Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Key words
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Açar sözlər
- Toupee
|
LAMİYƏ MUĞALOVA ADU
lamia_qojaeva@hotmail.com
SÖZLƏRİNİN İŞLƏNMƏSİ Açar sözlər: alınma sözlər, Avstraliya aborigenləri, tələffüz etmək, dəyişiklik, qrammatik və fonetik quruluş. Key words: borrowings (loanwords), Australian aborigines, to pronounce, changes, grammatical and phonetic structure. Ключевые слова: заимствованные слова, Австралийские аборигены, произносить, изменения, грамматическая и фонетическая структура.
Bildiyimiz kimi alınma sözlər bir dildən başqa dilə keçən sözlərə deyilir. Bu sözlər bəzən öz ana dilindəki qrammatik və fonetik quruluşlarını saxlayır, bəzən isə bəzi dəyişikliklərə məruz qalırlar və keçdikləri dilin qrammatik və fonetik quruluşuna uyğun istifadə edilirlər. Bəzən alınma sözlər öz leksik mənalarında da dəyişikliyə uğraya bilirlər. Hər bir dildə olduğu kimi ingilis dili də yarandığı dövrdən bəri bir çox dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Bu təbii haldır, elm və texnika inkişaf etdikcə yeni sözlər yaranır, bəzi sözlərdə yalnız yeni leksik mənalar mey- dana gəlir, bunun nəticəsində də dil bu dəyişikliklərə uygunlaşır.Əlbəttə ki, bu dəyişikliklər olmasa dil də inkişaf edə bilməz. İngilis dili öz lüğət tərkibini dünyanın bir çox dillərindən aldığı sözlər əsasında xeyli zənginləşdirmişdir.Ingilis dilinin alınma sözlər vasitəsilə zənginləşməsini iki tarixi istilaya əsasən qrup- laşdırmaq olar. Birincisi Skandinaviyalı Vikinqlərin İngiltərəni işğal etməsi dövrü; ikincisi isə 1066-cı ildə Normanların (fransızların) istilası dövrü. Bu işğallar zamanı işğalçı dövlətlərin dilləri hesabına ingilis dilinin lüğət tərkibi xeyli artmışdır. Otto Cespersen özünün “İngilis dilinin inkişafı və quruluşu” (The Growth and Stucture of the English Language) adlı kitabında ingilis dilini “alınma sözlərdən ibarət zən- cir” kimi qələmə verir və bunu İngiltərənin müxtəlif dövrlərdə ayrı-ayrı qəsbkarlar tərəfindən işğal olunmasının nəticəsində mümkün olduğunu qeyd edir.O, çoxsaylı fransız sözlərinin ingilis dilinə keçməsindən bəhs edir. Cespersenin fikrincə bir çox Britaniyalılar alınmış fransız sözlərindən yalnız ünsiyyət qurmaq üçün istifadə etmirdilər, onlar bunu “yaxşıları təqlid etmək üçün” bir dəb, üslub, tərz kimi başa düşürdülər. İngilis dilində latın, yunan, alman, fransız, ərəb dillərindən alınmış sözlərlə yanaşı uzaq şimalda yaşayan eskimoslardan, Avstraliya aborigenlərindən, Amerika hindularından və hətta çin və yapon dillərindən alınmış sözlər də üstünlük təşkil edir. Bunlara aşağıdakı sözləri misal göstərmək olar. I. Latın dilindən alınmış sözlər: 1. ancor - anchor 2. butere - butter 3. cealc - chalk 4. ceas - cheese 5. cetel - kettle 6. cycene - kitchen
Filologiya məsələləri – №5, 2014
213 7. cirice - church 8. straet - street 9. weall - wall 10. win - wine və s.
II. Yunan dilindən alınmış sözlər: anonymous, atmosphere, autograph, catastrophe, comedy, critic, data, his- tory, tragedy və s.
III. Skandinaviya dillərindən alınmış sözlər: anger, cake, call, egg, get, give, hit, husband, kick, kill, rag, raise, root və s.
IV. Ərəb dilindən alınmış sözlər: algebra, algorithm, almanac, admiral, orange, saffron, sugar, zero, coffee və s.
V.Fransız dilindən alınmış sözlər: country, court, crime, government, jail, judge, state, tax, verdict, religion, army, beef, boil, fry, mutton, pork, poultry, roast, art, bracelet, dance, diamond, fashion, fur, jewel, adventure, change, fruit, letter, literature, magic, male, female, mirror, pilgrimage, proud, question, regard, special və s.
VI.Alman dilindən alınmış sözlər: quartz, noodle, hamburger, kindergarten, loafer, poodle, bum, dunk və s.
VII. Afrika dillərindən alınmış sözlər: banana (via Portuguese), banjo, gorilla, jazz, zebra, zombie və s.
VIII.Amerika hindularından alınmış sözlər: avocado, cacao, cannibal, canoe, chocolate, chili, hurricane, potato, squash, tobacco, toboggan, tomato və s.
IX.Çin dilindən alınmış sözlər: chop suey, chow mein, dim sum, tea, ginseng, kowtow, ketchup, amok və s.
X. Yapon dilindən alınmış sözlər: judo, jujitsu, kamikaze, karaoke, kimono, samurai, sushi, tsunami və s.
XI.Avstraliya aborigenlərindən alınmış sözlər: boomerang, budgerigar, kangaroo və s. Avstraliya ingiliscəsinin tarixi kapitan Ceyms Kukun tərtib etdiyi lüğət kitabı ilə başlayır. Bu lüğətə o, yerli aborigenlərin bir-biriləri ilə əlaqə saxlamaq üçün istifadə etdikləri sözləri daxil etmişdir. Avstraliya aborigenlərinin dillərindən götürülmüş bir çox elementlər Avstraliya ingiliscəsinin əsasını təşkil eidr. Bura əsasən yer adları, təbiətin bitki və heyvanlar aləmini əks etdirən sözlər daxildir. Avstraliya ingiliscəsində olan bəzi sözlər, məsələn, kenquru (kangaroo), bumeranq (boomerang) və s. sözlər başqa dillərdə də istifadə edilməkdədir. Avstraliyada bir Filologiya məsələləri – №5, 2014
214 çox şəhər adları da yerli aborigenlərin işlətdikləri sözlərin təsiri altında yaradıl- mışdır. Məsələn, Avstraliyanın paytaxt şəhəri olan Kanberra sözü yerli aborigenlə- rin dilində “görüş yeri”mənasını ifadə edir. Avstraliya ingiliscəsinin yazılışı orfoq- rafik cəhətdən Britaniya ingiliscəsi ilə üst-üstə düşür,yəni Amerika ingiliscəsindən fərqli olaraq Avstraliya ingiliscəsi –re (centre – mərkəz), -our ( harbour – liman), - ize (recognize – tanımaq) somluqlu sözlərdən istifadə edilir. Eyni zamanda sözə şəkilçi əlavə edilərkən sondakı “l” samitinin qoşalaşması –ll- (travelling – səyahət) qaydasına əməl edilir. Avstraliya ingiliscəsində bəzi sözlərin sonuna –o və ya –ie (- y) sonluqları əlavə edilir. Bu şəkilçilər əsasən addreviasiya edilmiş sözlərə artırılır. Məsələn: Avstraliya ingiliscəsi Britaniya ingiliscəsi Abo aborigine Agro aggressive Avro afternoon Ambo ambulance office Doco documentary Bizzo business Evo evening Fisho fishmonger Journo journalist Milko milkman Servo service station or gas station Aussie Australian Barbie barbeque Bikkie biscuit Bookie bookmaker Chokkie chocolate Exy expensive Oldies parents Lippy lipstick Sunnies sunglasses Truckie truck driver Vedgie vegetable və s. Bəzən sözlərin sonunda –za sonluğuna da rast gəlmək olur. Bu əsasən insan adlarında özünü göstərir, yəni bəzi ingilis şəxs adları Avstraliya ingiliscəsində dəyişikliyə uğrayır. Məsələn: Barry – Bazza, Karen – Kazza, Sharon – Shazza və s. Avstraliya ingiliscəsində bir çox sözlər qısaldıqda, yəni abbreviasiya edil- dikdə heç bir şəkilçi qəbul etmirlər. Məsələn: beaut beautiful BYO bring your own restaurant, party, barbeque etc. hoon hooligan nana banana roo kangaroo uni university ute utility truck or vehicle və s. Filologiya məsələləri – №5, 2014
215 Avstraliya ingiliscəsinin tələffüzü ayrı-ayrı regionlara görə deyil, insanların social təbəqələrinə əsasən fərqlənir. Bu baxımdan dil şəhər əhalisinin dili və əyalət (kənd) əhalisinin dili olmaqla iki yerə ayrılır. Apardığımız araşdırma zamanı məlum oldu ki, Avstraliya ingiliscəsində üç aksent növü vardır. Bunlar aşağıdakılardır: 1. Cultivated Australian (təhsilli, yüksək səviyyəyə xas) - əhalinin 10 % bu tələffüz formasına üstünlük verirlər. Bu tendensiya daha şox qadınlar və qızlar arasında geniş vüsət almışdır. 2. Broad Australian (geniş yayılmış) – Avstraliya əhalisinin 30 % bu tələffüz formasında ünsiyyət qururlar. 3. General Australian (standart, hamı tərəfindən qəbul edilmiş) – ölkə əhalisinin demək olar ki, yarıdan çoxu ünsiyyət zamanı bu aksentdən istifadə edir. Britaniya isgiliscəsi və Amerika ingiliscəsindən fərqli olaraq Avstraliya ingiliscəsində sait səslər bir qədər fərqli tələffüz olunur. Britaniya ingiliscəsində olan bəzi monoftonqlar (tək səsli sait səslər ) Avstraliya ingiliscəsində diftonq (iki səsli sait səslər ) kimi tələffüz edilir. Məsələn: [ i: ] [ əı ] see [ səı ] [ u: ] [ əu ] school [ skəul ] və s. Britaniya ingiliscəsindəki bəzi diftonqlar Avstraliya ingiliscəsində uzun tələffüz olunur. Məsələn: [ ıə ] [ ı: ] near [ nı: ] [ eə ] [ e: ] hair [ he: ] Bəzi sait səslər isə daha gərgin tələffüz edilir. Məsələn: [ a : ] [ a: ] heart [ ha:t ] [ əe ] [ e ] bad [ bed ] [ eı ] [ əeı ] say [ səeı ] [ aı ] [ aı ] high [ haı ] [ au ] [ əeu ] no [ nəeu ] və s. — Knife a samich?— Can I have a sandwich? — I’ll gechawun inn a sec — I’ll get you one in a sec. — Emma chisit? — How much is it? — Attlebee aitninee — That’ll be eight ninety. Göstərdiyimiz bu nümunədən aydın olur ki, Avstraliya ingiliscəsi Britaniya ingiliscəsindən fərqlənir. Baxmayaraq Avstraliya ingiliscəsində danışan ilk insanlar Britaniya koloniyalarında yaşayan insanlar olmuşlar. Avstraliya ingiliscəsinin kök- ləri qədim ingilis dilinə əsaslansa da onlar arasındakı fərq özünü biruzə vermək- dədir, yəni elə sözlər vardır ki, onlar Britaniya ingiliscəsində və Avstraliya ingilis- cəsində fərqli yazılışlara malikdirlər. Buna aşağıdakı sözləri misal göstərə bilərik. Avstraliya ingiliscəsi Britaniya ingiliscəsi Avro afternoon Beaut great Daks trousers Chook chicken G’day hello Bloke man Nana banana
Filologiya məsələləri – №5, 2014
216 Oil information Oz Australia Sheila woman və s. Avstraliya ingiliscəsində işlənən bəzi sözlər isə Britaniya ingiliscəsinə alınma söz kimi daxil olmuşdur və indi də işlənməkdədir. Bura billabong, boomerang, kangaroo, koala, wallaby, corroboree və s. aiddir. Qeyd etdiyimiz kimi Avstraliya ingiliscəsi qədim ingilis dilinə əsaslansa da Avstraliya aborigenlərinin təsirinə daha çox məruz qalmış və aborigenlərin işlətdik- ləri sözlərin təsiri altında kəskin şəkildə dəyişikliklərə uğramışdır. Qəbul olunmuş ingilis dilindən fərqli olaraq Avstraliya ingiliscəsində bəzi sözlər yazılış formalarını dəyişmiş, bəziləri qısaldılaraq abbreviasiyaya uğramış, bəziləri isə öz leksik məna- larını tamamilə itirmişlər. Bütün bu fərqləri aşağıda verilmiş nümunələrdə daha ay- dın görmək mümkündür. I got up and put on my black daks. – I got up and put on my black trousers. They are the most exy piece of my clobber. – They are the most expensive piece of my clothes. In the evo I dropped in to the shop to buy some tucker and grog for the barbie we’ll have on Sunday. – In the evening I dropped in to the shop to buy some food and liquor for the barbecue we’ll have on Sunday. I had a chook, some vedgies and amber for tea and then Shazza lobbed in. – I had a chicken, some vegetable and beer for tea and then Shazza lobbed in. My Dad’s a bonzer bloke and I like him most of all my rellies. – My Dad’s a
Ədəbiyyat 1. Jespersen, Otto. Growth and Structure of the English Language. 10th ed. Oxford: Basil Blackwell, 1982. 2. Greenough, James Bradstreet, and George Lyman Kittredge. Words and Their Ways in English Speech. Boston: Beacon Press, 1962 3. Lynch, Jack. The Lexicographer’s Dilemma. New York: Walker Publishing Co., Inc., 2009. 4. Meшков О.Д. « Словообразование современного английского языка» Москва, 1976 5. Арнольд И.Б. «Лексикология современного английского языка» Москва, 1973 6.
Mirzəyev E.İ. “İngilis dilinin Avstraliya variantının diafonik xüsusiyyətləri” .Dilçilik:problemlər və mülahizələr.Bakı-2003.
7.
Mirzəyev E.İ. “Böyük Britaniya ingilisçəsin regional variantlarının tələffüz xüsusiyyətləri” ADU, Elmi xəbərlər, №5,Bakı-2009.
8. En.wikipedia.org/wiki/loanwords 9. Www.ruf.rice.edu 10. Australianetwork.com/learningenglish/ 11. www.businessdictionary.com.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
217 Lamiya Mugalova The Use of Australian Aborigines’ Words in Modern English Summary
The article deals with Australian English. Australian English incorporates several uniquely Australian terms. Some elements of Aboriginal languages have been incorporated into Australian English, mainly as names for the indigenous flora and fauna (e.g. dingo, kangaroo), as well as extensive borrowings for place names. The author also speaks about the changes in the phonetic system of Australian English. The article deals with Australians’ distinct accent, too. Australian pronunciation has slight regional variations, . Some of the words and expressions are readily understandable but others can be incredibly obscure in their meanings and derivations.
Ламия Мугалова Использование слов Австралийских аборигенов в современном английском языке Резюме
В статье говорится об Австралийском варианте английского языка. Австрали́йский вариа́нт англи́йского языка́ один из основных вариан- тов английского языка, преимущественно используемый в Австралии. Не- которые элементы из языков австралийских аборигенов были адаптированы австралийским английским — в основном это названия мест, флоры и фауны (коала, динго) и локальной культуры (йови,буньип). Автор утверждает что написание в австралийском английском почти полностью соответствует ор- фографии британского английского. Автор рассказывает о развитии гласных звуков в австралийском варианте языка.
Rəyçi: Professor Çingiz Qaraşanlı Filologiya məsələləri – №5, 2014
218 İLAHƏ MƏMMƏDOVA ADU ilaha_1976 @ mail.ru
tələffüz, vurğu, heca, qrammatik quruluş. Key words: difference, British variant, American variant, spelling (orthography), pronunciation, stress, syllable, grammatical structure. Ключевые слова: различие, Британский вариант, Американский вариант, правописание (орфография), произношение, ударение, слог, грамматический структур
Hazırda bildiyimiz kimi ingilis dili ən geniş yayılmış dillərdən biridir. İngilis dili Hind-Avropa dillərinin german dillərinə aiddir. Dildə qrammatik mənanın ana- litik yolla ifadə edilməsi üstünlük təşkil edir. İngilis dilinin əlifbası VII əsrə təsadüf edir və latın qrafikasına əsaslanır. Bu dildə ilk dəfə olaraq orta əsrlərin əvvəllərində İngiltərədə danışmağa başlamışlar. İngilis dili leksik tərkibinə görə dünyada ən zəngin dildir. Dilin lüğət tərkibinin demək olar ki, çox hissəsini digər dünya dillərindən alınmış sözlər təşkil edir.Təxminən 370 milyondan çox insan ingilis dilindən ana dili kimi istifadə edir. Bu dil çin və ispan dillərindən sonra üçüncü yeri tutur. İngilis dili bir çox dünya dövlətlərində xarici dil kimi tədris olunmaqdadır. Belə geniş vüsət aldığına görə ingilis dili müasir eranın “dünya dili” (“world language”, “lingua franca”) hesab edilməkdədir. İngilis dilinin bir şox variantları mövcuddur. Bura Britaniya variantını, Amerika variantını, Kanada variantı, Yeni Zelandiya variantı, Hind variantı, Avstraliya aborigen variantını və s. misal göstərmək olar. Bütün bu variantlar standart ingilis dilinə əsaslansalar da onlar arasında həm fonetik, həm qrammatik, həm də leksik fərqlər mövcuddur. Bu məqaləmizdə bis ingilis dilinin iki variantı – Britaniya variantı ilə Amerika variantı arasındakı fərqlər haqqında söhbət açacağıq. İngilis dilinin bu iki variantı arasında fərqlilik özünü əsasən aşağıdakı hallarda göstərir:
Sözlərin tələffüzü arasındakı fərqlilik – Bu fərqlilik əsasən sait və samit səslərin tələffüzü ilə bağlıdır. Britaniya və Amerika variantlarında bəzi sözlərdə sait və samit səslər fərqli cür tələffüz edilir, bəzi sözlər intonasiya bazımından bir- birindən fərqlənir, bəzi sözlərdə isə vurğu fərqli-fərqli hecalara düşür. Məs:
variantında isə bu söz [ sk] kimi tələffüz edilir; ensue (irəli gəlmək, nəticəsi olmaq) sözü Britaniya variantında [ insju:], Amerika variantında isə [ insu:] kimi tələffüz edilir; iron (dəmir; ütü; ütüləmək) sözü Britaniya variantında [ aıən ], Amerika variantında isə [ aıərn ] kimi oxunur; premier ( baş nazir; ilk, əvvəl, birinci) sözü Britaniya variantında [ premıə ], Amerika variantında isə [ prı:mıə ] kimi tələffüz olunur. Toupee sözündə vurğu Britaniya variantında birinci hecaya [ ‘tu:peı ], Amerika variantında isə ikinci hecaya [ tu:’peı ] düşür. İslam (islam) sözü Britaniya variantında [ ız’la:m ], Amerika variantında isə [ ‘ısla:m ] kimi tələffüz olunur. Bu
Filologiya məsələləri – №5, 2014
219 zaman biz həm səslər arasındakı fərqi, həm də hecalardakı vurğu fərqini aydın görə bilirik. Fog (duman) sözünü tələffüz edərkən Britaniya variantında qısa [ o ] səsi, Amerika variantında isə uzun [ o ] səsi eşidilir. Toss (atmaq, tullamaq) sözünü tələffüz edərkən də eyni fərqlə rastlaşırıq, yəni Britaniya variantında bu söz [ tos ], Amerika variantında isə [ to:s ] kimi oxunur. Cafe (kafe) sözünü tələffüz edərkən Britaniya variantında vurğu birinci hecaya [ ‘kəefeı ], Amerika variantında isə vurğu ikinci hecaya [ kəe’feı ] düşür. Wh + sait ( o hərfindən başqa) birləşməsi [ w ] səsini verir, amma Amerika variantında isə bu birləşmə [ hw ] kimi tələffüz edilir. Məs: Britaniya variantı Amerika variantı While [waıl] [hwaıl] Whisper [‘wıspə] [‘hwıspə] White [waıt] [hwaıt] Wheat [wi:t] [hwi:t] Whale [weıl] [hweıl] və s.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|