Biolog 10 indd

Tayanch so‘zlar: 
jinssiz, jinsiy, somatik hujayra, jinsiy hujayra, spora, shizogo-
niya, kurtaklanish, fragmentatsiya, poliembrioniya.
Savol va topshiriqlar:
1. Jinssiz ko‘payishning qanday turlarini bilasiz?
2. Bir hujayralilarning jinssiz ko‘payishini aytib bering.
3. Ko‘p hujayralilarning jinssiz ko‘payishini aytib bering.
4. Jinssiz ko‘payishning ahamiyatini izohlang.
Mustaqil bajarish uchun topshiriq:
Jadvalda berilgan organizmlarning ko‘ pa-
yish usullarini yozing. 
Tirik organizmlar
Ko‘payish usuli
Tirik organizmlar Ko‘payish usuli
Xlorella
Qirqquloqlar
Spirogira
Infuzoriya
Yassi chuvalchanglar
Igna tanlilar
Qalpoqchali zamburug‘lar
Evglena
Qirqbo‘g‘imlar
Bezgak paraziti
Yo‘sinlar
Suvo‘tlar
Achitqi zamburug‘i
Amyoba
15-§. ORGANIZMLARNING JINSIY KO‘PAYISHI
Jinsiy ko‘payishda yangi organizm ota va ona organizmlarining jinsiy 
hujayralari – gametalar ishtirokida hosil bo‘ladi. Erkaklik va urg‘ochilik jinsiy 
hujayralarining qo‘shilishi natijasida zigota hosil bo‘ladi. Zigotadan yangi 
organizm rivojlanadi. Yangi organizm genotipi ota-ona genotipidan farq qiladi. 
Jinsiy ko‘payish asosida kombinativ o‘zgaruvchanlik yotadi. 
Jinsiy ko‘payishning ahamiyati.
Jinsiy ko‘payish organizmlar evolutsiya-
sida muhim rol o‘ynaydi. Bu jarayon ota-ona irsiy belgilarining birlashishiga 
imkon beradi. Hosil bo‘lgan yangi avlod ota-onasiga nisbatan yashovchan va 
o‘zgargan muhit sharoitiga moslanuvchan bo‘ladi. 
Jinsiy ko‘payish shakllari. 
Izogamiya – 
shakli va o‘lchami bir xil, hara-
katchan erkak va urg‘ochi gametalarning qo‘shilishi bilan boradigan jinsiy 
ko‘payish shakli (ulotriks). 
Geterogamiya
erkak va urg‘ochi gametalar harakat-
chan, lekin urg‘ochi gametalar erkak gametalarga nisbatan yirik bo‘lishi bilan 
xarakterlanadi (xlamidomonada). 
Oogamiya
– jinsiy ko‘payishning bir shakli 
bo‘lib, urg‘ochi gametalar yirik, harakatsiz, tuxum hujayra deb ataladi, erkak 

---

70
gametalar mayda bo‘lib, harakatchan bo‘lsa spermatozoid (hayvonlar, yo‘sinlar, 
qirqquloqlar), harakatsiz bo‘lsa spermiy (gulli o‘simliklar) deb yuritiladi.