describes the meanings of modal verbs in brief, in the form of a table, and typical examples of use are given. The materials on specific modal verbs describe their meanings, usage, and peculiarities in detail. Specific modal verbs are grouped by their meaning in the materials of this section, for example, Ability, Advice, Necessity.
Some modal verbs are synonyms. For example, SHOULD, OUGHT TO are close synonyms; WILL, WOULD are synonyms in some polite requests. It is sometimes difficult for language learners to choose among the modal verbs which
Filologiya məsələləri – №5, 2014
117 are synonyms. Always choose a more general synonym out of a group of synonyms or a synonym with a more straightforward meaning. For example, MAY, MIGHT, COULD are synonyms in the meaning "possibility". MAY has two other meanings; COULD has four other meanings, two of which are rather difficult to distinguish from "possibility" without a clear context. Only MIGHT has just one meaning: possibility. The choice should be obvious – use MIGHT or MAY for "possibility". Recommendations for choosing modal verbs are given in the materials on specific modal verbs.
Modal verbs are very common and widely used in speech and writing. There are also quite a few substitutes for modal verbs, such as the phrases "be able to, have to, have got to, be to, be supposed to, be going to, used to", the adverbs "probably, maybe", and some others. Some substitutes are also very common and widely used, for example, HAVE TO instead of MUST in the meaning "strong necessity"; PROBABLY instead of MUST in the meaning "strong probability"; MAYBE instead of MAY, MIGHT, COULD in the meaning "possibility". The most important use of substitute phrases is in those cases where modal verbs can't be used. For example, the modal verb MUST in the meaning "strong necessity" doesn't have the past form, so the substitute phrase HAVE TO (necessity) is typically used instead of the modal verb MUST in the past tense, with a little change in meaning. Maria must go to the bank today. (strong necessity) She has to go to the bank today. (necessity) She had to go to the bank yesterday. (necessity; realized action) Substitute phrases are described together with the modal verbs they substitute for in the materials on specific modal verbs.
Reference 1. Гальскова Н.Д. «Теория обучения иностранным языкам» М- 1999 2. Frederik T.Wood “English preposotional Idioms” M. 1978. 3. В.Н.Жигадло «Современный Английский язык» М. 1976. 4. Г.Б. Антрушина “English lexicology” М. 1985. 5. Ю.С. Маслов «Введение в языкознание» М. 1975. 6. Стушин Л.П. «Лексикография английского языка». М. 1977. 7. Каращук П.М. «Словообразование английского языка». М 1977. Filologiya məsələləri – №5, 2014
118 Л.Масимова Модалъные глаголы Резюме
Модальность является одной из самых сложных категорий в языкоз- нании. Это категория своей трудностью отличается от других категорий язы- кознания. В языкознании это категория выражается разными способами. Нап- ример, модальные слова, модальные глаголы и т.д. Модальная категория и в данное время, является одной из более исследоваемых категорий. Модалъные глаголы – эта вспомагателъные глаголы, которые иыражают способностъ, просъбу, разрешение, совет, желание, вероятностъ и т. д. Модалъные глаголы выражают отношение говарящего к действию, указанному основным глаго- лом. Иногда их называют недастаточнымы глаголами, они не имеют всех функций основных или вспомагателъных глаголов. L.Məsimova Modal fellər Xülasə
Modal fellər danişanın hal və hərəkətə munasibətini ifadə edir. Modal fellər mustəgil olarag işlənmir. Onlar ozlərindən sonra gələn əsas fellə birlikdə işlənərək hərəkətin mumkunluyunu, geyri mumkunliyini, gərəkliliyini, və s, bildirir, Məgalə- də Modal fellərin İngilis dilinin grammatikasında cox muhum əhəmiyyətindən bəhs edilir və bu fellərin öyrənilməsinin vacib oldugu geyd olunur, Modal felləri həm- cinin köməkci fellərdə adlandırirlar. Onları bəzən natamam fellərdə adlandırırlarki bu fellər əsas və köməkci fellərin funksiyalarını yerinə yetirə bilmirlər. Hal və hərə- kət bildirən fellərdən fərgli olarag modal fellərin şəxssiz formaları yoxdur, sual və inkarda köməkci fellə işlənmir, III şəxs təkdə -s şəkilcisi gəbul etmir, özlərindən sonar gələn feli to hissəciksiz gəbul edirlər.
Rəyci: Fəridə Hüseynova filologiya elmlər namizədi
Filologiya məsələləri – №5, 2014
119 L.ILDRIMZADE ASOA
ildirimzade@mail.ru ADVERBIALS Açar sözlər: sifət, modullaşdırmaq, mübtəda, sözönlü ifadə, isimli ifadələr, zərflik budaq cümləsi, bağlayıcı, funksiya, cümlənin hissəsi Key words: adjective, modify, subject, prepositional phrase, noun phrase, adverbial clause, conjunction, function, parts of a sentence, comparison Ключевые слова: прилагательное, модифицировать, подлежащее, предаkтив- ные фразы, фразы имени, существительных, наречий клауза, связывание, функция, часть предложение, сравнение, müqayisə
According to grammar, an adverbial is a word, usually an adverb or a group of words that describes, tells something about, or modifies a verb or sentence. An adverbial can also act as an adjective. The most common format of an adverbial is the following….. Subject + Verb + Object + Adverbial Example: Chance chased a rabbit just yesterday. In this case, the adverbial tells and describes a little more about the time. How would you see adverbials to describe the picture above? Here are a couple examples……
The kayaks sat calmly on the dock taking in the sunlight of a few more summer days. Yesterday, the kayakers all went to the cottage, leaving their water transportation units at home.
Adverbial types • Adverb • Prepositional phrase • Noun phrase • Adverbial clause
Know that when an adverbial is used, it modifies the verb itself and changes the meaning. This is the case for many examples, since the sentence pattern follows what the adverbial starts, especially if it is a clause element that effects the whole sentence. There can also possible to move an adverbial around in the sentence, as it will effect different aspects of the phrase that way.
This called an adverb phrase, it is a group of words put together. Filologiya məsələləri – №5, 2014
120 Examples: She did not cook the chicken well enough for the guests to eat it. (Adverbial Phrase) The cat slept soundly in the box. (prepositional phrase) I’ll see you sometime soon, how about next week? (noun group showing a time frame)
2. Descriptions
A way to describe the way something happens or how something is done. Examples: Our dog looked helplessly at us as we drove away. (Adverbial, adjective word used) Grandma always cooked with great ease when the house was full of family. (Prepositional Phrase) A pigeon flew overhead. (Prepositional Phrase)
Adverbials can most commonly be found in four different forms: • Adverbial Complements
These are phrases, and words that are needed in a sentence, they help make the sentence grammatically sound. • Catherine placed the card on the table. • Adjuncts
These words make up the core meaning of the sentence, but it omitted, the sentence can still function grammatically. • Ken helped me clean the dishes.
3. Conjuncts Like a conjunction, these words link different sentences together, most commonly linking two sentences. • The book was great and I, therefore, decided to lend it to Oren.
4. Disjuncts The words make comments, or change the tome of the whole sentence. • Unfortunately, he did not write the test.
An adverb clause is a dependent clause that functions as an adverb. In other words, it contains a subject (explicit or implied) and a predicate, and it modifies a verb. • I saw Joe when I went to the store. • He sat quietly in order to appear polite.
According to Sidney Greenbaum and Randolph Quirk , adverbial clauses function mainly as adjuncts or disjuncts. In these functions they are like adverbial phrases, Filologiya məsələləri – №5, 2014
121 but due to their potentially for greater explicitness, they are more often like prepositional phrases. • We left after the speeches ended. (adverbial clause) • We left after the end of the speeches. ( adverbial prepositional phrase) Contrast adverbial clauses modify verbs, adjectives or other adverbs. For example: • I like to fly kites for fun. Adverbial clauses modify verbs, adjectives or other adverbs. For example: • Hardly had I reached the station when the train started to leave the platform.
The adverbial clause in this sentence is “when the train started to leave the platform” because it is a subordinate clause and because it has the trigger word (subordinate conjunction) “when”.
Clause Common Conjunctions Function Example Time Conjunctions answering the question "when?", such as: when, before, after, since, while, as, as long as, till, until, etc.; or the paired (correlative) conjunctions: hardly...when, scarcely...when, barely...when, no sooner...than
Say when something happens by referring to a period or point of time, or to another event. Her goldfish died when she was young. He came after night had fallen. We barely had gotten there when mighty Casey struck out. condition if, unless, lest Talk about a possible or counterfactual situation and its consequences.
they soon regain it afterwards. purpose in order to, so that, in order that
Indicate the purpose of an action. They had to take some of his land so
Filologiya məsələləri – №5, 2014
122 the churchyard. Reason because, since, as, given Indicate the reason for something. I couldn't feel anger against him because I liked him too much. concession although, though, while Make two statements, one of which contrasts with the other or makes it seem surprising. I used to read a lot although I don't get much time for books now. Place Answering the question "where?": where, wherever, anywhere, everywhere, etc. Talk about the location or position of something. He said he was
happy where he was. comparison as...as, than, as State comparison of a skill, size or amount, etc. Johan can speak English as fluently as his teacher. She is a better cook than I.
Answering the question, "how"?: as, like, the way Talk about someone's behavior or the way something is done. I was never allowed to do things as I wanted to do them. Results so...that, such...that Indicate the result(s) of an act or event. My suitcase had become so damaged that the lid would not stay closed.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|