B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

21-rasm. Ozon qatlamining yemirilish sabablari.
Ayrim olim lar “Ozon tuynugi” freon ta ’sirida desa, ayrim lari bu 
tuynuk vodorod ta ’sirida o ‘zgaradi deyishm oqda. V .L.Suvorovkina 
Yer p o 'stid an sizib turgan vodorod ozon b o ‘sh lig ‘ini keltirib chiqa- 
radi deb yozadi.
“Ozon tuynugini” texnogen nazariya bilan isbotlagan olim lar 
M .M olina va Sh.R oulendlar 1974-yilda N obel m ukofotini olishdi.
AQ SH olim lari freon ozon qatlam ini buzadi deyishm oqda, Ros- 
siya olim lari esa bu fikrni asossiz deb, vodorod bilan bog'Iashm oqda.
Gap shundaki “Ozon tuynugi” Antarktidada kuzatilm oqda. Afsuski, 
u yerda shaharlar y o 'q yoki freon deyarli ishlatilmaydi. N ega “Ozon 
tuynugi” bu yerda hosil bo'ladi deydi rossiyalik olim Yu.N. Eldeshev.
133

---

12.4. O rol dengizi m uam m olari
O rol dengizi M arkaziy O siyoning yopiq suv havzalaridan biri 
b o ‘lib, uning chor atrofi bepoyon c h o ‘l zonasi bilan o ‘ralgan. Orol 
dengizini suv bilan toMdirib turadigan m anba A m udaryo va Sirdaryo 
hisoblanadi. U lar har yili Orol dengiziga 56 km 3 suv quyadilar. Ma- 
halliy y o g ‘inlar hisobiga esa 5 k m 3 suv Orol dengiziga q o ‘shilib tu­
radi. Bu ikki daryo Tyan-Shan va Pom ir to g ‘laridan boshlanib oqib, 
Orol dengiziga quyiladi.
T o g'dan boshlangan jo y larid a bu daryolarda 100 km 3 dan ortiq suv 
b o ‘lib, to Orol dengiziga quyilganiga qadar 2500 km m asofani cho‘l 
zonalari b o ‘ylab o ‘tganida suvning yarm idan k o ‘prog‘i bugManib va 
boshqa sabablarga k o ‘ra dengizga yetib borm aydi.
B u ikki buyuk daryolar suvi 2000 yildan ham k o ‘proq vaqtdan 
beri M arkaziy O siyo xalqlarining ichim lik suviga va sug'orish uchun 
suvga b o ‘lgan talabini qondirib kelm oqda. Biroq XX asrning 2-yar- 
m idan boshlab m intaqada ekologik vaziyat keskin o ‘zgara boshladi. 
Bu o ‘zgarish sobiq ittifoq hukum atining yangi yerlarni o ‘zlashtirish 
asosida paxta etishtirishni keskin k o ‘paytirishga qaratilgan qarorlari- 
dan keyin boshlangan edi.
1938-yilga kelib sovet ittifoqi paxta bilan o ‘z ehtiyojlarini qondirib 
qolm ay, balki chetga paxtani eksport qilish im koniyatlariga ham ega 
b o ‘ldi.
Ittifoq iqtisodiyoti paxta yetishtirishni yanada k o'paytirish, y a ’ni 
su g 'o rilad ig an yangi yerlarni ochish ham da irrigatsiya sistem alarini 
kuchaytirishni talab qilar edi.
1960-yilga kelib sug‘oriladigan yerlar 4,5 mln. ga yetdi, keyingi 
25-yilda q o ‘shim cha 2,6 mln. ga yerga suv chiqarildi va suvni ishlatish 
1 yilda 105 km 3 ga yetdi.
Shundan 60 km 3 A m udaryo, 45 m 3 Sirdaryo hisobiga to ‘g ‘ri kelar 
edi. Shunday holat bu daryolar suv oqim ining Orol dengiziga quyili- 
shini keskin qisqartirib yubordi. A gar 1960-yilda Orol dengizi suvi- 
ning chuqurligi darajasi 5 3 -5 4 m etrni tashkil etgan b o 'lsa. 1990-yil- 
da 14 m etrga pasaydi. B oshqacha aytganda Orol dengizining 40%
134

---

suvi qurigan va hajm i 60% gacha qisqargan. Shunday holat davom
etaversa, Orol dengizi kichrayib, qurib, um um iy m aydoni 4,5 m ing 
km 2 keladigan sh o ‘r k o 'lg a aylanib qolish ehtim oli bor.
Orol dengizi suvining sho 'rlan ish i 2 2 -3 3 % ga k o ‘tarildi. 
D engizning sayoz sharqiy, jan u b iy va shim oliy qirg ‘oqlaridan suvi 
6 0 -1 2 0 km chekinib sh o 'rx o k yerlarga aylanib qoldi (22-rasm ).