Dərs vəsaiti baki nurlan 2 0 0 6

/^VD(KTş2)və 
^ ( K T   ş 20)  və 
(K T  c  10) və 
A D (Y  48) 
və
 
Y ^ ( K T  
ş
 
26) v ə 
8)  və
Y I İ B
  (KÇ 
14) kül  «kül»
] VM H  (T  58) türk «türk»
/ ^ fi  ( 0   7) üküs  «çox»
(MÇ  16)  sanç  «sancmaq»
^ 
^  (Y 44)  keyik «ccyran»
^ ( ^  ^)  yetmiş  «yetmiş»
(Y 45)  beş  «beş»
YH  (Y  3)  el  «el»
(B K  ş  41) at «at»
(KÇ  1)  atığ «adı»
i  ^  >T (Y   11) anta «onda»
Vfe* sT  (T  36)  antağ  «o  cür»
D }   (HT  5)  ay «ay»
(Y 25)  yağı  «yağı,  düşm ən» 
(Y  32)  at «ad»
(Y  39)  bay  «varh»
A J 'D (Y  45) yaş  «yaş»
45)  taş  «daş»
5) arka «arxa» və  s.
Görünür,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  eyni  sözün 
m üxtəlif  şəkildə  yazılm ası  həm in  dildə  orfoqrafıya  qaydalarmm 
h ə lə   təkm illəşdirilm əm əsi  ilə  əiaqədardır.  Orxon  abidəiərinin 
m ətnlərini  Y enisey  abidələrinin  m ətnləri  ilə  müqayisə  etdikdə  bu 
fərq  özünü xüsusüə qabarıq şəkildə göstərir.
Omoformlar.  İki  və  ya  daha  artıq  sözün  tələffüz  v ə  fonetik 
tərkibcə  bir  və  ya  iki  formada  uyğun  gəlm əsinə  omoform  deyilir. 
Om oform lar  sözlərin  dəyişm əsi,  xüsusən  isim lərin  hallanm ası  və 
feilərin 
təsriflənm əsi 
nəticəsində 
uyğun 
gəlir, 
sonrakı 
paradiqm alarda  belə  sözlə  şəkilçi  fərqlənir.  Buna  görə  də  belə 
oxşarlığı  təsadüfı  hesab  etm ək  olar.  M üasir  türk  dillərində 
omoformlar  özünü  ən  çox  poeziyada  -   şer  dilində,  həm   də  daha 
çox  einas  qafiyələrində  göstorir.  Q ədim   türk  yazısı  abidələrindən 
göytürk  yazısı  abidəiəri  şeirlə  yazılm adığı,  qədim   uyğur  yazısı
260
abidələrində  isə  şeirlə yazılm ış m ətnlərdə qafiyə  m üasir qafıyədən 
kəskin  şəkildə  fərqləndiyi  üçün  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilində omoformların işlənm əsinə  az təsd ad üf edilir:
ara  (B K   şm  4)  «aram aq»  feli,  əm r  şəkli,  ikinci  şəxs,  tək  və 
ara (KT ş  1)  «arasmda»  zərfı.
anı  (K T  ş  34)  «ol»  əvəzliyinin  təsirlik  halı  və  A nı  (T  24) 
«Anı» (çay).
ata (MÇ  12)  «ad verm ək» və ata (Süei)  «ata»,  «tərbiyəçi».
SINONİMLƏR
Termin  yunan  dilrndəki  synonim on
 
«eyni  cür  adlandırma» 
sözündən əm ələ  gəlmişdir.
Sinonim lərə  m üxtəlif  cür  təriflər  verirlər:  «M əzm unca  bir- 
birinə  yaxın  m əna  ifadə  edən  m ü x təlif  fonetik  tərkib ə  malik 
sözlərə  sinonim lər  deyilir».‘  «Bir  üm um i  m əna  ilə  əlaqədar  olub, 
bir  məfhum u  m üxtəlif  şəkildə 
adlandıran, 
leksik-sem antik 
variantlanna  görə  eyniləşən  m ənaca  yaxın  sözlərə  sinonim 
deyilir».2 
A.A.Reform atski  yazır  ki,  sinonim lərə  m ü x təlif  cür 
səslənən,  m ənaca  eyni  və  ya  yaxm   olan  jö zlər  kim i  verilən  tərif 
qeyri-dəqiq və  qeyri-müəyyəndir.^
Əgər dubletləri  də  sinonim  hesab  etsək (geniş  m ənada,  digər 
sinonimlik  hadisələr  kirni,  dubletləri  də  sinonim   hesab  etmək 
olar),  sinonim lərə  belə  tə rif  verm ək  olar:  «Fonetik  tərkibcə 
müxtəlif,  m ənaca eyni və ya yaxm  olan  sözlərə  sinonim  deyilir».
Dilçilik ədəbiyyatm da sinonim lərlə dublet sözlər fərqləndiri- 
lir.  Dildə  işlənən  eyni  m ənah  sözlərə  dublet  deyilir.  Adətən, 
dubletlər  m üxtəlif  m ənşəyə  malik  olur;  əksərən,  başqa  dillərdən 
ahnan  sözlər dilin  öz sözləri  ilə  dublet əm ələ gətirir.  O nlar mənaca 
neytral  olur,  m əna  çalan  yaratmır,  m ətndə  sərb əst  şəkildə  bir- 
birini  əv əz  edə  bilir.  D ublet  sözlər,  adətən,  term in  səciyyəsi 
daşıyır  (A zərbaycan  dilindəki  dilçilikw Q   L nqvistika,  u n iversiietY ^ 
darüHlinun  sözləri  kimi).  Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində,
‘  S.Cəfbrov.  Müa.sir Azorbaycan dili.  Balcı,  1982,  s.  64.
^ H Ə .H əsətıov.  Müasir Azərhaycan dilinin ielcsikası.  Bakj,  1988,  s.  64. 
^ A..A.Pc4)op.MarncKniı.  Beedenue a
muKoeedeHue. 
MocKea,  1967,  c.  91.

m əsələn,  ka fj  və  ata  «ata»,  ög v ə  ana  «ana»  və  s.  sözləri  dublet 
kimi  qəbııl  etməlc olar.
Sinonim lər  ən  çox  bədii  ədəbiyyatda  işlənir.  Q ədim   türk 
yazısı  abidələrinin  çox  hissəsi  bədii  ədəbiyyat  nüm unələri 
olmadığı  üçün  abidələrin  dilində  sinonim lər  o  q əd ər  də  geniş 
şəkildə  işlənm ir,  lakin  qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində 
qədim   türk  qəbilələrinin  dili  haqqm da  ümumi  təsəvvür  yarada 
biiəcək q ədər  sinonim lərin işləndiyinə rast gəlm ək  olar; 
kaQ  ( K T ş   5,  11,  12,  15,  16,  21...)  ~ ata  (Süci)  «ata» 
ög  (K T   ş  11,  31)  -  ana (Y 41,  51)  «ana» 
bödük (O  6) -  uluğ (K T  ş  28,  40,  B K  ş  34)  «böyük,  ulu» 
ügüz (K T   ş  17,  37,  39) -  kol  (MÇ  25)  «çay» 
bar  (O  3,  11,  12) -  ket (Y  15)  «getmək» 
alp  (K T  c 6,  ş  3,  40) -  batur (Y  29) -  ərən (O  15)  «igid» 
edgü  (K T  c  7) -  yig (K T  ş  29,  T  37)  «yaxşı» 
yablak  (K T  c  7)  -  yabız (O  7) -  bat (O  7)  «pis» 
yağuk (K T  c  7,  ş  5) --  yağru  (K T  c  5,  7)  «yaxm» 
süQüş  (K T   ş  2)  -  uruş  (O  10) -  təgdük (K T  ş  36) 
təgm ə (Y
10)  «döyüş»
üküş  (K T   c 6)  -  kop (K T e  2)  «çox»
ot (K T  ş  27,  37) -  ört (T 40) -   «od»
kəntü (K T   şm 4) -  öz (B K  ş  36)  «öz>:
kün  (K T   cş) -  ödüş  (BK  cş)  «24 saat,  sutka»
kün (K T  c 2) -  künəş (IB  88)  «günəş»
kün  (K T  şm  12) -  küntüz (T  12) «gündüz»
tün (K T  ş  27) -  kiçə (MÇ  13)  «gecə»
sü  (K T   ş 2,  12...) -  çərig  (K Ç   9,  M Ç  15,  16)  «qoşun,  ordu»
lağzm  (B K  c  10,  MÇ  11)  -  toQuz (IB  10)  «donuz»
bilgə  (K T   c l ,   6,  ş  3,  23...)  -  ögə  (Y   26,  45)  «müdrik,bilici»
və  s.
Sinonim lər  eyni  bir  əşyanm   adı  olsa  da,  cyni  m ənalı  sözlər 
deyildir.  Sözlər  arasm da  sinonim lik  assosiativ  əlaqə  əsasmda 
yaramr.  A ssosiativ  əlaqə  əsasm da  eyni  bir  əşyanm   m üxtəlif 
əlam ətləri  (sem ləri)  təfəkkürdə  daha  qubanq  şəkildə  canlanır. 
Semin  h ər  yeni  təzahürü  yeni  sözün  yaranm asm a  səbəb  olur.  Be- 
ləliklə,  adlandırm a  yeniləşir,  daha  doğrusu,  yenidən  adlandırma
baş  verir,  Böyük  alman  alim i  V .fon  Humboldt  yazır  ki,  sanskrit 
dilində  fıli gah  iki  dəfə  su  içən,  gah  ikidişli,  gah  əUə təm in  olunan 
adlandırırlar.  H ər  dəfə  m ü x təlif  m ətlıum   ifadə  edilir,  am ma  hər 
dəfə  eyni  əşya  nəzərdə  tutulur.  B u  ona  görə  belə  olur  ki,  dil 
əşyanm  özünə deyil,  m əfhum a işarə  edir.
Deməli,  sinonimik  h ad isəd ə  iki  söz  eyni  bir  əşyam 
adlandınr,  am ma  onun  m ü x təlif  xüsusiyyətlərini  açır.  Qrafik 
şəkildə bunu belə göstərm ək olar;
Ə  -   əşya,  S j  və S
2
 -  m ü x tə lif sö zlər, M ı  və M
2
 -  m ü x tə lif
məfhumlar
Dildə  sinonim  sözlər  m üəyyən  qanunauyğunluqlara  tabe 
olaraq  cərgəyə  düzülür.  B una  sinonim   cərgə  deyilir.  Sinonim 
cərgədə  sözlər  pərakəndə  şəkildo,  ixtiyari  sıralanmır.  Sözlərin 
aralanmasm da  həm in  dil  üçün  sözlərin  leksik-sem antik  mənası 
baxımmdan  m üəyyən  diidaxili  qanunauyğunluq  hökm   sürür. 
Sinonim  sözlər  m ənaca  bir-birinə  n ə   qədər  yaxm   olsa  da,  hər 
halda  onların  arasmda  m üəyyən  incə  bir  m əna  fərqi  vardır. 
M ənaca  neytral  olan,  yəni  h ə r  cür  m ətndə  işlənən  söz  əsas  söz, 
apancı  söz,  dominant  adlanır.  D om inant  söz,  adətən,  neytral 
m ənaya  malik  olduğu  üçün  termin  kimi  də  işlədilir.  D om inant  söz 
sinonim   cərgənin  başmda  durur  və  dominant  sözdən  cərgənin 
sonuna  getdikcə  sinonim  cərgəyə  daxil  olan  sözlərin  işlənmə 
m əqam ı  azalır.  Fərz  edək  ki,  sinonim   cərgədə  5  söz  vardır. 
S inonim   cərgənin  başmda  duran  söz  (dominant  söz)  on  üslubi 
m əq am d a  işlənirsə  (əslində,  dom inant  sözün  işlənm ə  məqamı 
m ə h d u d   deyildir),  onda  sinonim   cərg əd ə  beşinei  m övqedə  duran 
söz  b ir  v ə  ya  iki  üslubi  m əqam da  işlənəcəkdir,  həm   də  dominant

sözdən  sonra  gələn  sinonim sözlərin  heç biri  term in  lcimi  işlənm ək 
hüququna  m alik  deyildir.  Onu  da  qeyd  etm ək  lazımdır  ki,  sinonim  
cərgə əm ələ  gətirm ək üçün dildə  ən  azı  ikı  sinonim  söz olm ahdır.
M ənşəyinə  görə  sinonimlər  h əm   diUn  öz  sözlərm dən,  h əm  
də  dihn öz  sözləri və  ahnm a sözlərdən ibarət ola bilər.  Q ədim  türk 
yazısı  abidələri  dihnin  lüğət  tərkibi  m ənşəyinə  görə  araşdırılm asa 
da,  bu  dildə  türk  m ənşəh  sözlərlə  yanaşı,  ahnm a  sözlərin  də 
sinonim hk  yaradılm asm da  iştirak  etdiyinə  rast  gəlm ək  olur; 
m əsəiən;  ügüz  (K T  ş  39)  və  kol  (MÇ  25)  «çay»  sinonim lərindən 
ü g ü z  sözü  türk  m ənşəhdir,  k o l  sözü  isə  monqol  dihndən 
almmışdır;  tolJuz(JB   10)  və  lağzm  (B ¥ ^c   10)  «donuz»  sinonim lə- 
rindən  to lju z'sö m  türk mənşəlidir,  lağzın sözü  isə  monqol  dilindən 
ahnmadır.
Sonda  onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  sözlərin  sinonim liyi 
özünü  ən  çox  isim,  sifət  və  fel  nitq  hissələrində  göstərir-.  Əgər 
qədim   türk  yazısı  abidələrinin  dili  üçün  səciyyəvi  olan  k ır k  artukı 
bir  və  ya  bir  ə lig   (h ər  ikisi  «qırx  bir»  dem əkdir)  tipli  sayian  da 
sinonim  hesab  etsək,  onda  saylarm  sinonim liyindən  də  damşmaq 
olar.  H ələiik  isə  üküş  və  ko p   «çox»  saylarınm  sinonimliyini 
göstərm ək  olar.
Q ədim   türk  yazısı  abidələrinin  dilində  sözlərin  sinonimliyi, 
xüsusən  fellərin sinonim liyi, dem ək olar ki,  araşdınim am ışdır.
ANTONİMLƏR
Term in  iki  yunan  sözünün  birləşm əsindən  əm ələ  gəlmişdir; 
a n ti «əks,  zidd»  v ə  onym a  «ad»;  «əks  adh»,  «zidd  adh»  mənasm ı 
verir.  D ilçilikdə  bu  term in  mənaca  bir-birinə  əks  olan  sözlər  üçün 
işlədilir.  A ntonim lərə belə  tərif verirlər:  bir-birinə zidd m əna ifadə 
edən  sözlərə  antonim   deyilir.  Bu  tərifə  azacıq  dəyişikliklə  dem ək 
olar  ki,  bütün  dilçilik  ədəbiyyatm da  rast  gəlm ək   olar.  Antonim 
sözlər  arasmdakı 
m ünasibət  xalis  sem antik  səciyyə  daşıyır; 
antonim lər  arasm da nom inativ  m ünasibətlər  yoxdur.  B una  görə də 
türk  dilləri  üçün  ən  sadə,  bəsit,  «prim itiv»  antonim  inkarlıq 
ədatları,  inkarlıq  şəkilçiləri  və  eyni  bir kökdən  bir əlam ətin  olması 
və  olm amasm ı  bildirən  şəkilçilər  vasitəsilə  əm ələ  gələn  sözləri
hesab  etmək  olar.  M əsələn,  birinci  tip  üçün  ad i  və  qeyri-adi, 
m üəyyən  və  qeyri-m üəyyən,  ikinci  tip  üçün  gəJ  -   g əlm ə,  al  -  
alma-,  üçüncü  tip  üçün  ya ğ h   və  ya ğ sız,  d u zlu   və  d u zsu z  sözləri 
antonimdir.  Lakin  dilçilik,  sem asiologiya  üçün  leksik  antonimlər, 
yəni m üxtəiif söz köklərindən  ibarət olan antonim lər maraqhdır.
Dildə  antonim  sözlərin  yaranm ası  bizi  əh atə  edən  obyektiv 
aləmin, 
gerçəkliyin 
özünün 
ziddiyyətli, 
təzadh 
olmasıdır. 
Fəlsəfədə  belə  bir  kəlam   vardır;  «İnkişaf  ziddi>"yətlərin  mübari- 
zəsidir».  Elə  antonim lər  də  bu  ziddiyyətlərin,  mübarizənin 
təzahürü  nəticəsində  yaranan  sözlərdir.  Q ədim   türk  yazısı  abi- 
dələrinin  dilində  kifayət  q ədər  antonim   şözlərin  işləndiyinə  rast 
gəlm ək olar.
bar  (O  3,  K T   c  7,  10,  ş  16,  23,  24)  «getm ək»  -  kəl  (K T  ş 20,
23,  28...)  «gəlm ək»
kit (Y  15)  «getmək» -  kəl  (K t ş 4)  «gəlm ək» 
gün  batsık  (O  2,  B K   şm  11)  «qərb  (günbatan)»  -   kün  toğsık 
(O 2,  K T  c  2,  ş  48)  «şərq  (gündoğan)»
kün  (K T  c  2,  şm  12)  «gün» -  tün  (K T c  2,  ş  27)  «gecə» 
küntüz (K T  ş 27,  T  12,  52)  «gündüz» -  kiçə  (MÇ  13)  «gecə» 
edgü (K T   c  2,  6,  7)  «yaxşı» -  bat (O 7) «pis» 
al  (K T   ş  2,  8,  36,  38)  «almaq»  -   ber  (O  5,  6,  10,  B K   c  7) 
«vermək»
ölüg  (K T   şm  9,  O  11,  K Ç   23)  «ölü»  -  tirig  (K T   ş  29,  şm  9)
«diri»
öl  (K T  c  6,  7,  8,  ş  19,  20,  24)  «ölm ək»  -  tiril  (K T  c  10,  ş  12)
-  «dirilm ək»
ini  (K T   ş  4,  5,  6,  21)  «kiçik  qardaş»  -  eçi  (K T   1,  5,  6,  13) 
«bÖyük  qardaş»
ırak  (K T  c  5,  7)  «iraq,  uzaq»  -  yağuk (K T  c  7)  «yaxm » 
bar  (O  10,  K T   ş  10,  29,  c  9)  «var»  -  yok  (K T   c  3,  4,  8,  9,  ş
11,  25,  26)  «yox»
yağı  (K T   ş  2,  9,  10,  12)  «yağı,  düşm ən»  -  eş  (T  7,  8,  K Ç  7,
17,  2 1)  «dost»
edgü  (K T  c  7)  «yaxşı»  - yablak (K T  c 7)  «pis» 
bodük (O  6)  «böyük» - kiçig (K T  c  3)  «kiçik» 
edgü  (K T  ş  28,  29)  «yaxşı» -  yabız (O  7)  «pis» 
üz (K T   ş  1)  «üst» -  as  (IÇT ş  1)  «alt» və  s.
26 5

Q ədim   türk  yazısı  abidələri  dilinin  lüğət  tərkibi  m ənşəyinə 
görə  hələ  kifayət  q əd ər  araşdırılmadığı  üçün  antonim lərin 
m ənşəcə  tərkibi  haqqm da  qəti  fıkir  söylem ək  hək)  tezdir.  Lakin 
az-çox  əm inliklə  dem ək  olar  ki,  qədim   türk  yazısı  abidələrinin 
dilm də  antonim lərin,  d em ək o lar ki,  ham ısı türk m ənşəlidir.
Q ədim   türk  yazısı  abidələri  dihndə  anlonim lər  sadə, 
düzəltm ə  və  tərkibi  olur.  Ən  çox  sadə  antonim lər  işlənir.  Bu  da 
onlarm  daha  qədim   olduğunu  göstərir.  D üzəltm ə,  m ürəkkəb  və 
tərkibi antonim lərə çox az təsadüf edihr.
Sadə  antonim lər;
aç (B K   ş  37)  «ac»  -  tok (K T  c  8)  «tox» 
al  (K T   ş  2)  «almaq»  - ber (B K  c  7)  «vermək» 
az (K T  c  10)  «az»  - üküş  (K T  c  6)  «çox» 
yay (B K  ş  39)  «yay»  -  kış  (B K  c  2)  «qış» 
ak (K T   ş  35)  «ağ»  -  kara (K T ş  8)  «qara» 
kün  (K T   c  2)  «gün»  - tün  (K T  c  2)  «gecə» 
kit (Y  15)  «getm ək»  - kəl (K T  ş 4)  «gəlm ək» 
bar (K T   c  7) «getm ək» - kəl  (K T   ş 4)  «gəlm ək»  və  s. 
D üzəltm ə  antonim lər; 
uzun (T  52) 
«U 2X in» 
- kısğa (K Ç   23)  «qısa» 
yayla  (M Ç  20)  «yayı  keçirm ək»  -  kışla  (K T   şm  8) 
«qışlamaq»
açsık (K T   c  8)  «aclıq»  -  tosık (K T c  8)  «toxluq» 
ölüg  (K T   şm 9)  «ölü»  - tirig (K T  ş 29)  «diri» və  s.
Biri sadə,  digəri düzəltm ə  sözdvın ibarət olan  antonimlər; 
öl  (K T  c  6)  «ölrnək»  -  tiril  (K T   c  10)  «dirilmək» 
yoğun (T  14)  «yoğun»  - yinçgə  (T  13)  «incə» 
ör)  (K T  ş  4)  «ön»  - arka  (T  5)  «arxa» və  s.
Tərkibi  antonim lər;
kün  batsık  ( 0   2)  «qərb,  günbatan»  -  kün  togsık  (O  2)  «şərq, 
gündoğan»
kün  ortusıQaru  (K T   c  2)  «cənub»  -  tün  orlusınaru  (K T  c  2) 
«şimal»
Nitq  hissələrinə  görə,  antonim lər ən  çox isim,  siföt və  fellər- 
dən,  qism ən  zərtlərd ən ,  nadir  hallarda  isə  saylardan  ibarət  olur;
saylardan  ibarət  olan  antonim lər  yalnız  qeyri-m üəyyən  miqdar 
sayları ilə  ifadə  olunur.
İsimlə  ifadə olunan antonim lər;
yay (B K  ş  39)  «yay»  - kış  (B K  c 2)  «qış»
tağ (K T  ş  12)  «dağ»  -  ağız  (IB  40)  «dərə»
ölüg (O  11)  «ölü»  -  tirig (K T  cş)  «diri»
yağı  (K T   ş  15)  «yağı,  düşm ən»  -  eş (T 48)  «dost»
ini (K 1  ş  31)  «kiçik qardaş»  - eçi  (K T  ş  31)  «böyük qardaş»
açsık (K T   c  8)  «aclıq»  -  tosık (K T  c  8)  «toxluq» v ə   s.
S ifətlərlə  ifadə edilən antonim lər;
ak (K T  şm  3) «ağ»  -  kara (K T  ş  40)  «qara»
edgü  (K T  c  7)  «yaxşı»  - yablak (K T c  7)  «pis»
bödük (O  6)  «böyük»  - kiçig (K Ç   23)  «kiçik»
uluğ (K T  ş  34)  «ulu»  - kiçig  (B K  ş  41)  «kiçik»
arık (K T  c  8) «arıq»  -  səm iz  (T  5)  «kök»
uzun  (T 52)  «uzun»  -  kısğa (K Ç   23)  «qısa»
yoğun  (T  14)  «yoğun»  -  yinçgə  (T  13) «incə»
aç  (B K   ş  37)  «ac»  -  tok (K T  c  8)  «tox»
kalın  (T  13)  «qalm»  - yuyka (T  13)  «nazik» və  s.
F ellərlə  ifadə olunan  antonim lər;
al  (K  r   ş  2)  «almaq»  - bir  (B K  c  7)  «verm ək»
bar (K T   ş  34)  «getm ək»  - kəl  (K T  ş  37)  «gəlm ok»
kit (Y   15)  «getmək»  -  kəl (B K  ş  31)  «gəlm ək»
yayla (M Ç  42)  «yayı  keçirm ək»  - kışla (M Ç  19) «qışlamaq»
öl  (K T ş  29)  «ölm ək»  - tiril  (B K   ş  36) «dirilm ək»
tağık  (K T  ş  12)  «dağı  qalxmaq»  -  in (K T  ş  12) «enm ək»
aç  (K T  c  8)  «acmaq»  -  tod (K T  c  8) «doymaq»  və  s.
Z ərflərlə  ifadə olunan  antonim lər; 
ilgərü (K T  ş  8) «irəli»  - kirü (K T  ş  2)  «geri» 
arka  (T  5)  «arxa»  -  öQ  (B K  ş  5)  «ön, qabaq» 
küntiiz (K T  ş  27)  «gündüz»  - kiçə  (MÇ  13)  «gecə» 
kün  (K T  ş  12)  «gün»  -  tün (K T  ş  27)  «gecə» 
kün  batsık  (B K   şm  11)  «qərb,  günbatan»  -  kün  toğsık  (K T  ş 
8)  «şərq,  gündoğan»
ırak  (K T   c  7)  «iraq,  uzaq»  - yağuk (K T c  7)  «yaxm »  və  s. 
Q eyri-m üəyyən miqdar saylan  ilə  ifadə olunan  antonimlər;

az (K T   c  10) «az»  - üküş  (K T c  7) «çox»
A nto nim lərin  m ənaca növləri.
 
Antonim  sözlərin  ifadə  etdiyi 
m əfhıım lar  insanm  həyatı  və  fəaliyyəti,  obyektiv  m ünasibəti  ilə 
əlaqədar  olduğundan  onlar  obyektiv  gerçəklikdəki  ziddiyyətləri 
adlandırm ahdır. 
O byektiv  gerçəkhkdəki  əşya  və 
hadisələr 
arasındakı  zid hy yətlər  isə  m ü x təh f  və  rəngarəngdir,  dem əh, 
onlarm  ad lan  da  m ü x təh f  və  rəngarəngdir.  Bu  baxımdan 
antonim ləri m ənaca b elə qruplaşdırmaq olar;
1.  İnsanm   fəahyyəti  ilə əlaqədar olan m əfhum lan  ifadə  edən 
antonimlər;
edgü  (K T  ş  24)  «yaxşı» -  ayığ  (K T c  5)  «pis» 
boz (B K  ş  24)  «pozmaq,  dağıtmaq»  - tik (K T  ş  16)  «tikm ək» 
yayla  (M Ç  20)  «yayı  keçirmək»  -  kışla  (K T   şm  8) 
«qışlamaq»
aç (K T  c  8) «acm aq» - tod (K T  c  8) «doymaq»
al  (K T   ş  38)  «alm aq» - ber (T 6)  «vermək»
bar (K T   ş  23)  «getm ək»  -  kəl  (K T ş  23)  «gəlm ək»
kit  (Y   15)  «getm ək» - kəl  (B K  ş  28)  «gəlm ək»
aç (B K   ş  27)  «ac»  - tok (K T  c  8) «tox»
karı  (T  56)  «qoca»  - yaş  (IB  26,  82) «gənc»
atlığ (BK ş 41) «atlı,  süvari» - yadağ (KT ş 28) «piyada» və s.
2.  T əb iət  hadisələri  və  varlıqla  əlaqədar  olan  m əfhum lan 
ifadə edən antonim lər;
tağ  (K T  ş  12)  «dağ»  - ağız (IB  40)  «dərə»
3.  Zam anla əlaqədar m əfhum  adlan ifadə edən antonimlər; 
kün (K T  c  2)  «gün» - tün (T  12) «gecə»
küntüz (K T  ş  27)  «gündüz»  - kiçə (MÇ  13) «gecə» 
yay (B K  ş 39)  «yay»  - kış  (B K  c  2) «qış» və  s.
4.  M əkanla əlaqədar m əflıum  adlan ifadə edən  antonimlər; 
kün batsık (O  2)  «günbatan»  - kün toğsık (O  2)  «gündoğan» 
iç (T  13)  «iç,  daxil»  - taş  (T  13)  «bayır,  dışan»
içrə  (K T   ş  36)  «daxili»  -  taşra (K T  ş  26)  «xarici» 
ırak (K T  c  5) «ıraq,  uzaq»  - yağuk (K T   c  7)  «yaxın» 
ilgərü (K T  c  2)  «irəli»  - kirü (K T ş 2)  «geri» 
yırağaru  (K T   ş  28)  «soIa,  şimala»  -  birigərü  (K T   c  2)  «sağa, 
cənuba»
ilgərü(KT c  2)  «şərqə»  -  kurığaru  (K T  c  2)  « q ərb ə»   v ə  s.
5.  Əlamət və keyfiyyət  bildirən  antonim lər;
uluğ(KT ş  34) «ulu,  böyük»  -  kiçig  (B K   ş  41)  «kiçik»
bödük(0  6)  «böyük»  -  kiçig (K T   c  3)  «kiçik»
arık (KT c 8)  «anq»  -  səm iz  (T  5)  «kök»
ak (KT şm 3) «ağ»  -  kara  (K T   ş  40)  «qara»
edgü (KT c  7)  «yaxşı»  -  yablak  (K T  c  7)  «pis»
yig (KT c 4) «yaxşı»  -  yabız (O  7)  «pis»
U
2
xın 
(T  52)  «uzun»  -  kısğa  (K Ç   23)  «qısa» 
yoğun(T  14)  «yoğun»  -  yinçgə  (T  13)  «incə» 
kalın (T  13)  «qalm»  -  yuyka (T  13)  «nazik» 
aç (BK  ş  37) «ac»  -  tok  (K T  c  8)  «tox» 
karı (T 56) «qoca»  - yaş  «IB  82»  «gənc» 
açsık(KT c  8)  «achq»  -  tosık  (K T  c  8)  «toxluq»  v ə   s. 
Antonimləri  m üxtəlif baxım dan  tə sn if edirlər.  Ü m u m iy y ətlə, 
antonimlərin bu tiplərini  göstərirlər;
1. Ziddiyyətin  dərəcəsinə  görə  antonim ləri  iki  qrupa  ayırm aq 
olar; mütləq antonimiər və  nisbi  antonim lər
a) mütləq  antonimlər  m ənaca  bir-biri  ilə  tam   zid d iy y ət  təşkil 
edən sözlərdir; məsələn;
ak (KT şm  3) «ağ»  -  kara (K T   ş  40)  «qara» 
tağ (KT ş  12)  «dağ»  -  ağız  (IB  40)  «dərə» 
küntüz(KT ş 27) «gündüz»  -  kiçə  (M Ç  13)  «gecə» 
yağı (KT ş  15)  «yağı,  düşm ən»  -  eş  (T  48)  «dost» 
ölüg (0 1 1 )  «ölü»  -  tirig  (K T  cş)  «diri»  və  s.
b)  nisbi  antonimlərdə  ziddiyyət  əkslik  səciy y əsi  daşım ır; 
məsələn;
tağ (KT ş  12)  «dağ»  -  yazı  (K T   ş  17)  «düzən» 
ağız (IB 40) «dərə»  -  yazı  ( K T  ş  17)  «düzən» 
ak (KT şm  3) «ağ»  -  boz (K T   ş  32)  «boz» 
kara (KT ş 40)  «qara»  -  boz  (K T   ş  37)  «boz»
2.  Etimoloji  cəhətdən  antonim lər  iki  qrupa  bölünür;  a)  leksik 
antonimlər və b) qrammatik  antonim lər.
a) 
Leksik  vahidlərdən  ibarət  olan,  leksik  c ə h ə td ə n   təcrid 
edilmiş antonimlərə  leksik antonim lər  deyilir;  m əsələn ; 
ak (KT ş  35) «ağ»  - kara  (K T   ş  39)  «qara» 
bar (KT c  10) «gctmək»  -  kəl  (K t  ş  23)  «gəlm ək»
2 6 9

yağı  (K T   ş  5)  «yağı»  - eş  (T 48)  «dost» 
kün  (K T  c  2)  «gün»  - tün  (T 42)  «gecə» 
aç  (B K   ş  37)  «aç»  - tok (T  8)  «tox»  və  s.
b) 
Q ram m atik  cəhətdən  təcrid  olunan,  yəni  əks  m ənalı 
ijəkilçilərin  eyni  sözlərə  artınlm ası  ilə  əm ələ  gələn  antonim lərə 
qrammalik antonim lər deyilir;  m əsələn;
tüz  (K T  ş  3)  «düz»  - tüzsiz (K T ş  6)  «düz olm ayan,  əyri» 
tonlığ (K T  ş  29)  «donlu» - tonsız (K T   ş 26)  «donsuz» 
bas  (K T   ş  35)  «basmaq»  - basma (K T   ş  22)  «basmamaq» 
bol  (K T  ş  5)  «olmaq»  - bolm a (K T  ş  27)  «olmamaq» 
olur  (K T   ş  1)  «oturmaq»  -  olunna  (K T  ş  27)  «oturmamaq»
və s.
1.  İşlənraə  sahəsinə  görə  antonim lər  iki  qrupa  ayınrlar:
a)xalis  antonim lər  və  b)  üslubi  antonimlər.  Qədim  türk  yazısı  abi- 
dələrinin  dilində  işlənən  bütün  antonim lər  xalis  antonim lərdir;  bu 
dildə üslubi  antonim lərin işlənm əsinə təsad ü f edilməm işdir.
M üasir  türk  dillərində  olduğu  kimi,  qədim   türk  yazısı 
abidələrinin  dilində  də  söz  yaradıcıhğm da  antonim  sözlər  fəal 
iştirak  edir;  antonim  sözlər  birləşib 
m ürəkkəb  sözlər  əm ələ 
gətirir;  m əsələn;
inili-eçili  (K T   ş  6)  «böyüklü-kiçikli»  (hərfı  mənadä;  kiçik 
qardaşlı-böyük qardaşlı)
tünlü-künlü (B K  cş)  «gecəli-gündüzlü» 
bəgli-bodunlığ  (K T  ş  6)  «bəyli-xalqh» və  s.