Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Filologiya məsələləri – №5, 2014
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.Əldə etmək, öyrənmək
- 3. Gəlmək, girmək
- 4.Qazanmaq, əldə etmək, nail olmaq
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
|
Filologiya məsələləri – №5, 2014
191 or with some difficulty (son anda, yaxud bir az çətinliklə gəlmək, getmək, yaxud tərəqqi etmək): və s. (12). “To have” feli isə V. Müller və S. Boyanusun “İngiliscə -rusca lüğət”ində aşağıdakı kimi izah edilir: иметь (malik olmaq) (həm adi, həm köməkçi kimi); быть обязанным (vacib olmaq); заставлять (have your hair cut) (məcbur etmək) (saçını kəsdirmək); утверждать (təsdiq etmək), говорить (danışmaq) (6.533). Oksford lüğətlərində isə “to have” felinin mənaları belə verilmişdir: 1.Possess, own, or hold (malik olmaq, yiyələnmək, sahiblənmək): 2.Experience (təcrübədən keçirmək); undergo (məruz qalmaq, uğramaq): və s. (12). Lüğətlərdə təqdim edilmiş izahlardan görünür ki, bu fellər semantik cəhətdən zəngindir. Və bu dil vahidlərinin (fellərin) hər birinin yuxarıda təqdim etdiyimiz mənalarını ayrı-ayrılıqda ümumiləşdirsək, deyə bilərik ki, “to make” feli etmək, “to get” feli əldə etmək, “to have” feli malik olmaq mənalarını ifadə edir. Tədqiqat prosesində “to make” felinin müşahidə etdiyimiz fərqli kontekstlər- də işlənməsi faktı bu felin polisemantik fel olduğunu sübut edir. Nümunə üçün, onlardan bir neçəsini təqdim edək: I’ve made some chicken soup for you and... (16.46). (Sənin üçün bir az cücə supu hazırlamışam və ...) He visited the ice factory that made ice for the few houses in Salinas that had iceboxes and for the places that sold ice cream (16.75). (O, buz qutuları olan Salinasda bir neçə ev üçün və dondurma satan yerlər üçün buz istehsal edən buz fabrikinə baş çəkdi.) I want to make a lot of money (16.82). (Mən çoxlu pul qazanmaq istəyirəm.) It was painful, but he recovered quickly and returned home six weeks after Adam’s birth with a wooden leg that he’d made himself (16.4). (Çətin idi, ancaq o tez düzəldi və Adamın doğulmasından altı həftə sonra özünün düzəltdiyi taxta ayaqla evə qayıtdı.) Tədqiqat prosesində “to get” felinin də fərqli kontekstlərdə işlənməsi faktını müşahidə etdik.
malik deyil, ona görə də leksik vahid olaraq bu felin işləndiyi kontekstlər, demək olar ki, çox deyil.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
192 It was his free afternoon and he had a special reason for coming to this part of the city (15.7). (Onun sərbəst günü idi və şəhərin bu hissəsinə gəlmək üçün onun xüsusi səbəbi var idi.) Qeyd edək ki, “to have” feli yemək, içmək mənasında da əsas fel kimi işlənir. Məsələn, Let’s go and have a drink, to celebrate! (15.79). (Gəl gedək,qeyd etmək
Tədqiqatın məqsədi bu fellərin leksik-semantik xüsusiyyətlərini araşdırmaq deyil, bu dil vahidlərinin məcburiyyət anlayışının ifadəsindəki rolunu müəyyənləş- dirmək, onların bu anlayışı nə dərəcədə ifadə edə bildiyini aydınlaşdırmaqdır. Qeyd etməliyik ki, bu dil vahidlərinin dildə vəzifəsi yalnız lüğəvi vahid olaraq müəyyən leksik məna kəsb etmək deyil, həm də kauzallıq ifadə edən qrammatik forma kimi çıxış etməkdir. Kauzallıq nədir? Kauzallıq latınca causare (səbəb) sözündəndir, hadisələr arasındakı səbəb-nə- ticə əlaqəsini ifadə edir. Buna səbəbiyyət də demək olar. Məlumdur ki, hər had isə- nin mütləq səbəbi var. Deməli, həmin hadisə nəticədir, onu törədən isə səbəbdir. Sə- bəbin nəticəni törətməsi, doğurmasını, yəni səbəb və nəticə arasındakı əlaqəni, sə- bəb münasibətini ifadə edən anlayış səbəbiyyətdir. Tədqiqata cəlb etdiyimiz dil va- hidləri məhz haqqında danışdığımız səbəb münasibətinin, yəni kauzallığın dildə ifadəsinin formal göstəriciləridir. Kauzallığın dildə ifadəsini kauzativ situasiyaları təhlil etməklə öyrənmək mümkündür. Kauzativ situasiya nədir? Nedyalkov V.P. və Silnitski Q.Q. yazırlar ki, “gerçəklik hadisələr və situasi- yalar çoxluğu kimi təqdim oluna bilər. Sadə situasiyalar var. Onları mikrosituasi- yalar adlandırmaq olar... Sadə situasiyalardan başqa mürəkkəb situasiyalar mövcud- dur. Onları makrosituasiyalar adlandırmaq olar (7.6). Makrosituasiyanın bir tipini müəlliflər kauzativ (kauzativ situasiya-L.Y.) adlandırırlar. Müəlliflər qeyd edirlər ki, “KS (kauzativ situasiya) tərkib hissələri birbaşa kauzasiya, yaxud səbəb münasi- bəti ilə əlaqələnən ən azı iki mikrosituasiyadan ibarətdir (7.6). Səbəb mikrosi tuasi- yasının KS-nın antesedenti, nəticə mikrosituasiyasının isə KS-nın konsekventi oldu- ğunu vurğulayır, kauzativ makrosituasiyada ən azı beş konstant müəyyənləşdirirlər. Kauzasiyanı (səbəb münasibətini) k ilə işarə edirlər və bu konstantı kauzativ makrosituasiyanın müəyyənedici konstantı kimi qeyd edirlər. Bu konstantdan əlavə KS-nın hələ dörd konstantının da olduğunu vurğulayırlar. Həmin konstantlar bun- lardır: agens, KS-nın antesedentinin predmeti (r i ), səbəb olan vəziyyət (s i ), patiens, KS-nın konsekventinin predmeti (r j ), nəticə vəziyyəti (s j ) (7.7). Tədqiqata cəlb etdiyimiz dil vahidləri, yəni “to make”, “to get”, “to have” kauzativ situasiyada əsas müəyyənedici konstant olan k, yəni kauzasiyanı (səbəb münasibətini) ifadə edir. “To make” “to get” və “to have” köməkçi fellərindən fərqli olaraq, şüura yönəlməmiş təsiri də ifadə edə bilir. Məsələn,
Gördüyümüz kimi, bu nümunədə “made” ilə ifadə olunan təsir ona (it), yəni gölə (lake) yönəlmişdir. Deməli, haqqında danışdığımız dil vahidi burda, sadəcə, səbəb münasibətini ifadə edir. Səbəb situasiyası kölgələrdir (shadows), nəticə isə gölün qara və bədxah görünməsi. Görünmək “to look” feli ilə ifadə olunmuşdur. Filologiya məsələləri – №5, 2014
193 Bildiyimiz kimi, bu fel bu mənada təsirsizdir. Təsir, səbəb münasibəti burada “made” ilə ifadə olunmuşdur. Yəni nəticəni ifadə edən fel təsirsizdir, “made” ilə ifadə olunmuş təsirin obyekti də göldür (lake). Deməli, burada məcburiyyətdən söh- bət gedə bilməz. Bu situasiyada “to make”, sadəcə, kauzallıq (səbəb olma) ifadə edib. Ancaq “to get” və “to have” yalnız şüura yönəlmiş təsiri ifadə edə bilir. Hər üç dil vahidini birləşdirən cəhət onların şüura yönəlmiş təsiri ifadə edən qrammatik forma kimi çıxış etməsidir. Şüura yönəlmiş təsir məcbur etmə, vadar etmə, təhrik etmə və s. formasında ola bilər. Yəni bu dil vahidləri o təsiri ifadə edir ki, həmin təsirin vasitəsilə təsir altına düşən təsir edənin istəyinə uyğun hər hansı bir işi görür. Tədqiqatın məqsədi bu dil vahidlərinin məcburiyyət anlayışını nə dərəcədə ifadə etdiyini aydınlaşdırmaqdır. İngilis dilli nümunələr əsasında apardığımız tədqiqat nə- ticəsində bu dil vahidlərinin məcburiyyətin strukturuna daxil olan təsir prosesinin ifadəçisi kimi fərqli xüsusiyyətlərə malik olduğu müəyyənləşdirildi. Bu fərqlilik yalnız struktur, sintaktik imkanlar baxımdan deyil, həm də ifadə etdiyi təsir üsulu baxımından da özünü göstərir. Yəni fərqlilik yalnız ifadə planında deyil, həm də məzmun planında da təzahür edir. Bu dil vahidlərinin məhz bu mövqedə fərqli xü- susiyyətlərini nümunələr əsasında təqdim və izah edəcəyik. Əvvəlcə, bu dil vahid- lərinin kauzallıq, yəni səbəb münasibəti ifadə etdiyi məqamda leksik vahid, yoxsa həmin mənanı kateqorial olaraq ifadə edən qrammatik forma olduğunu müəy- yənləşdirməyi vacib hesab edirik. Fikrimizcə, bu dil vahidlərinə kauzallıq, yəni sə- bəb münasibəti ifadə etdiyi məqamda leksik vahid kimi deyil, funksional vahidlər kimi baxılmalıdır. Çünki bu dil vahidləri həmin mövqedə kauzallığı leksik vahid olaraq ifadə etmir. Silnitski Q.Q. yazır ki, “kauzativ fellər tipinə aid olduqları əsas- larda “təsir leksik mənası”na malik olan make, have, get, let felləri həm də xəbərin sintaktik funksiyasını yerinə yetirir” (10.137). Krimovna yazır ki, “bu fellər iki əsas köməkçi fel tipi olan bağlama və modallardan heç birinə aid edilə bilməz. Modal fellərlə onlar mənasına görə əlaqədardır, ancaq onlardan “nöqsansızlığ”ına (qüsur- suzluğuna), yəni bütün morfoloji kateqoriya və formaların olmasına görə fərqlənir” (5.38). Fikrimizcə, xəbərin sintaktik funksiyasını yerinə yetirməyə qabil olmaları bu dil vahidlərinin həmin mövqedə leksik vahid kimi çıxış etdiklərini iddia etməyə əsas verə bilməz. Fikrimizcə, bu dil vahidləri modal fellərlə eyni mənanı ifadə et- mir. Modal fellər modallığı, fikrə münasibəti ifadə edir. Haqqında danışdığımız dil vahidləri isə subyekt-obyekt münasibətindəki təsir prosesini ifadə edir. Bu dil vahidlərinin modal fellərdən “nöqsansızlığ”ına, yəni bütün morfoloji kateqoriya və formaların olmasına görə fərqləndiyi iddia edilən fikrə münasibətimizə gəldikdə isə, deməliyik ki, ingilis dili morfoloji formalardan təcrid olunaraq amorf dillərə yaxın- laşır, buna görə də bu dildə bütün morfoloji kateqoriya və formaların, həm də yük- sək inkişaf etdiyindən danışa bilmərik. Bundan başqa da qeyd etməliyik ki, haq- qında danışdığımız dil vahidləri modal fellərdən bütün morfoloji kateqoriya və for- maların olmasına görə heç də kəskin fərqlənmir. Şəxsə görə dəyişmədən söhbət ge- dirsə, “to make”, “to get”, “to have” yalnız indiki zamanda üçüncü şəxsin təkində müstəqil fellər kimi s suffiksini qəbul edir, modal fellər isə have to-dan başqa üçün- cü şəxsdə şəxsə görə dəyişmir. Zamana görə dəyişməyə gəldikdə isə qeyd etmək la- zımdır ki, modal fellər də, “to make”, “to get”, “to have” də zamana görə dəyişir. Krımovnanın o fikri ilə razıyıq ki, bu dil vahidləri modal fellərə, bağlamalara aid edilə bilməz. Çünki modal fellərlə haqqında danışdığımız dil vahidləri tam fərqli
Filologiya məsələləri – №5, 2014
194 münasibəti ifadə edirlər. Bessalov A.Y. kauzativ felləri iki qrupa bölərək ingilis dilində “to make” və “to get” kimi dil vahidlərini köməkçi kauzativlərə aid edir. Müəllif bu dil vahidlərini köməkçi kauzativlərə aid etməsinin əsası kimi onların yalnız əsas müəyyənləşdirici konstantı ifadə etməsini göstərir. Digər qrupa isə mə- nalı kauzativləri aid edir və onların daha mürəkkəb semantik struktura malik oldu- ğunu və müəyyənedici konstantdan əlavə həm də kauzasiyanın üsulunu bildirən konstantdan ibarət olduğunu qeyd edir (3.86). Bu fikirlə müəyyən qədər razılaşırıq. Ancaq yenə də fikrimizi məqalədə mərhələ-mərhələ əsaslandırmağı düşünürük. Qeyd etməliyik ki, hər üç dil vahidi kauzallıq ifadə etsə də, “to make” “to get” və “to have”dən fərqli olaraq daha ümumi və nisbətən mücərrəd şəkildə bu münasibəti ifadə edir. “To get” və “to have” dil vahidlərində isə təsirin üsulu nisbətən konkret- dir. Və yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, “to make”-in ifadə etdiyi təsir ümumidir,
adətən, məqsədli xarakter daşıyır. Nəticə olaraq, deməliyik ki, hər üç dil vahidi məcburiyyət anlayışını bu və ya digər dərəcədə ifadə edir. Həmin məqamda bu dil vahidlərinin ifadə etdiyi təsirin obyekti hər hansı bir işi özü icra edir, ancaq subyek- tin təsirilə həmin işi görür. Ancaq təbii ki, bu dil vahidləri haqqında danışdığımız anlayışı eyni dərəcədə ifadə etmir. Misallara baxaq. I was afraid of his eyes - they were cold and clear and shone with an extraor- dinary power. When I looked into them, I felt that he could make me do anything he wanted (20.38). (Mən onun gözlərindən qorxdum - onlar soyuq və aydın idi və qeyri-adi güclə parlayırdı. Mən onların içinə baxanda hiss etdim ki, o mənə istədiyi hər hansı bir şeyi etdirə bilər.) Miriam shyly and rather bitterly produced her exercise-book. Every week she wrote for him a sort of diary of her inner life, in her own French. He had found this was the only way to get her to do compositions (19). (Məryəm utanaraq və bir az da kobud şəkildə öz dəftərini düzəltdi. Hər həftə o, onun üçün öz doğma fransız dilində öz daxili dünyasının gündəliyini yazırdı. O, ona yazı yazdırmağın yeganə yolunun bu olduğunu kəşf etmişdi.) Walk on from this, for I'll not have him tormented... (18) Ona əzab çəkdirməmək üçün burdan gedək. Hər üç dil nümunəsində kauzallıq ifadə olunub. Birincidə bu anlayışı “make”, ikincidə “get”, üçüncüdə “have” ifadə edib. Və hər üç dil vahidi şüura, yəni şəxsə yönəlmiş təsiri ifadə edir. Yəni hər üç nümunədə bu dil vahidləri subyektin obyek- tin şüuruna təsiri vasitəsilə obyektin digər obyekt üzərində subyektin istəyi ilə hər hansı bir işi görməsi ifadə olunub. Lakin haqqında danışdığımız dil vahidləri bu tə- siri eyni dərəcədə ifadə etmir. Təsir məcburetmə, təhriketmə, vadaretmə, razı salma və s. vasitəsilə ola bilər. Bu dil vahidləri də bu təsiri ifadə etmədə fərqliliyə malik- dir. Məzmun baxımından fərqlilik ifadə planında da özünü göstərir. Bütün bunları bir-birilə əlaqəli şəkildə aydınlaşdıracağıq. Bu fərqliliklər nədən ibarətdir və nədən irəli gəlir? Məzmun baxımından müəyyən qədər fərqlənən bu təsir niyə məhz bu dil vahidləri ilə ifadə olunur? Qeyd etmək lazımdır ki, Romanova O.N. dissertasiyasında “to make”, “to
dil vahidlərinin hər birinin işləndiyi kontekstləri təqdim etsə də, onların bu anlayışı Filologiya məsələləri – №5, 2014
195 bu və ya digər dərəcədə ifadə etdiyini açıqlasa da, bu təsirin məhz bu dil vahidləri ilə ifadəsinin səbəblərini izah etməmiş, bu dil vahidlərinin haqqında danışdığımız anlayışı funksional səviyyədə ifadə etməsini əsaslandırmamışdır. Fikrimizcə, hər hansı anlayışın dildə hansısa forma ilə ifadə olunmasının əsası olmalıdır. Dildə heç bir forma öz-özünə yaranmır. Bu haqda sonra danışacağıq. Əvvəlcə, bu dil vahid- lərinə ifadə planında baxaq. Belə ki, nümunələrdən də göründüyü kimi, “to make” ilə ifadə olunan təsirin nəticəsində baş verən və ya baş verəcək hərəkət açıq (təmiz) məsdərlə (do),“to get” ilə ifadə olunmuş təsirin nəticəsində baş vermiş hərəkət isə bütöv məsdərlə, yəni “to” ilə birlikdə (to do), “to have” ilə ifadə olunmuş təsirin nəticəsində baş vermiş hərəkət isə feli-sifətlə (tormented) ifadə olunmuşdur. Müx- təlif dilçilərin əsərlərində də bu təhlilə bu və ya digər dərəcədə rast gəlsək də, ancaq hər hansı əsaslandırmaya rast gəlinmir. Düşünürük ki, bütün bu hallar əsaslandırıl- malıdır. Bunların səbəbləri var. Dafli P. J. yazır ki, “ Perifrastik kauzativ fellərə tətbiq edəndə bu təhlil nəzərdə tutur ki, make feli birbaşa və ya təsirin məhsulu ilə “üst-üstə düşən” kauzasiya bil- dirmə kimi səciyyələndirilə bilər” (bax 11.367). Vasitəli (birbaşa olmayan) kauza- siyanın to ilə ifadə olunduğu halda, birbaşa kauzasiyanın to-suz ifadə olunduğu fikrinə əsaslanaraq Xəlifə J. K. iddia edir ki, “have və make felləri birbaşa kauzativ münasibəti, cause və get felləri isə birbaşa olmayan kauzativ situasiyanı ifadə edir” (bax 11.367). Dikson R. M. isə have-i birbaşa olmayan kauzativ kimi səciyyə- ləndirir (bax 11.369). Bütün bu deyilənlər nə dərəcədə doğrudur? Bütün bunları nü- munələr əsasında izah etmək daha məqsədəuyğun olar. Fikrimizcə, “to make” şüura yönəlməmiş təsiri də ifadə edə bilir. Yuxarıda bir nümunə təqdim etmişdik. “To
da özündə ehtiva edir. Bu hansı üsuldur? Bir nümunəyə baxaq: Will Martin said, “Life is too hard here. Why don’t we get him to sell out and move to town? Mollie and I would like them to come here and live with us” (16.52). (Uill Martin dedi, “Həyat burda çox çətindir. Nə üçün biz onu hər şeyi satıb şəhərə köçməyə razı salmırıq? Molli və mən onların bura gəlib bizimlə yaşamasını istərdik. Təqdim etdiyimiz bu nümunədə məcburiyyət nisbətən, azdır, yaxud nisbətən yumşaqdır. Həm də bu situasiyada təsir üsulu da ifadə olunub. Bu situasiyada məqsəd onun hər şeyi satıb şəhərə köçməsinə nail olmaqdır. Deməli, bu situasiyada məcburiyyət dilə tutma, inandırma vasitəsilə baş verir. Yəni “to make” və “to
etməkdə sona qədər könülsüzdürsə, “to get” ilə ifadə olunan təsirin obyektində isə belə deyildir. “To get” ilə ifadə olunmuş təsirin obyekti əvvəlcə təhrik edildiyi işi icra etmək istəməsə də, sonda o işi etməyə təsirin subyekti tərəfindən razı salınır. Təsir altına düşən şəxs inandırılaraq, razı salınaraq o işi icra edir. Ona görə də deyə bilərik ki, “to get” ilə ifadə olunmuş təsir “to make” və “to have” ilə ifadə olun- muş təsirdən daha az məcburi xarakterə malikdir. Lakin “to get” ilə ifadə olunmuş təsir, demək olar ki, həmişə məqsədli xarakter daşıyır. Yəni subyektin daxili mara- ğı, təsirin məqsədyönlülüyü bu situasiyada, xüsusilə nəzərə çarpır. “To make” ilə ifadə olunmuş təsirin subyekti isə təsir obyektində məqsədli olmadan da məcburiy- yət hissi yarada bilər. Hətta to make ilə ifadə olunmuş təsirin subyekti şüurlu varlıq
Filologiya məsələləri – №5, 2014
196 olmaya da bilər, cansız varlıq ola da bilər. Məsələn, yuxarıda “to get” işlənmiş situasiyalara yenidən baxaq.
Təqdim etdiyimiz bu cümlələrdə ifadə olunmuş məcburiyyət situasiyasına nəzər saldıqda to get ilə ifadə olunmuş təsirin subyektinin marağını və təsirin məqsədyönlü olmasını görürük. Birinci situasiyada məqsəd ona yazı yazdırmaq, ikincidə isə onun hər şeyi satıb şəhərə köçməsinə nail olmaqdır. Və hər iki halda məcburiyyət, demək olar ki, çox azdır. Burda məcburiyyətdən daha çox təsir obyek- tini dilə tutmaq, inandırmaq və s. yolu ilə obyekti subyektin istədiyi işi etməsinə razı salmaq ifadə olunur. “To make” işlənmiş cümlələrə baxaq. But she probably knew she was having a baby. It wouldn’t have made her kill herself (15.65). (Ancaq o, yəqin ki, bir uşağa sahib olduğunu bilirdi. Bu onu özünü öldürməyə məcbur edə bilməzdi.) Gradually the typhus fever left Lowood, but the number of deaths made the public aware of the poor conditions in which the pupils lived (14.24). (Tədricən yatalaq qızdırması Louvudu tərk etdi, lakin ölümlərin sayı ictimaiyyəti şagirdlərin yaşadığı yoxsul vəziyyətdən xəbərdar olmağa məcbur edirdi.) My curiosity made me open the door, and I found the corridor full of smoke (14.3). (Mənim marağım məni qapını açmağa məcbur etdi və mən koridoru tüstü ilə dolu gördüm.) And when they had drunk, Kate replied, “To my mother.” “You’ll make me cry-don’t make me cry,” said Faye (16.44). (Və onlar içəndə Keyt cavab verdi, “Anama” (Anamın şərəfinə) “Məni ağladacaqsan (ağlamağa məcbur edəcəksən)- ağlatma məni,” Feye dedi.) I taught her for several hours every day in the library, although it was not easy to make her concentrate on anything for long, as she was clearly not used to the discipline of lessons (14.25). (Dərs qaydalarına alışmadığına görə onu uzun müddət nəyəsə cəmləşməyə məcbur etməyin asan olmadığına baxmayaraq, mən ona kitabxanada hər gün bir neçə saat öyrədirdim.) Sometimes the big girls bullied us little ones and made us hand over our teatime bread or evening biscuit (14.18). (Bəzən böyük qızlar biz balacaları hədələyir və bizi çay vaxtı çörək, yaxud axşam peçenye ötürməyə məcbur edirdilər.) Gördüyümüz kimi, ilk üç cümlədə “make” ilə ifadə olunmuş təsirin subyekti şüurlu varlıq deyil və bu halda təsirin məqsədyönlülüyündən söhbət gedə bilməz. Ancaq təsir obyektində məqsədsiz də məcburiyyət hissi yaratmaq mümkündür. Hər üç nümunələrdə bu hal ifadə olunmuşdur. Dördüncüdə “make” ilə ifadə olunmuş təsirin subyekti şüurlu varlıq, yəni şəxsdir. Ancaq burda da təsir məqsədyönlü deyil. Təsirin subyektinin-Keytin Feyeni ağlatmaq məqsədi yoxdur. Ancaq onun hərəkəti anasına-Feyeyə təsir edib onu ağlada bilər. Beşinci və altıncı cümlələrdə isə “ma- ke” ilə ifadə olunmuş təsirin subyektləri şüurlu varlıqlardır və təsir məqsədyönlü xarakterə malikdir. Yəni beşincidə onu nəyəsə cəmləşdirmək, altıncıda isə balaca qızları çörək, peçenye ötürməyə məcbur etmək “make” ilə ifadə olunmuş təsirin
Filologiya məsələləri – №5, 2014
197 subyektlərinin məqsədidir. Deməli, “to make” ilə ifadə olunmuş təsir məqsədyönlü ola da bilər, olmaya da, o təsirin subyekti şüurlu varlıq, yəni hər hansı bir şəxs, və ya şəxslər də ola bilər, cansız varlıq, hadisə və s. də. Yəni “to make”-in ifadə etdiyi məzmun baxımından məhdudiyyəti yoxdur.
işləndiyi cümlədə işi məhz “to have” ilə ifadə olunmuş təsirin obyektinin icra etməsi nəzərə çarpdırılmır, işin üzərində icra olunduğu obyekt nəzərə çarpdırılır. Birinci obyekt, yəni şüurlu varlıq, şəxs və ya şəxslər ya ifadə olunmur, ya da vasitəli tamamlıqla ifadə olunur. İkinci obyekt isə cümlədə vasitəsiz tamamlıq olur və mütləq ifadə olunur. Bu halda nəticədə baş vermiş hərəkət felin təsriflənməyən forması olan feli sifətlə ifadə olunur və həmin feli sifət təsirli feldən yaranmış olur. Nümunələrə baxaq. He had me horsewhipped! -- horsewhipped in front of the jail, like a nigger! -- with all the town looking on! Horswhipped! -- do you understand? (17). (O, məni qamçılatdırdı!- bütün şəhərin gözünün qabağında- həbsxananın qarşısında zənci kimi qamçılatdırdı! Qamçılanmaq!- anlayırsan?) …and he had a great warrant to tell stories of holy Ireland till he'd have the old women shedding down tears about their feet (18). (Və onun yaşlı qadınları ayaqlarına qədər göz yaşları axıtmağa məcbur edənə qədər müqəddəs İrlandiya haqqında hekayələr danışmağa haqqı vardı.) Birinci cümlədə “had” vasitəsilə ifadə olunmuş təsirin obyekti, yəni işi icra edən ifadə olunmayıb, çünki nəzərə carpdırılması maraqlı olan o deyil, üzərində iş icra olunandır ki, o da me əvəzliyi ilə ifadə olunmuşdur. İkinci cümlədə isə “have” ilə ifadə olunmuş təsirin obyekti də, üzərində iş icra olunan da yaşlı qadınlardır (the old women). Nəticədə baş vermiş hərəkət feli sifətlərlə ( horsewhipped, shedding) ifadə olunmuşdur və hər iki feli sifət to “
yaranmışdır. Demək olar ki, “to have” ilə ifadə olunmuş təsirin nəticəsində baş verən hərəkət, əsasən, təsirli fellərin feli sifət formaları ilə ifadə olunur. Qeyd etmişdik ki, V. Müller və S. Boyanusun “İngiliscə -rusca lüğət”ində “to have” заставлять (məcbur etmək) kimi də izah edilir və have your hair cut (saçını kəsdirmək), nümunə kimi təqdim edilir (6.533). Yuxarıda qeyd etmişdik ki, Oksford lüğətlərində isə bu dil vahidinin experience (təcrübədən keçirmək); undergo (məruz qalmaq, uğramaq) kimi izahı verilir. Həmin ümumi mənadan ayrılan bir neçə məna da verilmişdir ki, bunlardan biri də cause (something) to be done for one by someone else (bir nəfər üçün başqa biri tərəfindən edilmiş nəyəsə səbəb olmaq) kimi izahdır. İzahdan əvvəl isə feli sifətlə işlənməsi qeyd edilmişdir (12). Collins ingilis dili lüğətində isə bu dil vahidinin izahları sırasında 13-cü yerdə to cause, compel, or require to (be, do, or be done) (olmaq, etmək, yaxud edilməyə) səbəb olmaq, məcbur etmək, tələb etmək) izah edilmiş və nümunə olaraq, have my shoes mended (ayaqqabılarımı təmir etdir) göstərilmişdir (13). Deməli, “to make” ilə ifadə olunan təsirin nətiəsində baş vermiş, yaxud baş verəcək hərəkət açıq məsdərlə (to-suz), “to get” ilə ifadə olunan təsirin nəticəsində baş vermiş və ya baş verəcək hərəkət bütöv məsdərlə (to ilə birlikdə), “to have” ilə ifadə olunan təsirin nəticəsində baş vermiş hərəkət isə feli sifətlə, əsasən də, keçmiş zaman feli sifəti ilə ifadə olunur. Buna səbəb nədir? Formadakı fərq məzmundan irəli gəlir. Bu dil vahidləri haqqında danışdığımız anlayışı eyni dərəcədə ifadə
Filologiya məsələləri – №5, 2014
198 etmir. Təsir birbaşa və dolayısı ilə baş verə bilər. Və bu hal ifadə planında da müt- ləq özünü göstərir. Təsir niyə məhz bu dil vahidləri vasitəsilə və həm də fərqli şəkildə ifadə olunur? Qeyd etmişdik ki, “to make” etmək leksik mənasına malik, polisemantik, təsirli feldir. Eyni zamanda onu da qeyd etməliyik ki, bu fel nəyisə var etmək, ortaya qoymaq, bir şey yaratmaq, törətmək və s. kimi aktiv məzmuna malikdir. Mə- qalənin əvvəlində bu xüsusiyyətləri nümunələr əsasında göstərmişdik. Bütün bu xüsusiyyətləri, yəni zəngin semantika, güclü təsirlilik bu leksik vahidin təsiri funksional olaraq ifadə edən qrammatik formaya doğru inkişafına imkan vermişdir. Məhz bu səbəbdən haqqında danışdığımız formanın ifadə etdiyi təsirin nəticəsində baş verən hərəkət açıq məsdərlə, yəni to olmadan ifadə olunur. Hətta bu forma məcburiyyət mənasında da müstəqil işlənir.
Məqalənin əvvəlində “to get” felinin də lüğəvi mənasını, leksik semantik xüsusiyyətlərini lüğətlər və dil (nitq) nümunələri əsasında qısaca təqdim etmişdik. Lüğətlərdə bu felin, əsasən, tranzitiv (təsirli) fel kimi işlənməsi göstərilsə də, təsirsiz fel kimi işləndiyi hallar da qeyd edilir. Bu dil vahidi feli leksik vahid olaraq, qeyd etdiyimiz kimi, ilk növbədə, əldə etmək, almaq, qəbul etmək, çatmaq, nail olmaq (nəyəsə, nəyisə) və s. kimi mənalara malikdir. Əgər “to make” nəyisə yaratmaq, var etmək, mövcud etmək mənalı təsirli feldirsə, “to get” felində isə mövcud olanı əldə etmək, almaq, mövcud olana çatmaq, nail olmaq mənası var. Lüğətlərdə “to get” təsirli fel kimi təqdim edilsə də, ondakı təsirlilik “to make” felində olduğu qədər güclü deyil. Bu dil vahidinin məcburiyyət situasiyasında təsir ifadə edən dil vahidi kimi işlənməsinə aid nümunələr təqdim etmişdik. Həmin nümunələrdə to get ilə ifadə olunmuş təsirin nəticəsində baş vermiş və ya baş verəcək hərəkət bütöv məsdərlə (to ilə birlikdə) ifadə olunmuşdur. Fikir versək, görərik ki, o nümunələrdə “to get” təsir ifadə etməklə yanaşı, təsir üsulunu da ifadə edir. Həmin nümunələrə yenidən baxaq: Will Martin said, “Life is too hard here. Why don’t we get him to sell out and move to town? Mollie and I would like them to come here and live with us” (16.52). (Uill Martin dedi, “Həyat burda çox çətindir. Nə üçün biz onu hər şeyi satıb şəhərə köçməyə razı salmırıq? Molli və mən onların bura gəlib bizimlə yaşamasını istərdik.) Miriam shyly and rather bitterly produced her exercise-book. Every week she wrote for him a sort of diary of her inner life, in her own French. He had found this was the only way to get her to do compositions (19). (Məryəm utanaraq və bir az da kobud şəkildə öz dəftərini düzəltdi. Hər həftə o, onun üçün öz doğma fransız dilində öz daxili dünyasının gündəliyini yazırdı. O, ona yazı yazdırmağın yeganə yolunun bu olduğunu kəşf etmişdi.) Birincidə “to get” onu hər şeyi satmağa və şəhərə köçməyə razı salmaq, ikincidə isə onu yazı yazmaq üçün yola gətirmək mənasını ifadə edir. Razı salmaq və yola gətirmək üsuldur, vasitədir. Artıq burada vasitə var, deməli, təsir birbaşa deyil. “To get” felinin Oksford lüğətlərində induce or prevail upon (someone) to do
Filologiya məsələləri – №5, 2014
199 verilir (12). Collins ingilis dili lüğətində də bu felin to induce or persuade (razı salmaq, inandırmaq) kimi mənasının olduğu göstərilir və misal olaraq, get him to leave at once (onu dərhal getməyə razı salmaq) təqdim edilir (13). Fikrimizcə, təq- dim etdiyimiz nümunələrdə bu dil vahidi vasitəsilə ifadə olunmuş təsirin nəticəsində baş vermiş və ya verəcək hərəkət o səbəbdən bütöv məsdərlə, yəni to ilə birlikdə ifadə olunur ki, burada təsir vasitəlidir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, burada məcburiyyət nisbətən azdır, təsir obyekti işi görməyə razı salınmış, inandırılmışdır, yəni təsir prosesinin əvvəlində könülsüz olsa da, sonda az da olsa icra etdiyi işə ma- rağı və istəyi var. Düşünürük ki, “to get” leksik vahiddən qrammatik formaya doğ- ru “to make” qədər inkişaf etməmişdir. Bu dil vahidi bu təsiri leksik vahid olaraq ifadə edir. “To have”-in təsir ifadə etməsinə gəldikdə isə deməliyik ki, lüğətlərdə veril- diyi kimi bu fel malik olmaq, sahib olmaq, təcrübəsi olmaq (təcrübədən keçirmək),
etdiyimiz mənanı deyil, funksional olaraq kauzallıq ifadə edir. Əslində bu da onun malik olduğu leksik-semantik xüsusiyyətlərdən irəli gəlir. Məruz qalmaq, uğramaq, olmaq, malik olmaq kimi mənalar bu dil vahidinin haqqında danışdığımız təsiri ifadə etməsinə imkan verir. Həmin təsirin nəticəsində baş vermiş və ya baş verəcək hərəkət isə feli sifət forması ilə ifadə olunur. Feli sifət hərəkət və əlaməti birlikdə ifadə edir. Məsələn, I had my hair cut (Mən saçımı kəsdirdim), I had my shoes
saçın kəsilməsi, yaxud kəsilmiş saç, ayaqqabının təmir olunması, yaxud təmir olun- muş ayaqqabı əsas fikirdir. Kim tərəfindən edilməsi əsas deyil, ona görə də ifadə olunmur. Romanova O.N. yazır ki, “to have-in işlənməsi təsir obyektinin təsir edə- nin istəyini icra etmək üçün hazırlılığını nəzərdə tutur” (9.111). Yəni have my hair
nun məsuliyyətini üzərinə götürən birinə kəsdirmək, ayaqqabılarını da məhz ayaq- qabı təmiri ilə məşğul olana düzəltdirmək nəzərdə tutulur. Verdiyeva Z., Axundov C., Sergeyev V. “Ingilis dilini öyrən” kitabında yazırlar ki, “cümlədə to have + isim + felin III şəxs formasının işlənməsi göstərir ki, danışan şəxs hərəkətin icraçısı de- yil. Burada hərəkət başqası tərəfindən icra olunur” (1.160). Həmin izahın ardınca nümunələr də təqdim edilir: He had his watch repaired yesterday. (O, saatını dünən təmir etdirdi.) I must have my tooth filled. (Mən dişimə plomb qoydurmalıyam.) When did you have this floor painted? (Siz bu döşəməni nə vaxt rənglətmisiniz?) I want to have my hair cut today. (Mən bu gün saçımı kəsdirmək istəyirəm.) (1.160) Bu nümunələrdən də görünür ki, “to have” ilə ifadə olunmuş təsirin obyekti təsir üçün hazır olur, belə ki, ona buyurulanı həyata keçirmək onun vəzifəsi, işidir. Və yaxud, yuxarıda təqdim etdiyimiz nümunəyə yenidən baxaq: He had me horsewhipped! -- horsewhipped in front of the jail, like a nigger!
Filologiya məsələləri – №5, 2014
200 Burada da “had” ilə ifadə olunmuş təsirin obyektinin vəzifəsi bu işi etməkdir, yəni qamçılamaqdır. Bilirik ki, bu cür yerlərdə cəza təyin olunur, ancaq cəza məhz bu iş üçün fəaliyyət göstərənlər tərəfindən həyata keçirilir. “Have” təsirsiz olduğu- na görə onun işləndiyi cümlələrdə təsir prosesi deyil, nəticə xüsusi nəzərə carp- dırılır. Deməli, hər üç dil vahidi məcburiyyət anlayışının ifadəsində əsas fenomen olan təsiri ifadə edir. Lakin fərqli leksik xüsusiyyətlər, təsirliliyin müxtəlif dərə- cəsindən dolayı bu dil vahidlərinin bu anlayışın ifadəsindəki rolu da müxtəlifdir, fərqlidir. “To make” birbaşa təsir ifadə edir, təsir obyekti mütləq ifadə olunur, təsirin birbaşalığından dolayı nəticədəki işin icrası da açıq məsdərlə ifadə olunur.
ifadə olunur, ancaq təsirdə vasitə də ifadə olunduğuna görə nəticədə baş vermiş və ya baş verəcək işin icrası bütöv məsdərlə ifadə olunur. “To have” təsirsizdir, ona görə təsir obyekti ya ifadə olunmur, ya da vasitəli tamamlıq kimi by (tərəfindən ) sözünü ilə birlikdə ifadə olunur, ona görə də nəticədə baş vermiş işin icrası feli sifətlə ifadə olunur. Deməli, şüura yönəlmiş təsiri ifadə edən hər üç dil vahidini təsirliliyin dərəcəsinə görə artan sıra ilə düzsək, belə olacaq: to have, to get, to
felinə məcburiyyət anlayışı ifadə edən formaya doğru inkişaf etməsinə imkan ver- mişdir. Hətta bu forma məcburiyyət bildirmə üçün o dərəcədə spesifikləşmişdir ki, müstəqil olaraq da işlənə bilir.
Ədəbiyyat 1.
Verdiyeva Z. N., Axundov C. M., Sergeyev V. A. “Learn English”, Bakı, Maarif, 1993
2.
Аристотель “Евдемова этика”, Москва, 2005, 448 с. 3.
Бессалов А.Ю. “Каузативные глаголы как средство выражения причинно- следственных отношений в английском и французском языках”, // Вестник МГОУ. Сер.: Лингвистика. – М.: Изд-во МГОУ, 2010. – № 6. – С. 85–90.
4. Каплунов
А.И.
“ Об основных чертах и понятии государственного принуждения”. Государство и право. – 2004. – №12. – С.10-17. 5.
Кримовна Б. С. “Типология языковых средств выражения категории кау- зативности в разносистемныx языках”. Диссертация. Майкоп 2002, 151 c 6. Мюллер В., Боянус С. “Англо-русский словарь”, Москва, Локид, 1999. – 688 c. 7.
Недялков В.П., Сильницкий Г.Г. “Типология каузативных конструкций. Морфологический каузатив”, Л., 1969, c. 5-18, 369 c. 8. Пучнин А.С. “Принуждение и право”. Дисс...кандлор.наук- - Тамбов, 1999. 234 с. 9.
Романова О. В. “Семантические и функциональные особенности глаголов, выражающие концепт принуждение в современном английском языке”. Диссертация на соискание учёной степени кандидата филологических наук. Санкт-Петербург 2008 Filologiya məsələləri – №5, 2014
201 10.
Сильницкий Г.Г. “Семантические и валентностные классы английских каузативных глаголов”. Диссертация доктора филилогических наук.- Смоленск.1974-442 c 11.
Sami Chatti “Categorization of causation: Directness or animacy?”, International Jorunal of Linguistics, 2012, Vol. 4, No. 3, s. 363-374 12. http://www.oxforddictionaries.com/ 13. http://www.collinsdictionary.com/
Bədii ədəbiyyat 14. Charlotte Bronte “Jane Eyre”, Oxford University Press, 1990 15. Colin Dexter “The dead of Jerico”, Oxford University Press, 1991 16. John Steinbeck “East of Eden”, Penguin readers, 2001 17. Mark Twain “The adventures of Tom Sawyer”, http://classiclit.about.com/library/bl-etexts/mtwain/bl-mtwain-tom-29.htm 18.
Synge J. M. “The playboy of the western world”, http://www.gutenberg.org/files/1240/1240-h/1240-h.htm 19. http://ebooks.adelaide.edu.au/l/lawrence/dh/l41s/chapter8.html 20. Wilkie Collins, “The woman in white”, Penguin Books Ltd 1999
L.Yusifova The role of the verbs “to make”, “to get”, “to have” in the expression of the notion of coercion in English Summary
The article deals with the role of the verbs “to make”, “to get”, “to have” in the expression of the notion of coercion. In the introduction the concept of coercion is explained from different aspects. After this, these verbs are investigated and analyzed as the linguistic units that express coercive impact and their role in the expression of the concept of coercion is determined. At the same time the similar and different features of these linguistic units are presented. Л. Юсифова Роль глаголов “to make”, “to get”, “to have” в выражении понятия принуждения на английском языке Резюме
выражении понятия принуждения. Во введении понятие принуждения объяс- няется с разных сторон. После этого, эти глаголы исследованы и проанализи- рованы как языковых единиц, которые выражают влияние принуждения и их роль в выражении понятия принуждения определяется. В то же время подоб- ные, и различные особенности этих языковых единиц представлены.
Rəyçi: Tünzalə Baxşıyeva filologiya elmləri dokroru |