D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

4.6-rasm. Tishning rentgen tasviri. 
Rentgen nurlari kimyoda birikmalarni tahlil qilishda va fizikada 
kristallarning tuzilishini o’rganish uchun ishlatiladi. Kimyoviy birikma orqali 
o’tadigan rentgen nurlanishining o’ziga xos xususiyati ikkinchi darajali nurlanishni 
keltirib chiqaradi, uning spektroskopik tahlili kimyogarga birikma tarkibini 
aniqlashga imkon beradi. Kristalli moddaga tushganda rentgen nurlari kristall 
atomlari tomonidan tarqalib, fotografik plastinkada dog’lar va chiziqlarning aniq, 
to’g’ri naqshini beradi, bu esa kristalning ichki tuzilishini o’rnatishga imkon 
beradi. Saraton kasalligini davolashda rentgen nurlaridan foydalanish uning saraton 
hujayralarini o’ldirishiga asoslanadi. Biroq, bu normal hujayralarga ham kiruvchi 
ta’sir ko’rsatishi mumkin. Shuning uchun rentgen nurlaridan shu tarzda 
foydalanishda juda ehtiyot bo’lish kerak. 
Rentgen nurlarini nemis fizigi V.Rentgen (1845-1923) kashf etgan. Uning 
ismi, shuningdek, ushbu nurlanish bilan bog’liq bo’lgan boshqa bir necha fizik 
atamalarda ham abadiylashtirilgan: rentgen - bu ionlashtiruvchi nurlanish 
dozasining xalqaro birligi; rentgen apparatida olingan rasm rentgen deyiladi; 
rentgen nurlaridan kasalliklarni aniqlash va davolash uchun foydalanadigan 
radiologik tibbiyot sohasi radiologiya deb ataladi.
Rentgen 1895-yilda Vyursburg universitetida fizika professori bo’lganida 
nurlanishni kashf etdi. Katod nurlari bilan tajriba o’tkazayotganda (u bo’shatish 
naychalarida joylashgan elektronlar oqimlari) vakuum trubkasi yaqinida 

---

94 
joylashgan, kristalli siyanoplatinit bariy bilan qoplangan ekran yorqin 
porlayotganini payqadi, ammo kolba o’zi qora karton bilan qoplangan bo’lsa ham. 
V.Rentgen (1845-1923) 
Keyinchalik Rentgen u kashf etgan noma’lum nurlarning qobiliyatini u 
rentgen nurlari deb ataganligi yutuvchi material tarkibiga bog’liqligini aniqladi. 
Shuningdek, u katod nurlarini chiqarish naychasi va bariy siyanoplatinit bilan 
qoplangan ekran o’rtasida joylashtirib, o’z qo’li suyaklarining rasmini oldi. 
Rentgenning kashf etilishi ushbu tadqiqotning ko’plab yangi xususiyatlarini va 
qo’llanilishini kashf etgan boshqa tadqiqotchilar tomonidan o’tkazilgan tajribalar 
bilan davom etdi.

1912-yilda rentgen nurlanishining kristaldan o’tishi bilan difraksiyasini 
namoyish etgan M. Laue, V. Fridrix va P. Knipping katta hissa qo’shdilar;

1913-yilda isitilgan katodli yuqori vakuumli rentgen naychasini ixtiro qilgan 
V.Kulidj;

1913-yilda nurlanish to’lqin uzunligi va elementning atom raqami o’rtasidagi 
munosabatni o’rnatgan G.Mozli; 

1915-yilda rentgen strukturaviy tahlil asoslarini yaratgani uchun Nobel 
mukofotini olgan G. va L. Braggi.