Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Ключевые слова
- Key words
|
В статье рассматриваются вопросы связанные с классификацией речевых актов. Исследуются на основе теории речевых актов такие типы речи, как чужая речь, прямая речь, косвенный речь, авторский речь, корректная ре- чь, некорректная речь. Классификация видов речи в одном случае проводит- ся по критерии непосредственного автора речи, в другом случае по семантике высказывания.
G.Abbasova About types of speech acts Summary
The article studies question related with the classification of speech acts. The study of types of speeches is carried out on basis of theory of speech acts such as direct and indirect speech, author’s speech, semi-direct speech, periodic speech, represented speech. Classification of speech types in one case are carried out according to criteria of the author’s speech in other case on semantics of discourse.
Rəyçi: İradə Şəmsizadə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Filologiya məsələləri – №5, 2014
184 İRADƏ MƏHƏRRƏMOVA BDU irada@mail.ru ŞAGİRDLƏRDƏ RABİTƏLI NİTQİN İNKİŞAFI MƏQSƏDİLƏ APARILAN İŞLƏR HAQQINDA
Ключевые слова: речь, устный речь, письменный речь, связная речь, монолог, диалог, полилиог Key words: connected speech, dialog, monologue, communication, method
Ünsiyyət prosesində iştirak edənlərin nitq bacarıqları ilə bilavasitə bağlıdır. Bu prosesin davamlı və uğurlu olması nitq aktlarının düzgün, anlaşıqlı və başa düşülən şəkildə qrulmasını, həmçinin iştirakçıların (adresant və adresatın) danışıq zamanı bir-birinə münasibətinin müsbət planda inkişaf etməsini tələb edir. Qeyd olunan cəhətlər tədris prosesində diqqət mərkəzinə çəkilir və nitq praktikasında nəzərə alınır. Orta məktəblərdə şagirdlərin rabitəli nitqinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı aparılan bütün işlər bu məsələlərin həllinə xidmət edir. Rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsi üzrə orta məktəblərdə aparılan işlərin əsas dairəsini müəyyənləşdirmək üçün rabitəli nitq anlayışını aydınlaşdırmaq lazım gəlir. Rabitəli nitq bir mənbədə üç mənada - 1) danışanın fikrini izah etməyə yönəlmiş fəaliyyəti (rabitəli nitq prosesi); 2) ifadə, cümlə, mətn (rabitəli nitq fəaliyyətinin məhsulu); 3) metodikanın nitqi inkişaf etdirməklə bağlı bölməsi kimi izah olunur (1, 78). Terminoloji planda rabitəli nitqin bu şəkildə izahı ona müxtəlif prizmalardan yanaşmadan irəli gəlir. Yəni burada həm rabitəli nitq fəaliyyəti, həm onun məhsulu, həm də onun öyrənilməsi ilə bağlı sahənin adı eyni terminlə ifadə edilir. Rabitəli nitq kommunikasiya aktıdır və bu aktın nəticəsi anlaşılan olmalıdır. Rabitəli nitq müşahidə və təsəvvür olunan, eşidilən, təfəkkürdə canlandırıla bilən hər hansı bir hadisəyə bitmiş fikrin dəqiq, düzgün, dolğun, məntiqi ifadəsidir (2). Nitqin nisbi və ya tam bitməsi amili ikili səciyyə daşıyır. Bu isə rabitəli nitq məhsulunu nəzərə almaqla bağlıdır. Nitq prosesində predikasiyası olmayan nitq hissələri də bir-biri ilə bağlılıq və ya müəyyən məna yaratmağa görə tamamlanır. Məsələn, söz birləşməsi sözlə müqayisədə yeni mənanın formalaşması ilə seçilir. «Şirin» və «çay» sözlərinin yanaşması əsasında formalaşan «şirin çay» tərkibdəki iki sözün ayrı-ayrılıqda götürülmüş mənalarından fərqli məna verir və bu məna qismən genişdir. Bu baxımdan rabitəli nitqin hissələri kimi ifadə, söz birləşməsi, cümlə və mətn götürülür. Mətn daha yüksək tərtibə aid vahiddir. Məsələyə mətn dilçiliyi istiqamətindən yanaşsaq kontekst də rabitəli nitq hissəi kimi qəbul oluna bilər. Rabitəli nitqin inkişafı onun hissələrinin yaradılması bacarıqlarının da inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutur. Şagirdlərdə rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsi üçün aparılan işlərdə qeyd edilən məsələlr nəzərə alınır. Ibtidai siniflərdə rabitəli nitqin ən kiçik hissələrinin formalaşdırılması məsələləri tez-tez qoyulursa, yuxarı siniflərdə fikrin ifadə olunmasında predikativi olan vahidlər səviyyəsində işin aparılması daha çox lazım gəlir. Bütün hallarda rabitəli nitq fikrin qrammatik və kommunikativ düzgün və ardıcıl ifadə olunması tələbini nəzərə alır. Ifadə rabitəli
Filologiya məsələləri – №5, 2014
185 nitqin ilkin vahidlərindən biridir. Rabitəli nitqin əsasında söyləniləcək ümumi fikrin mənalı vahidlərinin formalaşdırılması və onların bir-biri ilə əlaqələndirilməsi durur (3, 16). Nitqin əşyaları, hal-hərəkəti, vəziyyəti, şəraiti, zamanı və sairəni konkret adlandırmaq, sözlər vasitəsi ilə ümumləşdirmə aparmaq, ünsiyyətə xidmət etmək kimi funksiyaları vardır (4, 42). Nitqin iki növü vardır. Nitqin hər iki forması bir-biri ilə sıx əlaqədardır, biri digərinin mövcudluğunu tənzimləyir. Nitqin iki növü olduğu kimi rabitəli nitqin də iki növü vardır: 1) şifahi rabitəli nitq; 2) yazılı rağbitəli nitq. Bu iki növ arasındakı fərq nitqin canlandırılma formasındadır. Belə nitq formalarının inkişafı nəzərdə tutulduğundan şifahi nitqdə orfoepiya və intonasiya məsələləri, yazılı nitqdə isə orfoqrafiya, qrammatika və üslub məsələləri ön planda durur. Deməli rabitəli nitq üzrə aparılan işlər bu nitqin hansı növünün inkişaf etdirilməsindən asılı olaraq qurulur. Orta məktəbdə tədris prosesində ev tapşırıqlarının, əsasən, yazılı yerinə yetirilməsi, bu tapşırıqlarda qrammatika və orfoqrafiya qaydalarının düzgünlüyünə ardıcıl diqqət verilməsi yazılı rabitəli nitq üzrə işlərin bir növünün ev tapşırıqları olmasını təsdiq edir. Rabitəli nitqin inkişafı şagirdlərin hansı sinifdə oxumasından asılıdır. Ay- dındır ki, ibtidai siniflərdə məsələyə bir istiqamətdə, yuxarı siniflərdə başqa isti- qamətdə yanaşılır. Şifahi nitq prosesində müxtəlif sayda iştirakçı olur. Ünsiyyət iştirakçılarının sayından asılı olaraq bu nitqin monoloq, dialoq və poliloq növləri fərqləndirilir. Müəyyən şəraitdə baş verən ünsiyyətin, kommunikasiya prosesinin iştirakçıları olur. Həmin iştirakçıların sayı ən azı bir olmalıdır. Bir halı fərdin öz- özü ilə nitqi halına uyğun gəlir. Danışanın özünə və ya başqalarına müraciətlə söylədiyi nitq monoloqdur. Monoloq mürəkkəb sintaktik quruluşa malik olub daha geniş mövzunu əhatə edir. Monoloq həm yazılı, həm də şifahi nitqə xasdır. Iki şəxs arasında baş verən nitq dialoq adlanır. Dialoji hökm dilin danışan tərəfindən müəyyən praktik və kommunikativ məqsədlərə çatmaq üçün istifadə olunan əsas və ən təbii formasıdır. Dialoqda iştirak edən diktorların hər birinin danışığı birbaşa digər diktora ün- vanlanır. Dialoq qısalığı, yığcamlığı, sintaktik quruluşun nisbi sadəliyi ilə seçilir. Dialoq iştirakçılarının nitqi, bir qayda olaraq, bir-birinə bağlanır. Danışıq dilində, bədii ədəbiyyatdakı dialoqlarda yarımçıq cümlələr çox olur. Dialoq struktur və ya məna rabitəsi ilə əlaqələnən replikalar məcmusudur. Ikidən artıq şəxs arasında baş verən nitq poliloq adlanır. Poliloqda diktorlar növbələşmiş şəkildə nitq aktında iştirak edirlər. Poliloqun müxtəlif diktorlara məxsus iki ardıcıl nitq aktı dialoq təşkil edir. Poliloq şəklində keçən nitqdə diktorlardan biri və ya digəri müəyyən müddət nitqin iştiakçısı olmaq baxımından passiv mövqedə dura bilər. O, nitq aktında iştirak etmir. Poliloqun belə hissələri də dialoq təsiri bağışlayır. Orta məktəbdə şagirdlərin rabitəli nitqinin inkişaf etdirilməsi üçün nitqin hər üç növündən istifadə olunur. Buradan belə nəticə çıxır ki, rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsi üzrə aparılan işlər bu prosesdə iştirak edənlərin sayından asılı olaraq monoloji, dialoji və poliloji rabitəli nitqə aid işlərə bölünür. Filologiya məsələləri – №5, 2014
186 Monoloji rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsi üçün müəllim şagirdin müəyyən möv- zu, hadisə, obyekt ilə bağlı öz fikirlərini söyləməsi üzrə işlər aparır. Bu tipli işlərin də üç növü vardır: 1) monoloji nitqin mövzusu qabaqcadan şagirdə verilir və şagird həmin mövzuda danışmağa hazırlaşır; 2) monoloji rabitəli nitq şagirdə əvvəllər məlum olan mövzu üzrə aparılır( məsələn, keçilmiş əsərin məzmununu danışmaq); 3) monoloji rabitəli nitq şagirdə fikirləşmək üçün vaxt verilmədən aparılır (5, 89). Rabitəli monoloji nitqin inkişafına aid işlərin qeyd olunan növləri də müəyyən alt növlərə bölünür. Həmin alt növlər mövzunun seçilməsi və ya istifadə edilən vasitdən asılıdır. Məsələn, şagirdə müəyyən şəkil verili rvə həmin şəkildə təsvir olunan barədə danışmaq tapşırılır. Yaxud şagirdə konkret mövzu verilir və bu mövzu barədə danışmaq tapışırılır (bizim sinif, ədəbiyyat dərsi və s.). Metodikaya aid ədəbiyyatda şəkil üzrə danışmaq bir çox məsələlər üzrə tədiqiq edilir. Şəkilin sadəcə təsvir olunması və şəkil əsasında müəyyən sücetli bir danışığın qurulması bir-birindən fərqlənir. Kiçik yaşlarından başlayaraq şəkil üzrə danışıqların təşkili bir sıra məqsədləri nəzərdə tutur. L.V.Saxarnıy göstərir ki, şəkil üzrə danışıqlar şagirdlərdə müşahidə qabiliyyətini artırır, təxəyyül və təsəvvürü inkişaf etdirir, yaradıcı danışmağa meyli gücləndirir (6, 21). Şəkil üzrə nəqletmə zamanı şəkil şagirdlərin düşüncəsini, hissini oyadır, emo- sional mühit yaradır, uşaqda şəkildə təsvir olunana sərbəst münasibət bildirməyə həvəs yaranır. M.Kərimova bu məsələ ilə bağlı göstərir ki, şəklin uşaqda oyatdığı təəssürat düzgün istiqamətləndirilmədikdə onun canlı nitqlə ifadəsi ik-üç rabitəsiz cümlədən ibarət olur. Çünki şəklin ilk müşahidəsi bir neçə qabarıq və tez gözə çarpan təsvirin ifadəsi ilə tamamlanır. Müəllif istifadə olunan şəkillərin üç növünü ayırır: 1) Bir əşya, hadisə, prosesin təsvirinə aid şəkillər; 2)Müəyyən əşya və hadisənin yalnız bir xarakterik əlamətinin əks olunduğu şəkillər; 3) Bir əşya və hadisəni tamamlanmış (geniş) əks etdirən seriya şəkillər (2). Monoloji rabitəli nitqin şəkil üzrə nəqletmə yolu ilə inkişaf etdirilməsi zamanı aparılaen iş yaş səviyyəsindən asılı olaraq fərqlənir. Yuxarı siniflərdə şəkil üzrə nəqletmədə yalnız şəkildə görünənlər haqqında deyil, şəklin oyatdığı hisslər, yada saldığı mövzular, şəkildəki vəziyyətdən əvvəl və sonra ola biləcək hadisələr barədə danışmaq da tələb olunur. Belə halllarda şagirdlərin monoloji nitqi daha çox inkişaf edir, onlar nitq prosesində daha çox leksik vasitədən istifadə edirlər. Monoloji rabitəli nitqin verilmiş plan əsasında aparılması da ayrıca bir növ təşkil edir. Bu halda monoloq plana əsasən ardıcıl qurulur. Müəllim monoloqun həcmini nəzərə alaraq hər bir planın təqribən neçə cümlə ilə əhatə olunmasını qabaqcadan müəyyənləşdirə bilər. Ümumiyyətlə, rabitləi nitqin inkişaf etdirilməsi üçün hadisə, predmet və obyekt haqqında məlumatın müxtəlif sayda cümlələrlə verilməsi də təcrübədə ayrıca iş kimi dəyərləndirilir. Dialoq ünsiyyət şəraitindən, kommunikativ aktda iştirak edənlərin bir-birinə münasibətindən, bir-birini tanımasından, danışıq mövzusunu bilməkdən və s. asılı olaraq müxtəlif şəkillərdə baş verir. Rabiəli nitqin inkişafı üzrə təşkil olunan dialoq- larda şagird-şagird, şagird-müəllim prinsipi tətbiq oluna bilər. Şagirdlə müəllim arasındakı nitq prosesində tərəflərin statusları fərqlənir. Lakin iki şagirdin bir-biri ilə daioluqunda iştirakçıların statusları eyni olur. Bu cəhət nitqə nəzarətə müxtəlif cür təsir edir. Müəllimlə dialoq prosesində şagird nitqinə daha çox nəzarət edir. Oxşar situasiya qızla oğlan arasındakı dialoqda da özünü göstərir. Deməli dialoji
Filologiya məsələləri – №5, 2014
187 rabitəli nitq üzrə aparılan işlərin dialoq iştirakçılarının statusu və cinsindən asılı olaraq ayrılan növləri də vardır. Dialoji rabitəli nitq üzrə işlər də mövzuya, mov zuya hazırlıq vaxtına, əyani vasitədən istifadə olunmasına görə fərqli növlərə bölü- nür. Nəhayət dialoji rabitəli nitqin iki formada qurulması özünü göstərir. Birinci forma dialoqun sual-cavab sxemi üzrə qurulmasıdır. Digər formada dialoq mövzu ətrafında danışıq şəklində həyata keçirilir. Belə dialoji nitqdə də suallardan istifadə oluna bilər. Lakin sual az olmalı, dialoqu sual-cavab forması almamalıdır. Dialoqun aşağadakı xüsusiyyətləri vardır: 1) danışanların dəyişməsi heç bir qanunauyğunluğa tabe deyildir; 2) hər anda yalnız bir nəfər danışır; 3) replikaların mübadilə qaydası dəyişkəndir; 4) danışığın uzunluğu qabaqcadan təyin oluna bilmir; 5) fikir əvvəlcədən məlum olmur; 6) dialoq fasiləsiz və kəsilən ola bilər. Bura başqa xüsusiyyətlər də daxil etmək mümükündür. Rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsi üzrə aparılan dialoji nitqdə şagirdlərin adi danışıq dili dialoqlarında olduğu kimi bir sözlə və ya yarımçıq cümlələrlə danışmasına məhdudiyyət qoyulur. Belə olmadıqda rabitəli nitqin inkişafı üçün nəzərdə tutulan məqsədə tam nail olunmur. Şagirdlər cümlə qurmaq, cümləni genişləndirmək üzərində düşünmürlər. Rabitəli nitqin inkişafı şagirdlərin söz ehtiyatlarının zənginləşdirilməsi, onların cümlənin müxtəlif növlərindən istifadə etməsini əhatə edir. Dialoq suala cavab və sual vermək, hər hansı bir mövzu ətrafında fikir yürüt- mək, mühakimə irəli sürmək və onu müxtəlif arqumentlərlə əsaslandırmaq, fikrini başqalarına təlqin etmək, nəyəsə inandırmaq, nəyisə öyrənmək və dəqiqləşdirmək, müsahiblərin fikirlərini dinləyib münasibət bildirmək, nəhayət məişət ünsiyyəti sax- lamaq kimi funksiyaları yerinə yetirməlidir. Rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsi məqsədilə aparılan dialoji danışıqlarda mövzuda mübahisə doğuran, fərqli münasibət formalaşdıran məsələlərin olması əhəmiyyət kəsb edir. Müəllim bunu dialoji rabitəli nitq mövzusunu seçərkən nəzərə almalıdır. Rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsi üzrə aparılan işlər sırasında poliloqlar da xü- susi yer tutur. Qeyd olunduğu kimi, poliloqda iştirakçıların sayı ikidən artıq olur. Bu cəhət danışıq prosesində adresantın bir, adresatların isə ikidən artıq olması əsas amildir. Nitqin bir nəfərə və ya bir neçə nəfərə ünvanlanması danışığın özünəməx- sus xüsusiyyətidir. Poliloqda rabitəli nitqə xas olan bu xüsusiyyəti inkişaf etdirmək imkanı artır. Poliloq söhbətə qoşulmaq kimi vacib bir nitq reaksiyasını da inkişaf et- dirir. Poliloqda mövzunun dəyişdirilməsi imkanları da genişdir. Mövzunun dəyiş- dirilməsi rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsində müəyyən mərhələ təşkil edir. Mövzu- nu necə dəyişməyin mümkün olmasını hiss etmək və bu zaman kommunikativ niy- yətin ünsiyyətin digər iştirakçılarına təsirini qabaqcadan planlaşdırmaq bacarığı müəllimlə uşaqlar arasında əlavə söhbətlər zəminində mümkündür. Qeyd etmək la- zımdır ki, rabitəli nitqin bu və ya digər növü üzrə iş aparmaq həmin növlərlə bağlı məlumatların, biliklərin də verilməsini tələb edir. Bunun üçün müəllim bədii ədə- biyyatlardan müzxtəlif nümunələr seçi rvə həmin nümunələri şagirdlərlə birgə təhlil edir. Təhlil prosesində sualların qoyuluşu, mövzunun dəyişdirilməsi, konkret adre- sata müraciət, adresatı dəyişdirmək, suala cavabdan yayınmaq, fikri inkişaf etdir- mək kimi məsələlər nəzərdən keçirilir. Beləliklə, aydın olur ki, rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsi üzrə işlər müxtəlif və rəngarəngdir. Bu işlər sırasında monoloji və dialoji rabitəli nitqin inkişaf etdirilməsi
Filologiya məsələləri – №5, 2014
188 iki əsas növ olaraq ayrılır. Bu növlər mövzunun seçilməsindən, istifadə olunan əya- ni vasitələrdən (məsələn, şəkil, vizual görünən mənzərə), movzuya hazırlıqdan, işti- rakçıların statusundan, cinsindən asılı olaraq yarımnövlərə bölünür.
Ədəbiyyat 1. Цейтлин С.Н. Язык. Речь. Коммуникация. –СПб., Наука, 2006 2. Kərimova M. Rabitəli nitqin inkişafı üzrə aparılan işlərdə uşaq baçası ilə məktəb arasında varisliyin imkanları və yolları// http://rudocs.exdat.com/ docs/index- 7215.html?page=28 3. Смольяникова Е.Н. Связная речь (словосочетание) и грамматика. –СПб, 2006 4. Qurbanov A. Ümumi dilçilik. Bakı, 1993 5. Ладыженская Т.А. Связная речь//Методика развития речи на уроках русского языка. Москва, 1980 6. Сахарный Л.В. Человек и текст: две грамматики текста// Человек- Текст – Культура. –Екатеринбург, 1994
И.Магерамова О работах проводимые с целью развития связной речи у учащихся Резюме
В статье описываются некоторые виды работ по развитию связной речи учащихся. На основе анализа выявляется, что связная речь проявляется в монологической и в диалогических формах. Обе формы речи в зависимости от выбора темы, от используемых средств (картинка, пейзаж и т. д.), от статуса и пола участника коммуникации и от подготовленности к теме делятся на различные под виды.
İ.Maharramova About work aimed on development of connected speech of students Resume
The article studies questions of directions of work on development of connected speech of students. On the basis of analysis it reveals that the connected speech appears in monological and dialogical forms. Both forms depending on choice of a theme, used means (picture, scenery and etc.) status and gender of a participant of the communication and readiness to the theme are divided into various sub-forms
Rəyçi: Ofelya Piriyeva filologiya elmləri namizədi, dosent Filologiya məsələləri – №5, 2014
189 LEYLA YUSİFOVA AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu leylayusifova87@mail.ru
FELLƏRİNİN MƏCBURİYYƏT ANLAYIŞININ İFADƏSİNDƏ ROLU Açar sözlər: fellər, məcburiyyət, təsir, təsirlilik, kauzallıq, “to make”, “to get”, “to have”, subyekt, obyekt Key words: verbs, coercion, impact, transitivity, causality, “to make”, “to get”, “to have”, subject, object Ключевые слова: глаголы, принуждение, воздействие, транзитивность, причинность, “to make”, “to get”, “to have”, субъект, объект Məlumdur ki, ictimai ünsiyyət müxtəlif formalarda təzahür edir. Cəmiyyətdə insanlar arasında bərabərlik, tabelilik, asılılıq və bir sıra digər formalarda özünü göstərən münasibətlərin mövcudluğundan dolayı insan təfəkküründə müxtəlif an- layışlar meydana gəlir. Belə anlayışlardan biri də məcburiyyət anlayışıdır. Məc- buriyyət nədir? Fəlsəfə tarixində məcburiyyət mövzusu hələ qədim dövrdən aktual olmuş və bu anlayışa yanaşma aspektləri zaman-zaman artaraq təkmilləşmişdir. Aristotel və digər qədim dövr filosoflarının yaradıcılığında bu anlayışın təbiət mənşəli fenomen kimi izah edildiyini müşahidə edirik (2.49-61). İlk dəfə sofistlər bu anlayışı sosial xarakterli fenomen (hadisə) kimi izah etmişlər. Daha sonrakı dövrlərdə-yeni dövrdə isə məcburiyyət anlayışına yanaşma daha ictimai, sosial, hüquqi mahiyyət kəsb et- mişdir (bax 8). Deməli, məcburiyyət anlayışını bir neçə aspektdən izah edə bilərik. Qeyd etmək lazımdır ki, fərqli yanaşmalarda məcburiyyətin subyekt və obyektləri də fərqlidir. Əgər fəlsəfi kateqoriya kimi məcburiyyətə zorlama aktı kimi baxılırsa, psixoloji nöqteyi-nəzərdən məcburiyyət şüura (iradə) yönəlmiş xarici təsirlər və məcbur edilmiş şəxsin öz istəyi və arzusunun əleyhinə hərəkətidir (4.10). Bu aspek- tdə məcburiyyətin subyekt və obyekti fərdlərdir. Özünüməcburiyyət də mümkün- dür. Bu halda isə məcburiyyətin subyekt və obyekti üst-üstə düşür. Hüquqi aspek- tdən yanaşdıqda isə məcburiyyətin subyekti dövlət, qanunlar, obyekti isə vətəndaş- lardır. Məcburiyyət mürəkkəb struktura malik geniş və mücərrəd anlayışdır. Çünki məcburiyyətin strukturuna yalnız onun subyekt və obyektləri deyil, eyni zamanda məcburiyyətin üsul və vasitələri, təsir prosesi, təsir şəraiti, məqsədlilik, nəticə və s. daxildir. Məcburiyyət həm də mücərrəd anlayışdır. Belə ki, bu anlayışın əsasında duran denotat gözlə görülməsi və əllə toxunulması mümkün olan maddi varlıq deyil, birinin digərinin şüuruna yönəltdiyi təsir prosesi, məcbur olanın öz istəyi olmadan ona buyurulanı həyata keçirməyə məcbur olması prosesidir. Cəmiyyətdə ictimai münasibətlərin tənzimlənməsində müəyyən rolu olan bu hadisənin dildə ifadəsinin öyrənilməsi linqvistik baxımdan, xüsusilə, əhəmiy- yətlidir. Məcburiyyət anlayışı dildə hansı vasitələrlə ifadə olunur? Bu anlayışın dildə ifadəsinin öyrənilməsində linqvistik baxımdan maraqlı və əhəmiyyətli olan
Filologiya məsələləri – №5, 2014
190 nədir? Qeyd etmişdik ki, məcburiyyət birinin digərinin istəyinin əleyhinə onu özünün istəyinə müvafiq işi icra etməyə məcburetmə prosesidir. Bu proses isə şüura yönəlmiş təsirlə bağlıdır. Linqvistik baxımdan maraqlı olan məhz həmin təsir prosesinin ifadə vasitələridir. Təsirdən, prosesdən söhbət gedirsə, deməli, burada qrammatik hərəkətlilik var. Dildə hərəkətin əsas ifadəçisi fellərdir. Bir qrammatik kateqoriya olaraq fel iş, hal, hərəkət bildirən nitq hissəsidir. Belə isə, haqqında danışdığımız təsir prosesi ya fellərlə, ya da feli kateqoriyalarla ifadə olunmalıdır. Yaxud haqqında danışdığımız təsir prosesini ifadə edən dil vasitələri ya fel, ya da felə məxsus kateqoriya olmalıdır. Ona görə də bu təsiri dildə bu və ya digər dərəcədə ifadə edə bilən to make, to get, to have fellərini tədqiq etmək, fikrimizcə, linqvistik baxımdan maraqlı və əhəmiyyətli olar. Bu dil vahidlərinin məcburiyyət anlayışın ifadəsində rolu nədən ibarətdir? Şüura yönəlmiş təsiri ifadə etdiyi məqamda bu dil vahidləri necə vahidlərdir? Məcburiyyət anlayışının ifadəsində bu və ya digər dərəcədə rolu olan hər üç dil vahidinin ümumi və fərqli xüsusiyyətləri hansılardır? Bu dil vahidləri şüura yönəlmiş təsiri leksik cəhətdən ifadə edir, yoxsa kateqorial olaraq? Bütün bunları aydınlaşdırmaq üçün, ilk növbədə, bu dil vahidlərinə leksik vahid kimi yanaşaraq onların leksik-semantik xüsusiyyətlərini araşdırmaq və ümumu şəkildə təqdim etməyin vacib olduğunu düşünürük. Leksik vahid olduğunu iddia etdiyimiz hər hansı dil vahidini tədqiq etmək üçün müvafiq lüğətlərə müraciət etmək, fikrimizcə, daha məqsədəuyğundur. V. Müller və S. Boyanusun “İngiliscə -rusca lüğət”ində “to make” felinin ilkin mənaları aşağıdakı kimi göstərilmişdir: “делать (etmək); создавать (yarat-
felin Oksford lüğətlərində təqdim olunmuş izahı isə belədir: 1.Form (something) by putting parts together or combining substances create (hissələri və ya maddələri birləşdirməklə (nəyisə) formalaşdırmaq); create (yaratmaq) 2.Cause (something) to exist or come about; ((Nəyinsə) mövcud olmasına və ya baş verməsinə səbəb olmaq); bring about (doğurmaq) 3.Compel (someone) to do something ((Kimisə) nəyisə etməyə məcbur etmək) (12). V. Müller və S. Boyanusun “İngiliscə -rusca lüğət”ində “to get” felinin məna- ları belə verilmişdir: 1) доставать (almaq, əldə etmək), получать (almaq); иметь
qeyd edilmişdir ki, bu felin mənalar dəsti, əsasən, aşağıdakılara bölünür: 1) доста- вать (almaq, əldə etmək); 2) достигать (çatmaq), становиться (durmaq, olmaq) (6.494). Oksford izahlı lüğətlərində isə bu felin ifadə etdiyi başlıca mənalar aşağı- dakı kimi təqdim olunmuşdur: 1. Come to have (something) (malik olmaq (nəyəsə));
|