Biologik kimyo
Yüklə 13,42 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
H-C—с —с— H coqs m e ^ lm a to n il'C o A t T 9
h
h __ I! i i S - C ~ C “ C - H L - » I H СООЭ suktsinit-CcA feraient tizimlar n w s t a x k a m to 'v c h is i. askorbat koferment, -----------------
anttoksidant Karboksil g u ru h la r < : tashllishi 0 . 1
hamirturish mahsulotl; dukkaklilar,yong‘oq 42b- rasm . Suvda eruvchan vitaminlar A v ita m in o z B , b e lg ila r i: o ‘sishd an t o ‘x ta y d i, so c h to 'k ila d i (alopesiya), til, tab sh illiq qabatlari, o g ‘iz burchaklari, teri epiteliysida keratit, katarakta, m ushakda um um iy va yurak mushagida kuchsizlik kuzatiladi. B io lo g ik vazifasi: F M N v a FAD holatida flavin li k ofennentlar tark ib iga k irad i. B u m o d d a la r nafas o lis h zan jirida elek tron va protonlam i tashish, piruvat, suksinat, a-ketoglutarat, a-glitserofosfat va yog* kislotalar oksidlanishida ishtirok etadi. D eyarli barcha h ayvon to ‘qimalari va o ‘simliklarda saqlanadi. Qora non, boshoqliklar doni, tuxum , sut, g o ‘sht, yangi sabzavotlarda k o ‘p saqlanadi. Sutkalik m e ’yori 1,7 mg. V itam in PP Vitam in PP (nikotin kislota, nikotinamid, niatsin) 1937-yilda K. E lvegeym tomonidan jigar ekstraktidan ajratilgan. Nikotin kislota piridin q a to r ig a k ir u v c h i b ir ik m a b o ‘lib , k a rb o k sil g u ru h n i sa q la y d i (nikotinam id am id guruhi borligi bilan farqlanadi). Avitaminoz belgilari: asosiy belgi bo‘lib, pellagra hisoblanadi. Bunda ieri (derm atit), o sh q o z o n -ic h a k y o 'li (diareya) va m arkaziy nerv sistem asida (dem ensiya) o'zgarishlar ketadi. B iologik vazifasi: V itam in PP oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida q a tn a sh u v c h i k o 'p g in a d e g id r o g e n a z a lla r n in g N A D va N A D F koferm enti tarkibiga kiradi. Jumladan, ular proton va elektronlam i tashilishida, sintetik jarayonlarda va fermentlarda allosterik regulyator funksiyalam i bajaradi. Tabiatda tarq alish i v a su tk alik eh tiyoji: o ‘s im lik va h ayvon organizm larida k eng tarqalgan b o'lib, inson uchun asosiy manbai hisoblanadi: guruch, n on , kartoshka, go'sht, jigar, buyrak, sabzi va boshqalar. Sutkalik m e ’yori 18 m g. V itam in B 6 Vitamin B 6 (piridoksin, antidermatit) 1934-yilda P. Derdi tomonidan ochilgan. U 3-oksipiridin, xususan 2-metil-3-oksi-4,5-dioksimetilpiridin unumi hisoblanadi. Vitam in faolligiga 3-oksipiridinning uchta unumi ega: piridoksin (piridoksol), piridcksal va piridoksamin. Kofermentlik fu n k s iy a s in i p ir id o k s a l- 5 - f o s f a t bajaradi. U o k sid o r e d u k ta z a , transferaza, gidrolaza, liaza va izomerazalar tarkibiga kiradi ( 14-jadval). Piridoksal-5-fosfatning asosiy biokimyovty funksiyalari Ferment Bajaradigan funksiyasi M onoam inooksidaza, diaminooksidaza B iogen am inlarni zararsizlantirilishi Aminotransferazalar A m inokislotalam i katabolizm i va transaminirlanish reaksiyalari Yodtirozin va yodtironin aminotransferazalari Yodtironinlam i qalqonsim on bezda sintezi va periferik to'qimalarda ulam i parchalanishi y-aminobutirat aminotransferazasi y-am inom oy kislotasini zararsizlantirilishi Kinureninaza va kinurenmaminotransferaza Triptofandan nikotinam id biosintezi Aminokislotalar dekarboksilazasi B iogen aminlarni h osil b o iis h i Aminolevulinatsintetaza Gern va gern tutuvchi oqsillar b iosin tezi 3-ketodegidrosfingozin sintetaza Sfm golipidlar b iosin tezi Aminokislotalar izomerazalari Organizmda D -am inokislotalar utilizatsiyasi glikogen fosforilaza G lik ogen oliz Avitam inoz B 6 belgilari: kalamushlarda o ‘rganiiganda dermatit, terining qurishi, sochlam ing to'kilishi kuzatiladi. Bannoqlar gangrenasi rivojlan ish i m um kin. Odam larda B 6 a v ita m in o z i kam uchraydi, pellagrasim on derm atitlar rivojlanadi. T riptofan alm ashinuvining buzilishi natijasida siydik tarkibida ksanturen kislota miqdori ko'payadi, kinuren k islo ta esa kam ayad i. S h u n in g d ek , g o m o tsistin u riy a va sistationuriya kuzatiladi. Biologik vazifasi: N A D va N A D Fga b o g 'liq degidrogenazallam ing koferm enti tarkibiga kiradi. P irid ok salfosfat am inotransfenaza va d e k a r b o k s ila z a la r n in g k o fe r m e n ti h is o b la n a d i. S h u n in g d e k , p iridoksalfosfat b a ’z i am inokislatalam ing (serin, treonin, trigtofan) alm ashinuvida qatnashadi. Vitamin B 6 o'sim lik va hayvon mahsulotlarida keng tarqalgan. Uning asosiy m anba’lari b o iib , non, n o‘xat, loviya, kartoshka, g o ’sht, buyrak, jigar v a boshqalar hisoblanadi. Ichak m ikroflorasi bu vitaminni yetarli miqdorda sin tezlash i mumkin. Sutkalik m e ’yori 2m g (42-rasm, b). Biotin (vitamin H) B iotin 1 9 35-yild a tuxum sarig‘idan ajratilgan. Uning molekulasi siydikchilning siklik unumi b o iib , yon zanjirini valerian kislota tashkil etadi. Ovqat bilan tushuvchi biotin ichak proteazalari ta’sirida oqsildan ajraladi va erkin holda ingichka ichakda suriladi. Qonda u albumin bilan b o g ia n a d i v a to ‘qimalarga o'tadi. Asosan jigar va buyrakda ushlanadi, o ‘zgarm agan h old a peshob va najas orqali chiqariladi. T o‘qimalarda erkin biotin «biotin» ferm entlam ing faol markazidagi lizinning am inoguruhlari bilan b o g ia n a d i, uning koferm ent shakli b o iib , H 5-karbok sib iotin hisoblanadi. K arboksibiotin to ‘qimalarda gidrokarbonatlarni o'zlashtirilishini ta’m inlaydi. U piruvatkarboksilaza, atsetil-K oA -k arb ok silaza, p rop ion il-K o A -k a rb o k sila za fermentlar tarkibiga kirib karboksillanish reaksiyalarida ishtirok etadi. Shu bois biotin glyu k on eogen ez, yog* kislotalar sintezi, Krebs siklida propionat k islota q o ld iq la rin i oksidlanish jarayonlarini m e ’yoriy kechishini ta’m inlaydi. A vitam inozning klinik k o ‘rinishlari odamlarda kam o'rganilgan, chunki ichak m ikroflorasi uni yetarli m iqdorda sintezlaydi. U ning y e t is h m o v c h ilig i k o ‘p m iqdorda x o m tu xu m yo k i su lfan ilam id preparatlar va antibiotiklar qabul qilganda rivojlanadi. Bunda dermatit, soch to'k ilish i, tim oqlarning jarohatlanishi kuzatiladi. Mushaklarda og'riq, charchash, depressiya, shuningdek, anoreksiya va anem iya kuzatiladi. Barcha o 'sim lik va hayvon mahsulotlarida saqlanadi. Bu vitamin jigar, buyrak, sut, tuxum sa rig id a k o ‘p saqlanadi. Kartoshka, piyoz, pomidor, k o ‘katlardaham erkin, ham b o g ia n g a n holda b oiad i. Sutkalik m e’yori 0 ,2 5 m g. Folat (pteroilglutamin) k islota 1941-yilda o 'sim lik la m in g yashil bargidan ajratilgan. U uchta strukturali birlikdan tuzilgan: pteridin, paraaminobenzoat va glutamat kislotalar. Ovqat tarkibidagi folat kislota ichaklarda s o ‘riladi. S hilliq qavatda tetragidrofolat kislotasi (TGFK) va N 5-metil-TGFK h o sil bo'ladi. Qonda folat kislotasining a so siy 87% eritrotsitlarda, q olg a n la ri plazm ada bo'ladi. U jigar, buyrak, shilliq qavatlarda saqlanadi. Tanadan ter va siydik orqali chiqariladi.- Folat k islotasin in g b io k im y o v iy funksiyalari u n in g koferm ent shakllari: N 5-formil-TGFK, N ‘°-formil-TGFK, N 5,N 10-m etenil-TG FK , N 5,N l0-m etilen -T G F K v a N 5-m etil-T G F K b ila n b o g ‘liq . Barcha kofermentlar bir-biriga o ‘tib turishadi. TGFK shaklida bir uglerodli guruhlami tashishda qatnashadi. Bir uglerodli guruhlar koferm entning bir shaklidan ikkinchi shakliga k o ‘chiriladi hamda purin va pirimidin asoslari sintezida, y o k i ba’z i am inok islotalarni (serin d an g litsin , gom otsisteindan m etionin) hosil b o ‘lishida qatnashadi. Kofermentlar dUM F dan dTMF hosil b o iish in i ta’minlaydi. S huning uchan, nuklein kislotalar sintezida va hujayra b o iin ish id a m uhim rol o'yn ayd i. Kalamushlarda folat kislota yetishm aganida a w a l le y k o ‘peniya, k eyin esa anem iya rivojlanad i. Folat k islota ta n q is lig i natijasida eritropoez sodir b o‘ladigan suyak k o ‘m igi hujayralarida D N K sintezi buziladi va periferik qonda DN K ni kam saqlovchi y o sh hujayralar - megaloblastlar paydo bo'ladi, leyko'peniya kuzatiladi. O 'sim lik la r y a sh il bargi va xam irturush f o la t k is lo ta g a boy hisoblanadi. Shuningdeku jigar, buyrak, g o ‘sht va boshqa mahsulotlarda boTadi. Ichak mikroflorasi uni yetarli miqdorda sin tezlaydi. Sutkalik m e ’y ori-1-2 mg. V itam in B I2 Vitamin B p (kobalam in, antianemik vitam in) 1948-yild a jigardan kristall liolda ajratilgan. 1955-yilda D. X odjkin u n in g strukturasini aniqlagan. Vitam in B p s o ‘r ilish i uchun ichki o m il (K a stl o m ili) kerak. Kobalaminlar so'rilishi quyidagicha kechadi: a) V itam in B p va ichki om il bilan kom p lek s h osil b o iis h i; b) bu k o m p le k sn i Ca ionlari ishtirokida shilliq qavatning ep iteliysi membrana retseptorlari bilan birikishi; d) Endotsitoz y o ‘li bilan uni transporti; e) qopqa venasida k om p lek sn i gidrolizlanishi. Jigar va buyrakda vitamin B [2 faol shakli h o sil b o 'la d i v a to ‘qimalarga tarqaladi. Ferm ent sistemalarda erkin vitamin B 12 em as, balki B l2 kofermentlar prostetik gu ru h sifatida qatnashadilar: m etilkobalam in (m etil-B ,,) va dezok siad en ozilkob alam in (D A -B 1:). Vitam in B l2 koferment sifatida transm etillanish v a izomerlanish reaksiyalarida qatnashadi. M etil-B 12 gom otsisteinm etiltransferazaning koferm enti hisoblanadi va N 5-metil- TGFK b ilan birgalikda metil guruhni gom otsisteinga k o‘chirilishi hamda m etionin h o s il b o‘lishida ishtirok etadi. B u jarayonda kobalamin TGFK bilan sin erg ist ta’sir etadi. D A - B , , m e tilm a lo n il-K o A -m u ta z a ferm en tin in g k oferm en ti hisoblanadi v a m etilm alonil-K oA su k sin il-K oA aylantiradi. Bu jarayon K rebs h a lq a sid a p ropionil-K oA qoldiqlarini yon ishini ta’m inlaydi. P r o p io n il k is lo t a q o ld iq la ri to q u g le r o d a to m li yog* k islo ta la r o k s id la n is h i, x o le ste r in n i y o n za n jirlarin i ok sid la n ish i va b a ’z i a m in o k islo ta la m in g (m etionin, iz o ley tsin , treonin, valin) uglerodli radikallarini ham da timinni oksidlanishida hosil bo‘ladi. Kobalamin folat k islo ta si k o fe r m e n tli hosilalarini h o sil b o ‘lish i va zaxiralanishini ta’m in la y d i. D N K sintezi va qon hujayralari yetilishi shu yo'sin d a p roliferatsiyasid a ishtirok etadi. V itam in B p yetishm aganda m ikrotsitar, m egaloblastik anem iya rivojlanadi. N erv sistemasi faoliyatining buzilishi va oshqozonning shira k i s l o t a l i g i k e s k in p a sa y a d i. O s h q o z o n sh ir a si ta rk ib id a g i g a stro m u k o * p r o tein (transkorrin, K astl o m ili) bilan vitam in B l2 b o g ‘la n ib , y a n g i murakkab k om p lek s h o sil qiladi va ichak orqali s o ‘riladi. M ikroorganizm lar vitamin B pni sintezlaydi. A sosiy manba’lar - g o 'sh t, m o l jigari, buyrak, baliq, sut, tuxum. Sutkalik m e’yori - 0,003 m g. P antoten k islota (B 3 vita m in i) Bu v ita m in 1933-yilda R. U ilyam s va hammualliflar tomonidan och ilgan . 19 4 0 -y ild a strukturasi aniqlangan va kim yoviy sintez y o ‘li bilan tasdiqlangan. b-alanin va 2,4-dioksin-3,3-dim etil m oy kislotaning k o m p lek s birikm asi hisoblanadi. P an toten at k islota ingichka ichakda o d d iy diffuziya y o ‘li bilan 3 0 ‘ riladi v a qon bilan to'qimalarga o ‘tadi. Hujayrada undan koferment - 4 -fo sfo p a n to te in , d efo sfo -K o A va K o A sintezlanadi. Pantotenat kislotasining ahamiyati uning kofermentlarini b iokim yoviy jarayonlarda o ‘m i bilan belgilanadi. 4-fosfopantotein y o g 4 kislotalar sintezida ishtirok etuvchi atsiltashuvchi oqsil tarkibiga kiradi. D efo sfo -K o A sitratliaza va alillar almashinuvi reaksiyalarining kofermenti, K oA esa hujayraning a so siy koferm enti h isob lan ad i. U n in g ish tirok id a atsetat v a yog* kislotalarini faollashuvi, y o g ‘ kislotalarini oksidlanishi, xolesterin hamda boshqa steroid m oddalam ing, keton tanachalar sintezlari yu z beradi. Bu jarayonda sitratni h o sil b o 'lis h i va su k sin il-K o A n i su b stra tli fosforillanishi, suksinil-KoA ishtirokida kechadigan sintetik reaksiyalar, a t s e t ilh o lin , a ts e tilg ly u k o z a m in la r s in te z i, b io g e n a m in la r v a k sen ob iotik lam i zararsizlantirilishi, piruvat hamda k eto-glu taratn i oksidlanishi kechadi. B 3 avitaminoz belgilari: dermatit, shilliq qavatlarining jarohatlanishi, ichki sekretsiya bezlarida (buyrak usti bezi) va nerv sistem asida (nevrit, p aralich) distrofik o ‘zgarish lar, yurak va buyrakda o ‘z g a r ish la r , sochlam ing oqarishi, o'sishdan to'xtashi, ishtaha y o ‘q olish i kuzatiladi. Jigar, tuxum sarig'i, xamirturush va o ‘sim liklaryashil qism i iste ’m ol uchun asosiy manba hisoblanadi. Sutkalik m e’yori - 3-5 mg. V itam in C V ita m in C (a sk o rb in k is lo t a , a n tisk o r b u t v itam in) k u ch li k islota b o ‘lib , 2 va 3 -u g le r o d a to m la rid a q a yta d is s o t s ia n illa n u v c h i y e n o l gidroksil guruhlarini saqlaydi.A skorbin kislotasi oshqozon-ichak y o ila r id a oddiy d iffu ziya bilan s o ‘riladi. Q onda qism an erkin va oq sillar bilan b og'lan gan h old a uchraydi. A sk orb in k islo ta si k o ‘p m iqdorda buyrak usti bezi, jigar va o ‘pkada joylashadi. Erkin holatda yok i uning m ahsulotlari s iy d ik o r q a li c h iq a r ila d i.A s k o r b in k is lo t a s i CH2OH
ok sid lan ish -q aytarilish reaksiyalarida v o d o ro d , , . , ,. donatori hisoblanib, degidroaskorbin k islota bilan “ o t ? " red o k s -ju ftlik h o sil q ila d i. D e g id r o a s k o r b in k islotasin i qaytarilishi qaytarilgan glu tation va dezoksias-korbinreduktaza ishtirokida boradi.Askorbin kislota quyidagi jarayonlarda ishtirok etadi: 1) triptofanni gidroksillanishi (serotonin biosintezi); 2) 3.4 -digidroksifeniletilam indan noradrenalin h o sil b o 'lish i; 3 ) p - g id r o k s if e n ilp ir u v a t n i g o m o g e n tiz in k i s l o t a s i g a c h a gidroksillanishi; 0 = C ------ 1 H O -C 2 1
9
H O -C 3 I H - C ----- ' I H O -C H
I 4 ) buyrak usti bezining p o ‘stloq qism ida gormonlar biosintezida ster o id la m i gidroksillanishi; 5) k a m itin biosin tezid a beta-butirobetainni gidroksillanishi; 6 ) ich ak d an tem im i s o ‘rilishida F e3~ ni Fe2+ aylanishi; 7 ) te m im i transferrindan ajralishi va to'qim alarga o ‘tishi; 8 ) fo la t kislotani koferm ent shakliga o ‘tishi; 9 ) k o lla g e n sintezida prolin v a lizin qoldiqlarini gidroksillanishi. A v ita m in o z С belgilari: K ollagen sintezining buzilishi natijasida q o n -to m ir devorlari va tayanch to‘qim alar strukturasi o ‘zgaradi. G likop roteinglikan lar h osil boUishi buziladi, gem oragik holatlar va suyak to g 'a y to'qimalarida spetsifik o'zgarishlar vujudga keladi. Tana v a zn in in g pasayishi, um um iy h olsizlik , yurak urishi, yurakda og'riq k u z a t i l a d i . S in g a k a s a llig i d a a s o s a n q o n -to m ir la r m o ‘rt, o 't k a z u v c h a n lig i ortad i, n atijad a teri v a teri o stig a m ayd a qon q u y i l i s h l a r ( p e t e x iy a ) , m ilk la r n in g q o n a s h i, o d o n to b la s tla r d e g e n e r a tsiy a sig a sabab b o ‘lad i. B io lo g ik vazifasi: o k sid la n ish - qay tarilishi jarayonlarida qataashadi-Prolin va lizinning gidroksillanish reaksiyalari, buyrak usti b ezi gorm onlari, trintofan sintezida ishtirok etadi. V itam in С asosan o ‘sim lik tabiatiga ega bo'lgan mahsulotlarda u ch rayd i. Garmdori, salat, karam, xren, ukrop, qora sm orodina kabi m a h su lo tla r askorbin k islo ta n in g m anbai hisoblanadi. Bir kunlik is t e ’m o l m e ’yori - 75 m g . V itam in sim on m odd alar V ita m in sim o n m oddalar d eb vitam inlarga o 'x sh a sh b io lo g ik x u s u s i y a t g a e g a b o ‘Igan, a m m o k o ‘ p m iqd ord a ish la tila d ig a n m o d d a la r g a a y tila d i. V ita m in sim o n m odd alarga e s se n sia l yog* k islo ta la r (vitam in F), u bixinon , holm, bioflavonoidlar, inozit lipoat k islo ta , k am itin , orotat k islota, pangam kislotasi, S -m etilm eiionin, p araam in ob en zoy kislotalari kiradi. U b ixin on U b ix in o n inson to ‘qim alarida m evalonat kislota va fenilalanin h a m d a t ir o z in a lm a s h in u v id a n h o s il b o 'lg a n m a h su lo tla r d a n sin tezla n a d i. N afas olish zanjirida proton va elektronlar tashilishida is h tir o k e ta d i. U n in g ta q c h illig i in sonlarda k uzatilm agan , b a ’zi paytlarda unga b o ig a n ehtiyoj ortadi. Essensial yog‘ kislotalar (vitamin F) Bu vitam in organizmda sin tezlan m ayd igan to'yinm agan, a m m o hayot uchun zarar bo'lgan y o g ‘ kislotalar y ig ‘indisi hisoblanadi. U teri epiteliysi o ‘sishi va regeneratsiyasi, prostaglandinlar sintezi uchun kerak. To'yinm agan yog* kislotalam i s o ‘rilish i ingichka ichakda k ech a d i, qonda x ilo m ik r o n la r tarkibida ta s h ila d i. T o ‘qim alarda b io lo g ik membranalar tarkibiga kiruvchi a so siy y o g ‘lar va bioregulyatorlar sin te z id a is h la tila d i. V itam in F n in g b io k im y o v iy f u n k s iy a la r i Yüklə 13,42 Mb. Dostları ilə paylaş:
|