Dərs kitabları №: 1 Ünvan: az6200, Zaqatala Şəhəri, Heydər Əliyev prospekti №: 88

TƏFSİR ÜSULU VƏ TARİXİ
84
verirdilər. Nəsimi ustadı Nəimiyə belə yazırdı: “Ərəb nitqi dutul-
muşdur dilindən, səni kimdir deyən kim türkmansan”. Yəni “sənin 
ana türkcən qarşısında ərəb dili sarsılıb susmalı olmuş, amma kim 
deyər ki bu dilin sahibi sən türksən”. Nəsimini bu qədər sərt ifadə 
işlətməyə məcbur edən o zaman ərəb və fars dillərinin türk dilindən 
üstün tutulması idi. Sonralar ana türkcənin Nəsimidəki kimi yük-
sək  dəyərləndirilməsi  Quranın  bu  dildə  oxunub  öyrənilməsi  dü-
şüncəsini ortaya çıxardı. Faruk Sürənin apardığı tədqiqatlara görə 
Ağqoyunlu sultanı Uzun Həsən Quranı Azərbaycan dilinə tərcümə 
etdirib  hüzurunda  oxutdururdu  ki,  bu  da  müqəddəs  kitabımızın 
dilimizə ilk tərcüməsi sayılır.
106
 
Qurani-kərimin Azərbaycan dilinə tərcüməsi orta çağlarda baş-
lamış  olsa  da,  bu  tərcümələr  əlyazma  şəklndə  qalaraq  nəşr  edil-
mə mişdir.  Azərbaycanlı  müfəssir  olan  Nemətulla  Naxçıvani  hə-
lə  XV  əsrdə  “  Fəvatihul-ilahiyyə  vəl-məfatihul-ğaybiyyə  ”  adlı  təfsir 
yaz mışdır. Lakin onun bu əsəri ərəb dilində yazılmışdır. Bundan 
başqa İran, Osmanlı və s. kimi müxtəlif ölkələrdə yaşayıb-yaradan 
alimlərimiz  olmuşdur.  Ancaq  bu  alimlərin  tərcümə  və  təfsirləri 
indiyə qədər araşdırlmadığı üçün onlar haqqında məlumat vermək 
qeyri-mümkündür . 
Quranın günümüzə qədər gəlib çatan ilk Azərbaycanca tərcü-
məsi  və  təfsiri  Bakı  qazısı  Məhəmməd  Kərim Ağanın  “Kəşfül-hə-
qayiq an nükətil-ayati vəd-dəqaiq” adlı əsəridir. Üç cilddən ibarət olan 
bu  əsər,  “Kaspi”  qəzetinin  Buxariyyə  mətbəəsində  çap  edilmiş-
dir. Birinci və ikinci cildi 1904 cü ildə, üçüncü cild isə 1906-cı ildə 
nəşr olunmuşdur. 1908 -ci ildə isə Zaqafqaziya müsəlmanları şey-
tərcüməsi” deyil, “naqis ifadə olunan məna” anlamna gələn “məal” 
deyilmişdir. 
106  Süleyman Əliyarlı, “XIII-XV Əsrlərin Tarixi”, Azərbaycan Tarixi s. 
333-334.

---