Bilal Həsənli Nazilə Abdullazadə

Nitqin təsirliliyi. 
Məlumdur ki, dil insanlar arasında ən mühüm 
ünsiyyət vasitəsi, nitq isə ünsiyyət prosesidir. Həm dil, həm də nitq 
digər insanlara təsir etmək vasitəsi kimi çıxış edir. Belə ki, müəyyən 
sözü tələffüz edən insan bu yolla başqasına müraciət etməklə 
yanaşı, onu müəyyən fəaliyyətə, hərəkətə sövq etmək niyyətini də 
izləyir. “Ho var dağa qaldırar, ho var dağdan endirər”, “Qılınc 
yarası sağalar, söz yarası sağalmaz” kimi atalar sözlərində məhz 
sözün təsirinə inam öz əksini tapmışdır. 
Sözü qüdrətli təsir vasitəsi sayan Nizami “Leyli və Məcnun” 
poemasında yazırdı: 
İnsanı dişləsə azğın bir quduz, 
Onun məlhəmi var, keçər qorxusuz. 
Lakin dil yarası ürəkdən getməz, 
Ona min məlhəm də bir əsər etməz. 
1
Bayramov Ə., Əlizadə Ə. Psixologiya. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Çinar–
çap. 2009, s.363-364. 

---

106 
Şair ”Sirlər xəzinəsi”ndə sözün həm incə, həm də kəsərli vasitə 
olduğuna qeyd edərək sözdən məqamında, düzgün istifadəni zəruri 
sayır, bunu müasirlərinin və kələflərinin diqqətinə çatdırırdı: 
Yeniliklər törədən bu qoca kainatda, 
Sözdən incə, kəsərli heç nə yoxdur həyatda. 
Sözün ecazkar qüdrətinə dərindən inanan, onu insan qəlbinə yol 
tapan ən təsirli vasitə sayan Ş.İ.Xətayi yazırdı: 
Söz vardır kəsdirir başı,
Söz vardır kəsər savaşı. 
Söz vardır ağulu aşı, 
Bal ilən edər yağ bir söz.
M.Füzuli sözün təsirindən bəhs edərkən deyilən sözə məsuliy-
yətli yanaşmanı vacib sayaraq yazırdı:
Gər çox istərsən, Füzuli, izzətin, az et sözü, 
Kim çox olmaqdan qılıbdır, çox əzizi xar söz. 
S.Şirazi şirin, təsirli sözün qüdrətli bir vasitə olduğunu qeyd 
edirdi: 
Kimin olsa əgər bir şirin dili, 
Tük ilə çəkər o, dalınca fili. 
1
L.N.Tolstoy yazırdı ki, söz böyük nemətdir. Ona görə böyükdür 
ki, sözlə insanları birləşdirmək də olar, ayırmaq da, sözlə məhəbbət 
də qazanmaq olar, ədavət və düşmənçilik də
2
.
Akademik T.Hacıyev diqqəti sözdən istifadənin məsuliyyətinə 
cəlb edərək yazır: “...Hər danışıq məqamında sözü necə gəldi 
işlətmək olmaz. Deyək ki, hökmdar qarşısında bir yersiz, münasib 
olmayan söz insana həyatı bahasına başa gələ bilər. Yaxud da 
söhbətdə elə sözlər işlədərsən ki, həmsöhbətini incidərsən, yəni 
seçib münasib ifadə formasını tapmalı, zərif, nəzakətli söz işlət-
məlisən”.
3
İfaçı bədii əsərin ideya-məzmununu səslənən sözlə çatdırmaqla 
1
Şirazi S. Gülüstan. Bakı: Azərnəşr, 1987, s. 14. 
2
Ağıla və qəlbə işıq saçan sözlər. Bakı: Nurlar, 2011, s. 399. 
3
Mən Laçınam. Tərtib edəni Şəfəq Cabbarova. Bakı: Sabah, 2006. s. 119. 

---

107 
yanaşı, həm də dinləyiciyə təsir edir, onda dinlədiklərinə müəyyən 
münasibət formalaşdırır. 
Dinləyicilərdə əsərin ideya-məzmununa uyğun emosional ovqat 
yaratmaq, onu həyəcanlandırmaq, estetik zövq vermək üçün ifaçının 
nitqi canlı, təsirli, fəal olmalı, konkret məqsəd izləməlidir. 
Müşahidələr göstərir ki, məktəblilərin nitqi, cavabları, sözlərin 
tələffüzü bir sıra hallarda mexaniki səciyyə daşıyır, sönük, təsirsiz 
olur. Belə mənfi nitq təzahürləri aradan qaldırılmalıdır. Şagird mət-
nin məzmununu, sözləri, fikirləri, obrazları, müəllif niyyətini elə 
çatdırmalıdır ki, dinləyicilər söylənilənləri başa düşsün və qiymət-
ləndirsin. 
Sözlə müəyyən təsirə nail olmaq üçün tələffüz zamanı cüm-
lənin ayrı-ayrı üzvləri vurğulanmalı, müxtəlif intonasiya çalarların-
dan, səsin tonundan, dilin zəngin fonetik, leksik, qrammatik 
ifadəlilik imkanlarından istifadə olunmalıdır. 
Bu prosesdə müəllimin metodik ustalığı, şəxsi nümunəsi böyük 
rol oynayır. Müəllimin sözdən istifadə məharəti, nitqinin ifadəliliyi, 
cəlbedici olması, səsini idarə etmək bacarığı təlim prosesində çox 
əhəmiyyətlidir. Əgər müəllimin ifası sönükdürsə, onun söylədikləri 
şagirdlərə təsir etməyəcəkdir. Belə nitqi başa düşmək şagird üçün 
çətinlik törədir. Müəllimin emosional, təsirli ifası mətnin, təlim 
materialının şagirdlər tərəfindən başa düşülməsini, yadda qalmasını
asanlaşdırır.