Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

QƏDİM  TÜRK YAZISI ABİDƏLƏRİNİN  DİLİNİN 
MƏNŞƏCƏ  LÜĞƏT TƏRKİBİ
Dünyada  elə  xalq  yoxdur  ki,  bütün  dünyadan,  başqa 
xalqlardan  təcrid  edilmiş  şəkildə  yaşasm.  Qəbilolər,  xalqlar, 
millətlər  həm işə  onları  əhatə  edən,  onlarla  qonşu  olan  qohum  və 
qohum  olmayan  qəbilə,  xalq  və  millətlərlə  iqtisadi,  siyasi  və 
raədəni  əlaqələrdə,  münasibətlərdə  olmuşdur.  İqtisadi,  siyasi  və 
mədəni əlaqələr zəminində  qəbilə və xalqlann dilləri də bir-birinə 
təsir  göstərmişdir.  Bu  da  həqiqətdir  ki,  güclü  ~  iqtisadi,  siyasi  və 
mədəni  cəhətdən  o  biri  xalqlardan  üstün  olan  -   xalqm  dih  qonşu 
xalqlann  dilindən  nüfuzlu  olmuş,  onun  dili  digər  dillərə  daha  çox 
təsir göstərmişdir.
Bu  baxımdan  göytürk  və  qədim  uyğur  qəbilələri  də  başqa 
xalqlara münasibətdə istisna təşkil etmir.  Bu qəbilələr onlan  əhatə 
edən  qohumdilli  xalqlardan  türgiş,  tölis,  kurıkan,  az,  ediz,  basmıl, 
izgil,  qrrğız,  karluk  və  s.  xalqlarla,  dilcə  onlara  yaxm  olan  tatar, 
tatabı,  kıtay və s.  xalqlarla,  dilcə yad olan tabğaç  Oabğaçlar səkkiz
-   doqquzuncu  yüzilliklərdə  tamamilə  çinliləşmişdi),  tüpüt  (tibet), 
toxar  (toxar  dih  hind-Avropa  dİIIəri  ailəsinə  daxil  olan  ölü  dildir), 
soğd  (soğd  dili  hind-Avropa  dilləri  ailəsinin  Iran  qrupuna  daxil 
olan  ölü  dildir)  və  s.  xalqlan  ilə  daim  iqtisadi,  siyasi  və  mədəni 
təmasda  olmuşlar.  Sonralar  türk  dövlətlərinin  sərhədləri  Iran 
hüduduna  çatdıqda,  daha  sonra  uyğurlar  burhan  dinini  qəbul 
etdikdə türk dili fars və  hind dilləri ilə daha sıx təmasda olmuşdur. 
Heç şübhəsiz, göytürk və qədim uyğur dilləri bu xalqlann dillərinə 
təsir  etdiyi  kimi,  bu  xalqların  dilləri  də  göytürk və  uyğur dillərinə 
təsir  göstərmişdir.  Bunu  nəzərə  ahb  qədim  türk  yazısı  abidələri 
dihnin  lüğət  tərkibində  olan  sözləri  iki  qrupa  ayırmaq  olar:  1) 
ümumtürk sözləri və 2) ahnma sözlər.
1) 
Ümumtürk  sözlər.  Qədim  türk  yazısı  abidələri  dilinin 
lüğət  tərkibindəki  sözlərin  böyük  əksəriyyəti  ümumtürk  mənşə- 
lidir.  Bunun  iki  səbəbi  vardır.  Birincisi,  miladdan  sonrakı  birinci 
minillikdə  türk  dilləri  bir-birindən  o  qədər  də  uzaqlaşmamışdı. 
Əvvəlcə  hunların,  sonra  İstəmi  xaqanm  qərb  yürüşlərini  çıxsaq, 
türk  qəbilələrinin  böyük  əksəriyyəti  M ərkəzi  və  Orta  Asiyada 
yaşayırdı.  Bu  da  türk  dillərində  müştərək  sözlərin  yaranması  və 
işlənməsinə  səbəb  olmuşdu.  İkincisi,  qədim  uyğur  yazısı 
abidələrini  tarix  üçün  miras  qoymuş  qədim  uyğur  qəbilələri  uzun 
müddət  göytürk  qəbilələri  ilə  siyasi,  iqtisadi  və  mədəni  təmasda 
olmuşdu,  daha  doğrusu,  qədim  uyğur  qəbilələri  Birinci  və  İkinci 
Türk  xaqanlıqları  dövründə  göytürk  qəbilələrinin  başçıhq  etdiyi 
hərbi-siyasi  ittifaqm  tərkibində  olmuş,  türk  qəbilələrinə  tabe 
olmuşdu.  Heç  də təsadüfı deyildir ki, qədim uyğur qəbilələrinin ilk 
yazıh  abidələri  göytürk  abidələri  kimi  daşlar  üzərində,  həm  də 
göytürk  əlifbası  ilə  yazümışdır  və  bir  sıra  kiçik,  əhəmiyyətsiz 
m əqam lan  çıxsaq,  onların  dili  göytürk  dilindən,  demək  olar  ki, 
fərqlənm ir.  Lakin  bu  iki  dilin  sözləri  arasmda müəyyən  fərqlər də 
mövcuddur.  Göytürk  dilinə  məxsus  sözlərin  dörd  xüsusiyyətini 
gösterm ək  lazımdır;  1.  Göytürk  sözlərində  saitlərin  damaq ahəngi
233

mütləqdir,  yəni  sözlərdə  ya  önsıra  (incə),  ya  da  arxasıra  (qalm) 
saitlər  işlənir,  bir  sözdə  belə  saitlərin  damaq  ahəngi  qanunu 
pozulmur.  2.  Göytürk  sözlərində  ikinci  və  sonrakı  hecalarda  e,  o 
və  ö  səsləri  işlənmir.  Bəzi  mürəkkəb  sözlər  (məsələn,  Eletm iş 
kimi  mürəkkəb  isimlər)  istisna  təşkil  edir.  3.  Göytürk  sözlərində 
uzun saitlər və gerninat (qoşa) samitlər işlənmir.  4 Göytürk dilində 
mövcud olmayan səsləri çıxsaq belə, göytürk dihndə ğ, g,  d,  z ,y ,  1, 
!],  r  səsləri  ilə  başlanan  sözlər  işlənmir,  n  səsi  ilə  başlanan  söz 
azdır;  /s ə s i  ilə  başlanan  sözlərə  göytürk Orxon-Yenisey  abidələri 
mətnlərində rast gəhnirsə,  deməh,  onlar ahnma sözlərdir.
Göytürk  Oı-xon-Yenisey  abidələri  mətnlərində  işlənən 
sözlərin böyük əksəriyyəti türk mənşəh sözlərdir.
2.  Ahnmalar.  İstər qohum,  istərsə  qohum ohııayan  dihərdən 
ahnmış  səs,  morfem  və  sözlərə  ahnmalar  deyihr.  Qədim  türk 
yazısı  (istər  göyğüi’k,  istərsə  qədim  uyğur  yazısı)  abidələri  dihnin 
lüğət  tərkibi  mənşəyinə  görə  araşdırılmadığı  üçün  burada  hansı 
dildən  və  hansı  sözlərin  ahndığını  söyləmək  çotindir.  Digər 
tərəfdən,  toxar və  soğd  dihəri  ümumiyyətlə  bizə  məlum  olmadığı 
üçün  göytürk  və  qədim uyğur  dillərinin  bu  diUərdən  hansj  sözləri 
ala biləcəyini güman etmək belə olmur.
Göytürk  yazısı  abidələrinin  dilinə  nisbətən,  qədim  uyğur 
yazısı  abidələrinin  dihndə  ahnmalar  daha  çoxdur.  Qədim  uyğur 
yazısı  abaidələri  içərisində  dini  ədəbiyyatda,  xüsusən  hind  və  Çin 
dillərindən  tərcümə  edilraiş  əsərlərdə,  təbii  ki,  hind  və  Çin 
dillərindən  ahnmalar,  dünyəvi  .ədəbiyyatda  isə  fars  dihndən 
almmalar üstünlük təşkil edir.  Qədim uyğur yazısı abidələri  dilində 
almmalarm  çoxluğu  haqqmda  elmi  ədəbiyyatda  məlumata  rast 
gəlmək  olur,  göytürk  yazısı  abidələrinin  diündəki  ahnmalar 
haqqmda  isə  elmi  ədəbiy>'atda,  demək  olar  ki,  danışılmamışdır. 
Ola  bilər  ki,  göytürk  dih  digər  qohum  türk  diUərindən,  habelə 
monqoIdiIU  tatar  (o  vaxt  tatarlar  türkdilli  deyildi),  kıtay  və  tatabı 
dillərindən  də  söz  alsm.  İndi  bunu  müəyyənləşdirmək  mümkün 
deyildir.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bəzi  tədqiqatçılarm 
araşdırmalarma  göıə  türk  və  monqol  dillərinin  lüğət  tərkibinin  25 
faizi  şərikhdir.  Göytürk dilində  monqol  diUndən  ahnmış  bir  sözün 
etimologiyası  da üzdədir:
Lağzm (BK c  10, MÇ  11)  «donuz»
Lağzm  sözünün  sinonimi  göytürk  dilində  mövcuddur:  toijuz 
(IB  10)  «donuz».  Göytürk  sözü  toljuz  real  həyatdakı  heyvanı 
adlandırmaq üçün işlədilir,  monqol dilindən ahnmış  lağzm  sözü isə 
bürc  (ulduz  topası  mənasmda)  adı  kimi,  daha  doğrusu,  oniki  illik 
sikUi təqvimdə bir ili  adlandırmaq üçün işlədilir.
Göytürklər  tibetlilərlə  də  təmasda  olmuşlar.  Göytürk dilində 
Tıbet  «Tüpüt»  (K T  şm  12)  şəklində  işlənir.  Kül  tigin  şərəfinə 
qoyulmuş  abidədə  belə  bir  cümləyə  rast  gəlmək  olar;  «Tüpüt 
kağanta  bölön  kəlti  (KT  şm  12).  Tibet  xaqanından  bölön  gəldi». 
Bu  cümlədən  aydm  olur  ki,  bölon  sözü  Tibet  dilindən  ahnmışdır. 
Buna  mətndə  açıq  işarə  vardır:  bölön  Tibet  dilində  ya  rütbə 
bildirir,  ya  da  xüsusi  şəxs  adıdır.  Bundan  başqa,  sözün  ikinci 
hecasında  ö  səsinin  işlənməsi  onun  türkmənşəli  olmadığını 
göstərir.
Göytürklər  ən  çox  tabğaçlarla,  yəni  çinlilərlə  təmasda 
olmuşlar.  Buna  görə  də  Çin  dilindən  göytürk  dilinə  xeyh  sözün 
keçdiyini  güman  etmək  olar.  Həmin  sözlərə  nümunə  olaraq  şəxs 
adlannı,  m əsələn,  Lisün  (BK  c  11),  İs y i  L ikən  (KT  şm  12)  və 
aşağıdakı  ümumişlək sözləri göstərmək olar:
lü i{ 0   12) «əjdaha» - oniki  il siklli təqvimdə il adı 
io jn ç u y iK J  ş 20) «xanım, arvad»  (Çin dilində yançji) 
səljün (KT ş  32) saQun (Y 24)  «general» 
çor (K.T ş  32) «ən yüksək hərbi  rütbə»  (Çin dilində:  çjö) 
tutuk  (KT  ş  31,  32)  «mülki  inzibati  vəzifə,  vali»  (Çİn 
dilində:  tu-tü)
Kül  tigin  şərəfm ə  qoyulmuş  abidədə  Kül  tiginin  dəfhi 
m ərasim ində  iştirak  edən  kıtay,  tatabı  xalqlarınm  nümayəndə 
heyətinin  başçısı  Udar  səQün,  Soğd,  Bərçəkər,  Bukarak  (Burxara) 
nüm ayəndə  heyətinin  başçısı  NəQ,  sət]ünün  adı  çəkilir:  Yoğçı, 
siğ itç i kıtay,  tatabı bodun başlayu  Udar səQün k ə lti {K J  şm  11-12) 
«D əftı  edon,  ağı  deyən  kıtay,  tatabı  xalqma  başçıhq  edən  Udar 
sən ü n   gəldi».  K unya kün  batsıkdakı Soğd,  Bərçəkər,  Bukarak ulıs 
bodunta  N ə tj  sətjün,  Oğul  tarkan  k ə lti  (KT  şm  12)  «Qərbə 
günbatandakı  Soğd,  Bərçəkər,  Buxara  ulusu  xaqanmdan  Nən 
sə n ü n ,  Oğul  tarkan gəldi».

Hind-Avropa  dilli  soğda  və  toxar  xalqlan  da  göytürklərə 
böyük  mədəni  təsir  göstərrmşdir.  Bu  təsir  özünü  dil  sahəsində  bu 
dillərdən  sözlərin  almmasında  da  göstərir. 
M əsələn,  göytürk 
yazısı  abidələrimn  mətnlərində  tez-tez  rast  gəldiyimiz  teljri {YJI  c 
1...)  sözü  toxar  dilindən  ahnmışdır.  Göytürk  dilinə  ən  çox  soğda, 
Çin  və  Tibet  dilləri  təsir göstərmişdir.  Bu  təsir  nəticəsində  həm in 
dillərdən  göytürk  dilinə  çoxlu  miqdarda  inzibati-idarəetmə  vəzifə 
adlan keçmişdir; məsələn: 
c  1)  «bəy» 
kan (O  1) «xan» 
kağanÇKJ ş  1)  «xaqan» 
tigin (KT şm  1) «şahzadə» 
j^aö^ü(KT ş  14) «yabğu»
>vaJ(KT ş  14) «şad» 
ışbara (KÇ 2)  «ışbara» 
şad-apıt(K 'T c  1) «şad-apıt» 
tarkan (KT şm  12) «tarkan» 
bağa (T 6) «bağa» 
katun (KT ş26)  «xaüın» və  s.
Türk  xalqlarmm  bizim  eranm  III-V  yüzilliklərdə  Şərqi 
Türküstan  lə  Qərbi  Çində  yaşayan  və  hind-Avropa  dilləri  ailəsinə 
daxil  olan  irandilli  və  toxardilli  xalqlarla  daim  təmasda  və 
ünsiyyətdə  olması  bu  dillərdən  türk  dillərinə 
xcyli  miqdarda 
sözün  keçməsinə  səbəb  olmuşdur.  Sonralar  göytürk  dövlətinin 
yaranmasmda  görkəmli  roi  oynamış  Aşina  qəbiləsi  məhz  bu 
rayonda təşəklcül lapmışdır.  Çin tarixşünashq monbələrinin və türk 
genealoji  əfsanələrinin  verdiyi  məlumatlara  görə  də  Aşina  türk 
qəbiləsi  Aşina  qurd  övladlarmm  regionun  avtoxton  əhalisi  olan 
Toqon  qızlan  ilə  evlənməsi  nəticəsində  yaranmışdır.  Türk  dihnə 
avtoxton  əhalinin  dilinin  təsiri  kimi  Aşina  qəbiləsi  dilinin  Çin 
qaynaqlannda mühafızə edilmiş bir neçə sözü -  qəbilənin adı aşina 
sözünün,  qəbilənin  totemi  olan  qurdu  büdirən  böri  sözünün  və 
Bumm  xaqanm  iki  titulunu  ifadə  edən  sözləri  nəzərdən  keçirmək 
maraqh olardı.
Çin  mənbələri  Aşina  qəbiləsinin  əcdadlan  olan  hun 
qəbilələrindən xəlyan  qəbiləsinin  dilində  işlənən  fu li «qurd»  sözü
mühafızə edilmişdir; göytürk diHndə bu söz böri fonetik tərkibində 
işlənir.  Hələ  vaxtilə  V.Banq  yazırdı  ki,  «böri  sözünü  türkoloji 
vasitələrin köməyi  ilə  izah  etmək  oImaz».  Indi  məlumdur  ki,  böri 
sözü  hind-Avropa  mənşəUdir:  soğdaca  wyek,  avestaca  vəhrka, 
qədim farsca  vikaııa,  xotan-sak  dilində  liruga,  osetin  dilində  biray, 
bersr^, tahş dilində (köhnə)  vak.
Aşina  qəbiləsinin  ilk  başçısı  Asyan  şad,  onun  oğlu  Tuu  isə 
yabğıı titulu  daşıyırdı.  İndi  həmin  sözlərin  də  İran mənşəli  olduğu 
aşkar edilmişdir:  şad?,öm soğda  dilində  ^r^jı/şəklində, yabğu^,'öz\x 
kuşandWmĞB jaracfeşəklində işlənmişdir.
Aşina sözünün  etimologiyası  daha  maraqlıdır.  Tədqiqatçılran 
bir  qisminin  fıkrinə  görə,  bu  söz  monqol  dihndən  ahnmışdır: 
monqol dilində şina «qurd» deməkdir,  a isə monqol dilində hörmət 
əlaməti  bildirmək üçün sözün əvvəlinə artmlır.  Digər tədqiqatçılar 
isə  onu  hind-Avropa  dilləri  ilə  əlaqələndirirlər.  Onlann  fıkrincə, 
aşina sözü sak dilindəki  aşana «ləyaqətli,  alicənab»  sözündəndir.
Tədqiqatçılar  belə  hesab  edirlər  ki,  göytürk  Orxon-Yenisey 
yazısı  abidələrinin  mətnlərində  Çini  adlandırmaq  üçün  işlədilən 
tabğaç?,özü soğda dili vasitəsilə göytürk dilinə keçmişdir.
Mütəxəssislərin  fikrincə,  göytürk  Orxon-Yenisey  yazısı 
abidələrinin  dilində  Bizans  (Vizantiya)  imperiyasmm  adı  kimi 
işlədilən  Purum  sözü  də  almmadır.  Bu  söz  artıq  550-ci  ildə  Çin 
dihndə  Fulin  şəklində  işlənmişdir.  Həmin  söz  mənşəcə  parfıyan 
və  soğda  dilindəki  Fröm sözündən  törəmişdir.  Lakin  çinlilər  onu 
birbaşa  parfıyan  və  soğda  dillərindən  deyil,  göytürk  dilindən 
(Purum sözündən) almışlar.  Deməli,/7ü/u//7sözü mənşəcə parfiyan 
və  soğda dillərində işlənən fröm  sözündəndir.
B itig  «yazı»  sözü də Çin dilindən ahnmışdır.
Bütün  bunlar  göstərir  ki,  türk  qəbilələri  tarixlərinin  erkən 
dövrlərində  İran,  toxar,  hind və  Çin  xalqlan  ilə  sıx  mədəni-siyasi, 
iqtisadi, habelə dil təmaslannda olmuşdur.
H əm   göytürk yazısı  abidələrinin,  həm  də qədim uyğur yazısı 
abidələrinin  dili  ciddi  araşdırıldıqdan  sonra  göytürk  və  qədim 
uyğur  diUərindəki  ahnma  sözlər  haqqmda  daha ətraflı  mühakimə 
yürütm ək  olar.

V 
FƏSIL 
SEMASİOLOGİYA
Semasiologiya  dilçilik  elminin  bir  şöbəsidir.  Terminin  hərfı 
tərcüməsi  işarə,  məna  haqqında  elm  deməkdir.  Dilçilikdə 
semasiologiya termini  ilə yanaşı,  həmin mənada semantika termini 
də  işlənir.  Semantika termini həm  də  məna sözünün sinonimi  kimi 
də  işlənir. 
Sözün  scmantikası  «sözün  mənası»  deməkdir. 
Dilimizdə  bəzən  «semantik  məna»  ifadəsi  də  işlənir.  M.İ.Adilov, 
Z.N.Verdiyeva  və  F.M.Ağayevanm  tərtib  etdikləri  «İzahh  dilçihk 
terminləri» 
lüğətində 
(Bakı, 
1989)  bu 
iki 
termin  belə 
aydmlaşdırıhr:  semantika  -  1.  Sözün,  ifadənin  və  ya  qrammatik 
fonnanm  mənası.  2.  Bax;  semantologiya.  3.  Dil  işarələrinin  ifadə 
etdikləri  əşya  və  hadisələrə  münasibətlərini  öyrənməkdən  ibarət 
dilçilik  tədqiqatT  (səh.  231).  Semantologiya  -   1.  Dil  vahidlərinin 
mənasmı  (məzmununu,  daxih  cəhətini)  tədqiq  edən  dilçilik 
bölməsi.  2.  Sözlərin  və  ifadələrin  leksik  mənalarmı  və  bu 
mənalann  dəyişmə  üsullarmı  tədqiq  edən  dilçilik  bölməsi 
(səh.233).
Semasiologiya  sözün  mənası  və  mənanm  dəyişməsini 
araşdıran  dilçilik sahəsidir.  Semasiologiya terminini  bu mənada ilk 
dəfə  XIX  yüzilliyin  birinci  yansmda  alman  alimi  E.Reyziq 
işlətmişdir.  Semasiologiya  sözün  ekstralinsvistik  xüsusiyyətlərini, 
sözün  ətraf  mühitlə,  obyektiv  gerçəkliklə  əlaqəsini  tədqiq  edir. 
Dilçiliyin  semasiologiya  bəhsində  sözün  mahiyyəti,  sözlə  onun 
adlandırdığı  əşya,  habelə  məfhüm  arasmdakı  münasibət,  sözün 
məna  strukturu,  məna  strukturuna  daxil  olan  ünsürlərin  qarşılıqlı 
əlaqə və  münasibətləri,  mənanm dəyişməsi,  inkişafı,  genişlənməsi 
və  daralması  qanunauyğunluqlan,  sözlərin  məna  qrupları,  söz 
variantlan,  qısa  desək,  dilin  leksik-semantik  sistemi  və  sistemin 
əsas  vahidi  olan  sözün  həyatmda  baş  verən  qanunauyğun 
dəyişikliklər  öyrənilir.  Semasiologiya  sözün  mənası  haqqmda 
elmdir.  O,  dilçiliyin  digər  sahələrindən  onunla  fərqlənir  ki, 
dilçiliyin  digər  sahələri,  məsələn,  qrammatika  daha  çox  dildaxili 
intralinqvistik  hadisələri,  dilin  daxili  inkişaf qanunauyğunluqlarmı
öyrənir,  semasiologiya  isə  xarici  aləmlə  əlaqədar  olduğu  üçün 
ekstralinqvistik  qanunları  araşdınr.  M əsələn,  o  öyrənir  ki,  sözün 
mənası  ilə  adlandırdığı  əşya  və  hadisələr  arasmda  hansı  əlaqələr 
mövcuddur.
Tədqiqatçılann  fıkrincə,  semasiologiyada  iki  cür  əlaqəni 
fərqləndimıək  zəruridir; 
1)  sözlər  arasmdakı  əsl  semantik 
əlaqələri;  2)  obyektiv  gerçəkliyin  əşya  və  hadisələri  arasmdakı 
əlaqələri.
Semasiologiyanm  əsas  məqsədi  sözün  dünyanı  necə  əks 
etdirdiyini  öyrənməkdir.  «Semasiologiyanm  başlıca  məqsədi 
dilxarici  (obyektiv)  aləmin  dil  vahidlərində  (sözlərdə)  nə  cür  əks 
olunduğunu  öyrənməkdir.  Obyektiv  aləmin  əşya  və  hadisələri 
arasmdakı  qarşıhqh  əlaqə  və  münasibətlər  dilin  leksik-semantik 
sistemini  müəyyənləşdirir.  Həm  də  həmin  əlaqə  və  münasibətlər 
dilin  özündə  deyil,  dildən  kənardadır,  xaricdədir.  EIə  hər bir işarə 
sistemində  əsas  məsələ  odur  ki,  həmin  sistemdən  xaricdə  olana 
işarə  edilir  və  işarənin  mənası  da  müvafıq  sistemdən  xaricdə 
müəyyənləşdilir.  Əlbəttə,  bu  o  demək  deyildir  ki,  dihn  leksik- 
semantik  sistemində  əsl,  xalis  dil  (və  ya  dildaxili)  xüsusiyyətlərin 
rolu  guya  azdır.  Bu  dildaxili  xüsusiyyətlərin  təsirini  və  rolunu 
müxtəlif dillərdə  sözlərin mənalarmın  çox  az halda  tam uyğun  ola 
bilməsindən  görmək  olar.  Habelə,  obyektiv  aləmin  hadisələri 
müxtəlif  dillərin  lüğət  tərkibində  müxtəlif  tərzdə 
üzvlənir. 
Bununla  belə,  semantik  dəyişmələrə  səbəb  olan  dildaxili  faktorlar 
son  nəticədə  dilxarici  faktorlarla  əlaqədar olub  onlardan  asılıdır».‘ 
Dilçilik  ədəbiyyatmda  dildə  baş  verən  dəyişikliklərin  xalqm 
ictimai  həyatında  baş  verən  dəyişikliklərlə  bağh  olduğu  haqda 
kifayət  qədər  yazılmışdır.  Təbii  ki,  xalqm  həyatmda  baş  verən 
dəyişikliklər  dilin  qrammatik  quruluşuna  ya  təsir göstərrnir,  ya  da
o  qədər cüzi təsir göstərir ki,  bunu nəzərə almamaq da olar.  Xalqm 
həyatm da  baş  verən  dəyişikliklərin  dildə  öz  əksini  tapmasmdan 
dam şarkən  ilk  növbədə  və  başhca  olaraq  həmin  dilin 
leksik- 
semantik  sistemi  nəzərdə  tutulur,  çünki  dilin  bütün  sistemində

xarici  aləmdəki  dəyişikliklərə  ən  həssas  olan  bölmə  dilin  leksik- 
semantik sistemidir.
Semasiologiyada  paradiqmatik  və  sintaqmatik  əlaqələrin 
müəyyənləşdirilməsi  mühüm  əhəm iyyətə  malikdir.  Məlum  ol- 
duğu  kimi,  nitq  sözlər  vasitəsilə  ifadə  edilir.  Lakin  nitqin  əmələ 
gəlməsi üçün, ümumiyyətlə, dilin ünsiyyot vasitəsi olması üçün dil 
vahidlərini  ~  sözləri  seçmək  və  birləşdirmək  lazımdır.  Sözlərin 
seçihnəsi  və  birləşdirilməsi  prosesində  sözlərin  mənasmda 
müəyyən  dəyişikliklər  əmələ  gəhr.  Sözlərin  seçihnəsi  prosesində 
yaranan  əlaqəyə  paradiqmatik,  sözlərin  birləşməsi  prosesində 
yaranan  əlaqəyə  isə  sintaqmatik əlaqə  deyihr,  «Assosiativ  qruplar 
tərkibində  elə  dil  vahidləri,  toplulan  olur  ki,  burada  bir  vahid 
müəyyən  əlam ətlərə  görə  başqa  vahido  qarşı  qoyulur.  Belə 
toplular  paradiqma  adlana  bilər.  Paradiqmatik  və  sintaqmatik 
əlaqələr  dihn  müxtəiif  ünsürlərini  bir  yerə  cəmləməklə  hər  bir 
vahidin əsl,  dildəki mənasmı müəyyənləşdirməyə xidmət göstərir. 
Həmin əlaqələr hər hansı  sıradan müəyyən vahidi  seçmək və  onu 
digər  vahidlərlə  birləşdirmək  imkanı  yaradır.  Hər  iki  (seçmə  və 
birləşdirmə)  imkam  sözə  tətbiq  etməkk^  onun  «leksik  mənasmı» 
müəyyənləşdirmək  olur.  Sözün  müxtəlif  anlam  bildirən  söz 
birləşmələri  tərkibində  işlənməsi  onun  nə  semantik  vəhdətini,  nə 
də  fonetik  eyniyyətini  pozur.  Eyni  sözün  m üxtəhf nitq  şəraitində 
işlənməsi  ilə bu sözün mənasında az-çox dəyişiklik baş verir,  lakin 
söz  müstəqil  leksik  vahidə  çevrilir.  Əslində,  sözün  hər  dəfə  bir 
mətndə  işlənməsi  ilə  onun  mənalanndan  biri  aktuallaşmış  olur».' 
Leksik-semantik  vahidlər  arasmdakı  paradiqmatik  əlaqə  konkret 
bir  mətndə  aşkara  çıxmır,  onu  niüəyyənləşdirmək  üçün  bir  neçə 
mətni  qarşılaşdırmaq,  tutuşdurmaq  lazımdır.  Sintaqmatik əlaqə  isə 
hər hansı söz birləşməsinin iştirak etdiyi mətndə aşkar olur.
Paradiqmatik əlaqə  nəticəsində  sözün  təkcə  mənasmda  yox, 
formasmda  da  dəyişiklik  baş  verir.  Buraya,  məsələn,  xalq 
etimologiyasmm  təsiri  ilə  sözün  daxili  formasmda  baş  verən 
dəyişikliyi  aid  etmək  olar.  Sintaqmatik  əlaqə  mətndə  -  sözlərin
birləşməsində  təzahür  edir.  Sözün  mətn  daxilində  (söz  birləşmə- 
sində) tez-tez işlənməsi onun mənasına təsir göstərir.
Semasiologiyanm  tədqiqat  obyekti  sözün  mənasıdır.  Bu 
obyekt  özünü  çoxmənah  sözlər,  omonimlər,  sinonimlər,  antonim- 
lər,  etimologiya,  tabu,  evfelizm,  jarqonlarda  büruzə  verir.  Bun- 
lardan  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  özünü  göstərənləri 
nəzərdən keçirək.
SÖZÜN  ÇOXMƏNALILIĞI
Dilçilik  ədəbiyyatmda  çoxmənahhq  polisemiya  da  adlanır. 
Sözün  ilkin,  həqiqi  mənasmdan  mənanm  genişlənməsi  və  ya 
daralması  zəminində  törəyən  yeni  mənalara  sözün  çoxmənalıhğı 
deyilir.  «DiI  mənalarmın  spesifıkası  bundadır  ki,  dil  vahidləri, 
kateqoriyalan  və  modelləri  və  məcazi,  struktur  motivləşmiş  və 
motivləşməmiş,  sistemli və asistemU oIur».*
Hər  hansı  bir  dildə,  o  cümlədən  türk  dillərində  də  tək  bircə 
mənası  olan  sözlər  mövcuddur,  həm  də  belə  sözlər  təkcə 
terminlərə  aid  olmur;  təkmənah  sözlərə  ümumişlək  sözlər 
sırasmda  da  rasmt  gəlmək  olur.  Lakin  dildə  təkmənah  sözlər 
həddindən  artıq  azdır.  Buna  görə  də  türk  dillərində  sözə  məcazi 
məna,  çox  vaxt  yanhş  məna  verməmək  üçün  danışan  nitqində 
işlətdiyi  sözdən  əvvəl,  «türkün  məsəh»,  «türk  demişkən» 
ifadələrini  işlədir.
Dildə  olan  hər  bir söz  semantik əlamətlərin  (semlərin)  məc- 
musudur,  semlərin  toplusu  sözün  məna  strukturunu  əm ələ  gətirir. 
M əsələn,  sub  «su»  sözünün  bu  əlamətləri  vardır;  1)  mayedir,  2) 
şəffafdır,  3)  içməyə  (insan,  heyvan),  suvarmağa  (bitki)  yarayır,  4) 
istidə  buxarlanır  və  soyuqda  donur.  Sözün  məna  strukturunun 
tutumu  sözü  bu  və  ya  digər  şəraitdə  işlətdikdə  onun  əlamətlə- 
rindən  (semlərindən)  birinin daha aktual işlədilməsinə  səbəb  olur. 
Lakin  xatırlatmaq  lazımdır  ki,  sözün  mənasınm  səciyyəsi  üçün 
onun  əlam ətlərinin  hamısmm  zahirdə  olması  zəruridir.  Sözün 
əlam ətlərinin  məcmusu  adlandınlan  məfhumu  qavramağa  imkan 
verir.  Sözün  əşyavi  -   məfhumi  təhkim  edihnesi  onu  təkmənah
‘ B M.Kodyxoe.  Oöufee »3biK03HaHue.  MocKea,  1974,  c.I60.
241

edir.  Elə  buradaca  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hər  hansı  təkmənah 
sözdə  potensial  şəkildə  yeni  mənalar  kəsb  edib  çoxmənah  sözə 
çevrilmək imkanı  vardır.
Dil  vahidi  kimi  sözün  əsas  xüsusiyyətlərindən  biri  də  budur 
ki,  o,  nitq  axmmda  çoxlu  əşya  və  hadisəyə  işarə  edə  bihr.  Dihn 
inkişafı  prosesində,  sözün  ilkin  mənasmm  darahnası  və  ya  geniş- 
lənməsi  nəticəsində  sözün  əlamətlərində  (semkwindən)  biri  daha 
aktuallaşır,  müxtəUf əşyavi  -   məfhumi  istiqamətlənmə  bir  sözdə 
cəmlənir,  beləhklə  də  sözün  çoxmənahhğı  yaranır.  Sözün  əla- 
mətləri (semləri) nə qədər çoxdursa, onun əldə etdiyi  yeni mənalar 
da bir o  qədər çox olur.  Məsələn,  baş sözünün bu əlamətləri  (sem- 
ləri)  vardır:  1)  şəkhnə  görə  -   dəyirmidir,  2)  məkanma  görə  - 
insanm ən hündür yeridir,  3) vəzifəsinə görə -  insanm  bütün hərə- 
kətlərini  idarə  edir,  4)  əhəm ij^ətinə  görə  bədən  əsas  üzvüdür... 
buna görə də  onun  aşağıdakı çoxmənahhğı törəyir;  1)  şəkhnə  görə
-   baş  soğan,  2)  məkanma  görə  -   dağm  başı,  3)  vəzifəsinə  görə  - 
baş  həkim  (mühəndis...),  4)  əhəmi^ryətinə  görə  -  ailənin  başı 
(başçısı).  Sözün  semlərinin  sayı  ilə  sözün  (çoxmənahhğınm) 
mənalarmm  sayı  düz  mütənasibdir.  Dildə  çoxmanah  sözlərin  sayı 
təkmənah  sözlərin  saymdan  qat-qat  çoxdur.  Bu  hökmü  türk 
diUərinə  daha  çox  şamil  etmək  olar.  Dildə  təkcə  sözlər  yox, 
qrammatik  formaleır  da  çoxmənah  olur.  Çoxmənah  sözün  mənası 
ümumi  semantik  əsasa  mahkdir:  çoxmənah  sözün  mənalarmm 
hamıst  bir  leksemə  aiddir,  bunlar dilin  iki  və  ya  daha  çox  vahidini 
əmələ  gətirmir;  sözün  mənalarmdan  hətta  biri  həmin  leksemə  aid 
olmadıqda  sözün  çoxmənahhğı  itir,  məna  iki  və  ya  daha  çox 
leksemə  aid  olur və  söz iki və ya daha çox müstəqil vahidə  ayrıhr
-  omonimiər əmələ gəhr.
Sözün  çoxmənahhğı  eyni  bir  sözün  həqiqi  və  məcazi  məna- 
smm  mövcud  olması  ilə  əlaqədardır.  Sözün  həqiqi  mənası  onun 
ilkin  mənasıdır,  bilavasitə  əşyavi  -   məfhumi  istiqaməthdir,  yəni 
bilavasitə  əşyanı  adlandırmağa  doğru  yönəlmişdir;  məsələn,  Mş 
insan  bədəni  üzvünün  adıdır,  at «at»  heyvan  adıdır,  aş  «xörək» 
yemək adıdır və s.
Sözün  həqiqi  mənası  motiyləşmiş  və  motivləşməmiş  olur. 
Motivləşməmiş məna  sözün elə  mənasıdır ki,  onun mənşəyi  aydm 
deyildir.  M əsələn,  biz  insanm  bədən  üzvlərindən  birini  baş «baş»
2 4 2
adlandınnq,  lakin  onun  nə  üçün  başqa  cür  deyil,  məhz  bu  cür 
adlandırıldığı  bizə  məlum  deyildir.  Eyni  sözəlri  nə  üçün  bir 
heyvanı  a/wat)),  başqa heyvam  //«it»   adlandırdığımız haqqmda  da 
demək  olar.  Motivləşməmiş  mənada  sözün  mənası  ilə  səs  tərkibi 
arasında  əlaqə  ənənəyə  uyğun  olaraq  assosiativ  əlaqə  vasitəsilə 
qorunub  saxlanır.  Motivləşmiş  həqiqi  məna  o  zaman  yaramr  ki, 
mənanın  sözyaratma  modeli  (sözün  hissələrinə  üzvlənməsi)  və 
sözyaratma  mənası  aşkarda  olsun,  adm  əsasmı  təşkil  edən 
nominasiya  (adlandırma)  istiqaməti  və  əlamətini  mühafizə  etsin. 
Məsələn,  qədim  türk  yazısı  abidələrinin  dilində  ata  «ata»  və  am  
«ana»  sözlərinin  mənasını  motivləşmiş  həqiqi  mənaya  nümunə 
göstərmək  olar;  birinci  söz  a t  «ad»,  ikinci  söz  al]  «anlaq», 
«tərbiyə» sözlərinə  a səsinin artırılması  ilə əmələ gətirilmişdir;  ata 
ad  verən,  a m   tərbiyə  verən  deməkdir  (bax;  etimologiya).  Sözün 
məcazi  mənası  həm işə  sözün  həqiqi  mənasından  semantik törəmə 
nəticəsində  yaranır:  sözün  məcazi  mənası  həmişə  motivləşmiş 
olur.  Sözün  məcazi  mənası  əsasmda  əm ələ  gəldiyi  həqiqi  mənaya 
bağhdır  və  törəmə  əşyavi-məfhumi  istiqamətə  malikdir;  söz 
məcazi  mənada həqiqi  mənadan fərqlənən əşya,  hadisə,  keyfiyyət 
və  s.  bildirir.  Məcazi  mənanm  yaranması  dil semantikasmı  insanm 
əqli  (təfəkkür)  fəaliyyəti  ilə  əlaqələndirən  xüsusi  semantik 
qanunlar  əsasında  baş  verir.  Sözün  çoxmənahhğı  sözün  məcazi 
mənası ilə sıx bağhdır.
Sözün  iki  və  daha  artıq  məna  ifadə  etməsinə  çoxmənanıhq 
deyilir.  Artıq  göstərildiyi  kimi,  sözün  çoxmərıahhğınm  əm ələ 
gəlməsi  prosesində  yeni  söz  yaranmır,  mövcud  olan  sözün  ilkin 
mənası  ya  genişlənir,  ya  darahr,  sözün  semlərindən  biri  sözün  bir 
mənasında,  digəri  isə  başqa  mənasmda  aktuallaşır.  Beləliklə,  eyni 
b ir  söz  bir  neçə  əşya  və  hadisəyə  işarə  edir,  bir  neçə  əşya  və 
hadisəni  adlandınr,  sözün  mənası  isə  oxşar  semlərə  görə  bir  neçə 
əşya  və  hadisənin  adma  köçürülür.  Bəzən  sözün  çoxmənahhğmı 
dildə  qənaət  prinsipi  (qanunu),  dilin  lüğət  tərkibinin  lüzumsuz 
genişlənm əsinin  qarşısını  almaq  təşəbbüsü  kimi  qələmə  verirlər. 
M əsələn ,  H.Ə.Həsənov  yazır;  «Sözün  çoxmənahlıq  imkanı  dilin 
ay n lm az imkanı kimi  özünü göstərir və dilin  inkişafmda əsas məna 
qan u n u   kimi  qəbul  edilir.  Sözün  bu  spesifık  xüsusiyyəti  dil

v a s i t ə l ə r i n i n  
q ə n a ə t l ə  
i ş l ə d i l m ə  
e f f e k t i n i  
z ə n ı r i  
e d i r .  
İ n s a n  
t ə f ə k k ü r ü n ü n   y a r a t d ı ğ ı   h ə r   m ə f h u m   x ü s u s i ,   a y r ı c a   s ə s   k o m p l e k s i  
t ə l ə b   e t s ə ,   d i l i n   l ü ğ ə t   t ə r k i b i   o   q ə d ə r   g c n i ^ k ) i ı ; 3 r d i   k i ,   o n u   d ə r k  
e t m ə y ə   h ə m i n   d i l d ə   d a n ı ş a n   k o l l e k t i v i n   g ü e ü   ç a t m a z d ı .  
Bu 
d a  
ü n s i y y ə t  
z a m a n ı  
d ö z ü l m ə z  
p o z ğ u n l u q ,  
a n l a ş ü m a z h q  
ə m ə l ə  
g ə t i r ə r d i » . '
Bu  fikirk^  razilaşmaq  olmaz.  Əgər 
d i l d ə  
hər  m ətlıum un 
özünəm əxsus  səs  kompleksi,  yəni  söz  tələb  
eıdikdv) 
diHn  lüğət 
tərkibi  iüzum suz  genişlənər  və  həm in  dildə  danışan  kollektivin 
onü  dərk  etm əyə  gücü  çatmazdısa,  bəs  onda  eh)  h;.)min  kollektiv 
nə  üçün  bir  m əflıum   üçün  bir  neçə  səs  kompleksi,  yəni  söz 
yaradırdı?  B əs  onda dildə  sinonimiya hadisəsi,  yəni  bir neçə  sözün 
bir  əşya  və  hadisəni  adlandırmasm ı  nə  edək?  Yaxşı  oim azdı  ki,  dil 
sinonimiya  hadisəsini  yaratmaya  idi,  bir  əşyanı  (yaxud  m əfhum u) 
bir  neçə  sözlə  adlandırmaya  idi,  qənaət  etdiyi  sözlər  hesabma 
omonim  sözlərin  adlandırdığı  əşya  və  hadisəkorin,  eləeə  də 
çoxm ənah  sözlərin  adlandırdığı  m əfhum ların  hər  birini  ayrıca 
adlandıra  idi'.’  Onda  sinonimhk 
d ə ,  
om oniınhk  də,  sözün 
çoxm ənahhğı  da  ohxıazdı,  həm in  dildə  danışan  kollekliv  də  lüğət 
tərkibini  dərk  etmək  üçün  güc  s ə rf  etməzdı.  Sözün  çoxnıənahh- 
ğm m   yaranm asm da  dildəki  qənaət  prinsipinin  əsas  rol  oynaması 
haqqm da  söylənilən  fıkir  uydurmadır.  D ildə  sözün  çoxm ənah- 
hğm ın  yaranm ası  dilin  daxili  inkişaf  qanunlarından  irəli  gəlir  və 
irəhdə  deyildiyi  kimi,  sözün  sem lərindən  m üəyyən  birinin  sözün 
bu  və  ya  digər  işlənm ə  m əqam m da  aktivləşm əsinin  (aktuallaşma- 
smm)  nəticəsidir.  Ç oxm ənalıhq  sözün  inkişafıdır,  dilin  zənginləş- 
m əsidir.  D üd ə  ən  çox  işlənən nitq  hissələrinə  -  isim,  sifət,  fellərə 
aid  olan  sözlər  çoxm ənah  oiur.  «Sözün  çoxm ənah  olması  sözün 
üm um iləşm ə  və  lazım  oima  dərəcəsindən,  m üxtəlif  sözlərlə  əla- 
qəyə  girm ək  im kanından,  bu  və  ya  digər  qramnıatik  kateqoriyaya 
aid  olm asından,  sözün  quruluşundan,  dildə  olan  elıtiyatın  m əh- 
dudluğu  və  təcrübənm   sonsıız  konkretliyi  arasında  olan  ziddiyyət- 
dən,  m əcazlaşm adan  asıhdır.  Ç üxm ənah  sözlər 
d i i d ə  
mövcud  olan 
sözlərin  öz  m ənasm ı  dəyişrnəsi,  genişləndirm əsi,  bir  sıra  əlavə 
m ənalar kəsb  etm əsi  ilə,  bir  sözün  öz  əvvəlki  m əaasını  saxlamaqla
yeni  mənalar  qazanaraq  həm   köhnə,  həm  də  yeni  məfhumlan 
ifadə  etməsi,  xalqm  əmək  fəahyyəti,  adət-ənənələri,  bədii  zövqü, 
əşya və  hadisələrin oxşar cəhətlərinin ümumiləşdirilməsi,  məntiqi 
amillərə  əsasən  oxşar  əlam ətlər  əsasmda  məfhumlarm  yaxmlaş- 
dmlması,  sözün əsas mənasmm məcazlaşması və s.  yollarla əm ələ 
gəlir».’
Bütün  dilçilik  ədəbiyyatmda  çoxmənahhğa  diHn  inkişafı 
kimi  baxıhr  və  bu  hadisəyə  müsbət  qiymət  verihr:  «Məna  də- 
yişmələri  əslində  sözün  mənaca  inkişafma  səbəb  olur...  Yalnız 
sözün  çoxmənahhğı  sayəsində  dil  konkret  mənaları  müstəqil  söz- 
lərlə  ifadə  edə  bihr.  Konkret  əşya  və  hadisələr  sonsuz  miqdar- 
dadır.  Lakin  bunlan  ifadə  etmək  üçün  heç  bir  dil  həqiqi  mənah 
söziərlə  ötüşə  bilməz.  Çünki  ən  zəngin  dilin  də  ifadə  ehtiyatlan 
məhdud  olub,  obyektiv  aləmin  bütün  müxtəlifliyi,  hər  hansı  təbii 
dil  imkanlannm isə məhdudluğudur».-
Sözün  çoxmənahhğmm  yaranmasmda  məna  dəyişmələ- 
rinin rolu böyükdür.
M əna  dəyişmələri.  Sözün  mənasmm  dəyişməsindən  danı- 
şarkən  yeni  mənanm  yaranma  səbəbi  və  yeni  mənanın  yaranma 
üsulunu nəzərdən  keçirmək lazımdır.
I. 
Yeni  mənanm  yaranmasmm  səbəbi  ekstralinqvistik, 
dilxarici  amillərdir.  Yeni  məna  dilin  daxili  inkişaf  qanunlan 
əsasmda  yox,  cəmiyyətin  bu  və  ya  digər  əşya  və  hadisəni  adlan- 
dırmaq,  məfhumu  sözlə  ifadə  etmək ehtiyacmdan  irəli  gəlir.  Yeni 
mənanm  yaranma  üsulu  isə  dildaxili  hadisədir.  Yeni  məna  dilin 
daxih  inkişaf qanunlan əsasmda meydana gəlir.
Cəmiyyət  inkişaf etdikcə  onun  həyatında  yeni-yeni  əşya  və 
hadisələr  yaramr,  meydana  gəlir.  Bu  zaman  həmin  əşya  və 
hadisələri  adlandırmaq  ehtiyacı  hiss  olunur.  Yeni  məfhumlan 
adlandırmaq  üçün  yeni  sözlər  yaratmaq  zəmrəti  meydana  çıxır. 
Y eni  yaranan  əşyaları  adlandırmaq  üçün  ya  tamamilə  yeni  sözlər 
yaratm aq,  ya  da  köhnə  sözlərə  yeni  məna  vermək  lazımdır.
'  H .Ə .H əsonov.  A zərbavcan  dilinin  lek.sika.sı.  B a h ,  198H,  s.  36.
2AA
'  H.Ə.Həsənov. Azərbaycan dilİDİn leksikası.  Bakt,  1988, s.  37.
^  Z. Verdiyeva,  F.Ağayeva,M.Adilov.  Azərbaycan dilinin semasiologiyası.  Bakı, 
1979,  s. 112-113.

Beləliklə,  dil yeni  əşya və hadisələri  adlandırmaq üçün yeni  sözlər 
yaratmaq,  almaqla  yanaşı,  dildə  artıq  mövcud  olan  köhnə  sözlərə 
yeni məna vermək üsulundan da istifadə edir.
Dildə  mövcud olan sözlərin müəyyən məna əlaqəsi  əsasmda 
yeni  məfhumlan  adlandırması  hadisəsi  semantik  derivasiya 
aldanır.  Dildə  əvvəlcədən  mövcud  olan  və  müəyyən  əşyanı 
adlandıran sözlə  (daha doğrusu,  həmin sözün adlandırdığı əşya ilə) 
yeni  yaranan  əşyamn  adı  (daha  doğrusu,  yeni  əşya)  arasmda 
oxşarUq  olduqda  assosiativ  əlaqə  əsasmda  sözün  mənası 
genişlənir.
Bəzən  ola bilər ki,  obyektiv  gerçəkliklər  yeni  əşya  və  hadi- 
sə yaranmadan  da,  deməli, əşya və  hadisəni  adlandırmağa ehtiyac 
olmadan  da  sözün  çoxmənalılığı  meydana  çıxır.  Bu  hadisə  o 
zaman  baş  verir  ki,  artıq  mövcud  olan  və  dildə  özünəməxsus  adı 
olan  əşya  ekspressiv-emosional  əsasda  dildə  mövcud  olan  sözlə 
yenidən  adlandınlır.  Yeni  ad  həmin  dildə  danışan  kollektiv 
tərəfmdən  qəbul  edildikdə  əşyanm  ikinci  adı  kimi  çoxmənalı  söz 
olur.  Bu  zaman  sözün  mənasmm  dəyişməsi  artıq  ektralinqvistik, 
dilxarici  faktor  kimi  yox,  dildaxil  hadisə  kimi  baş  verir.  Deməli, 
dildə semantik dəyişmələr təkcə dilxarici  faktorlarm deyil,  həm də 
dildaxili  faktorlarm nəticəsi ola bilər.
2. 
Dilçilik  ədəbiyyatmda  yeni  mənanm  yaranması  üsulunun 
psixoloji  və  məntiqi  konsepsiyaları  haqqmda  məlumat  verilir. 
Psixoloji  konsepsiyaya  görə,  sözdə  yeni  mənanm  yaranması 
psixoloji  assosiasiya  əsasmda  meydana  gəlir.  Yeni  mənanm 
yaranması  üsulunun  məntiqi  konsepsiyası  dilçilikdə  daha  geniş 
yayılmışdır.  Məntiqi  konsepsiyaya  görə,  mənanm  dəyişməsinin üç 
üsulu  mövcuddur:  mənanm  genişlənməsi,  mənanm  daralması  və 
mənanm köçürülməsi.