QƏDİM ROMA MƏDƏNİYYƏTİ
Roma haqqnda əfsanə. Romada dövlətin yaranması.
Avropanın cənubunda, Balkan yarımadasının qərbində Apennin
yarımadası yerləşir. Apennin yarımadasını şimalda Avropanın
qalan hissəsindən Alp dağları ayırır. Alp dağlarından başlayaraq
Siciliya adasına qədər uzanan sıra dağlar yarımadanı iki yerə
ayırır. Alp dağları Apennin yarımadasını soyuq şimal küləyindən
qoruyur. Burada iqlim mülayimdir, yağış Yunanıstana nisbətən
daha çox yağır, zəngin bitki və heyvanlar aləmi var. Yunanlar bu
zənginliyə heyran olmuş və yarımadanın cənub hissəsini İtaliya,
yəni “buzovlar ölkəsi” adlandırmışlar. Sonralar bu ad bütün
yarımadaya verilmişdir. Apennin yarımadasının cənubunda iqlimi
isti, bitki örtüyü daha zəngin olan Siciliya adası yerləşir.
Apennin yarımadasının orta hissəsindən Tibr çayı axır. Tunc
dövründə Avropadan quru yolla Apennin yarımadasına İtalik
tayfaları axışdı. E.ə. X-VIII əsrlərdə isə buraya dəniz yolu vasitəsi
ilə etrusklar gəldilər. Tibr çayı ətrafındakı düzənliklərdə latın
tayfaları yaşayırdı. Bu çayın mənsəbindən 25 km aralı Roma
şəhəri salındı. Əfsanəyə görə latın şəhərlərindən birinin padşahı
qardaşı qızının əkiz oğlan uşaqlarını Tibr çayına atdırır. Uşaqlar
olan səbət ağaca ilişir. Bir dişi canavar onları südü ilə bəsləyir.
Uşaqları çoban tapıb tərbiyə edir. Uşaqlardan birinin adı Romul, o
birinin adı Rem idi. Şəhər salmaq və onun kimin idarə etməsi
üstündə mübahisələri düşür. Romul Remi öldürür. Romul çobanın
onları tapdığı yerdə şəhər salır və Roma adlandırır. Beləliklə, e.ə.
753-cü ildə Roma şəhəri salınır. Romalılar öz tarixlərini bu ildən
başlayırlar. Romada Kapitoli təpəsində dişi canavarın heykəli
qoyulmuşdu.
Romanın ən qədim əhalisinin nəslindən olanlar patrisilər
adlanırdılar. İlk əvvəl əhali 3 qəbilə (triba) ittifaqından, hər triba
öz növbəsində boy birliklərindən (kuriya) ibarət idi. Latınca
“pater” ata deməkdir. Boy birliklərinin üzvləri (patrisilər) Roma
icmasının ilk tam hüquqlu vətəndaşları sayılırdılar. Onlar icma
torpaqlarından istifadə edir, məsul vəzifələrə seçilirdilər. Onlar işi
əsasən özləri görür, əvvəllər qullarla bir süfrə başına otururdular.
Patrisilərə latınca “senat” adlanan qocalardan ibarət
______________Milli Kitabxana_____________
389
ağsaqqallar şurası rəhbərlik edirdi. Senatın tərkibi boy
başçılarından formalaşırdı. İcmada 300 boy mövcud olduğundan
erkən senat 300 üzvdən ibarət idi. Senatın üzvləri senator
adlanırdı. Romanı padşah və senat idarə edirdi. E.ə. VI əsrin
başlanğıcında Romada dövlət yarandı. Romalılar qonşuluqda olan
şəhərləri tutur, əhalisini Romaya köçürürdülər. Romadakı təpələr
arasında olan təpələr qurudulmuş və forum deyilən bazar
yaradılmışdı. Romanın sonuncu padşahı Məğrur Tarkvin çox
qəddar olduğuna görə romalılar e.ə. 509-cu ildə onu qovmuş və
padşah hakimiyyətinə son qoymuşdular. Bundan sonra hər il xalq
yığıncağı patrisilər sırasından iki konsul və onların köməkçilərini
seçir, onlar isə bir il Romanı idarə edirdilər. Konsullar bütün
məsələlərdə senatla məsləhətləşirdilər. Romada seçkili üsul-
idarəni patrisilər latınca “res publika”, yəni “ümumi iş”
adlandırırdılar. Respublika müəyyən müddətə seçilmiş adamlar
tərəfindən idarə olunan dövlət deməkdir. Konsullar Romanı idarə
edir, məhkəmə işlərinə baxır, müharibə vaxtı orduya komandanlıq
edirdilər.
Plebeylərin seçkili vəzifə tutmaq hüququ da yox idi.
Plebeylər patrisilərlə bərabər hüquqa malik olmaq üçün e.ə. V-III
əsrlərdə mübarizə aparırdılar. E.ə. V əsrin əvvəllərində plebeylər
onların hüquqlarını müdafiə edən tribunların seçilməsinə nail
oldular. Tribun senatın nə konsulun plebeylərin mənafeyinə zidd
olan istənilən qərarını ləğv edə bilərdi. Onun “veto”, yəni
“qadağan edirəm” deməsi kifayət idi. Vəzifəsinin icrası
müddətində tribun toxunulmazlıq hüququna malik idi. E.ə. 451-ci
ildə plebeylər mövcud qanunvericiliyin “Qanunlar toplusu”
şəklində qeydiyyatına nail oldular. E.ə. 449-cu ildə qanunlar
toplusu həkk olunmuş 12 mis lövhə Forum meydanında qoyuldu.
E.ə. 326-cı ildə plebeylər borca görə borclunun kölə kimi
satılması qanununun ləğv edilməsinə nail oldular. Plebsin ticarət-
sənətkar dairələrinin mənafeyi üçün 312-ci ildə senzor olmuş
Appi Klavdinin fəaliyyəti böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. O, torpaq
mülkiyyəti olmayan plebeylərə şəhər və kənd tribalarında
qeydiyyata düşmək, yəni vətəndaş hüququ almaq imkanı yaratdı.
Appi Klavdi Romadan Kapuya şəhərinə qədər uzanan, ticari və
______________Milli Kitabxana_____________
390
hərbi əhəmiyyət kəsb edən yol saldı. E.ə. III əsrin əvvəllərində
plebeylər Romanın tam hüquqlu vətəndaşı oldular. Onlar seçkili
vəzifə tutmaq, icma torpaqlarından bəhrələnmək ixtiyarı
qazandılar. Hər bir Roma vətəndaşı dövlət vəzifəsinə seçilə
bilərdi, lakin respublika vəzifəyə görə məvacib vermirdi, odur ki,
seçkili vəzifələrə yalnız varlılar irəli sürülürdü. Romanın vəzifəli
şəxsləri magistrat adlanırdı. Bir illik müddətə seçilən iki konsul və
pretorlar, 5 ildə bir dəfə 1.5 illik müddətə seçilən iki senzor, xalq
tribunları ali, kvestor və edillər kiçik magistratlar sayılırdı.
E.ə. II-I əsrlərdə Romada quldarlığın inkişafı. Romalılar
əmək alətlərini canlı və cansız alətlərə, canlı alətləri isə danışan və
danışmayan alətlərə bölürdülər. Danışan alətlər dedikdə qullar
nəzərdə tutulurdu.
Roma ordusunun əyalətlərdən qarət etdiyi sərvətlər Roma
quldarlarının əlinə keçirdi. Quldarlar bu vəsaitlə bağlar və
üzümlüklər salır, mal-qara sürüləri saxlayırdılar. Roma
imperiyasının hər yerində qul bazarı var idi. Qullardan təsərrüfatın
bütün sahələrində, tikintidə, ev işlərində, gəmiçilikdə istifadə
edilirdi. Roma aristokratları icma torpaqlarını ələ keçirir,
kəndlilərin torpaqlarını satın alırdılar.
Romada daha çevik və güclü olan qullara xüsusi həbsxana-
məktəblərdə silah işlətməyi öyrədir, onları bir-biri ilə vuruşmağa
məcbur edirdilər. Belə qulları qladiator adlandırırdılar. Romada
qladiator döyüşləri geniş yayılmışdı. Bu məqsəd üçün sirklərə
oxşar amfiteatr tikilirdi. Amfiteatrın mərkəzi olan meydança arena
adlanırdı. Məğlub olub sağ qalan qladiatorun taleyi
tamaşaçılardan asılı idi. Onlar əllərinin baş barmaqlarını aşağı
salanda məğlub qladiator öldürülməli idi. Baş barmaqlar yuxarıya
tuşlananda isə qladiatora rəhm edilirdi.
Qədim Romada çox qul var idi. Qədim dünyanın heç bir
ölkəsində bu qədər qul yox idi. E.ə. II əsrdə Roma əyalətlərində
qulların üsyanı baş verdi. Siciliyada baş vermiş üsyan 6 il davam
etdi. Quldarlar üsyanı zorla yatırdılar. Romanın apardığı
müharibələr ölkəyə qul axınını çoxaltdı Kəndli əməyi ucuz qul
əməyi tərəfindən sıxışdırılırdı. Varlı quldarlar var-yoxdan çıxmış
kəndlilərin torpaqlarını dəyər-dəyməzinə satın alırdılar. Kəndlilər
______________Milli Kitabxana_____________
391
şəhərlərə, ilk növbədə Romaya axışır, iş tapmırdılar. İşsiz, evsiz-
eşiksiz qalanların sayı artırdı.
Roma imperiyası. Romadan min kilometrlərlə uzaqlıqda
gedən müharibələrə hər il seçilən konsullar başçılıq edə bilmir,
komandanlıq təcrübəli hərbi rəislərə tapşırıldı. Bu da Romada
sərkərdələrin nüfuzunun artmasına səbəb olurdu. Quldarlar belə
hesab edirdilər ki, senat və konsullara nisbətən hərbi sərkərdələr
yoxsul və qulların müqavimətini daha yaxşı qırar və itaətdə
saxlaya bilər. E.ə. I əsrdə Korneli Sullanın diktaturası da
respublika üsul-idarəsinə ağır zərbə vurmuşdu. Marinin muzdlu
könüllülərdən təşkil etdiyi qoşun Romada hakimiyyəti ələ
keçirmək üçün istənilən hərbi liderin əlində alətə çevrilə bilərdi.
Pompey və Krass təkhakimiyyətlik uğrunda mübarizədən
çəkinməyən belə sərkərdələr idilər.
Romada quldarlıq təsərrüfatının tənəzzülü. I-II əsrlərdə ən
qüdrətli zirvəsinə çatan Roma imperiyasında II-III əsrlərdən
başlayaraq quldarlıq quruluşunda tənəzzül başlandı. Qul əməyi
getdikcə əhəmiyyətini itirirdi, nəzarətsiz qul yaxşı işləmirdi.
Qullar üçün yaxşı işləməyin əhəmiyyəti yox idi. Onlara ancaq
yemək verilir, paltar alırdılar. Qullara nəzarətçilər, keşikçilər,
quldarların özləri nəzarət edirdilər. Quldarlıq təsərrüfatının
inkişafı üçün əngələ çevrildi. Qədim Romada su dəyirmanı ixtira
edildi, gavahınlı mürəkkəb kotan, öküzlə hərəkətə gətirilən biçin
aləti, bağlarda işləmək üçün biçin aləti ixtira edilmişdi. Lakin bu
alətləri qullara etibar etmirdilər. Onlara yenə sadə kobud alətlər
verirdilər, bu alətləri sındırmaq çətin idi. Qulların marağı
olmadığına görə torpaqlar tez gücdən düşür və məhsul vermirdi.
Quldarlar da başa düşürdülər ki, artıq qul əməyi daha sərfəli
deyil. Buna görə də bəzi quldarlar qullara kiçik torpaq sahələri,
əmək aləti, toxum, iş heyvanı verir, onlara ev tikməyə, ailə
qurmağa icazə verirdilər. Bu qullar əldə etdikləri məhsulun bir
hissəsini quldara verirdilər. Belə qullara “daxmalı qullar”
deyirdilər.
İri torpaq sahibləri öz torpaqlarını kiçik hissələrə bölüb azad
kəndlilərə icarəyə verirdilər. Romada belə xırda icarədarları
kolonlar adlandırdılar. Kolonlar öz əməklərinin nəticəsində
______________Milli Kitabxana_____________
392
maraqlı idilər. Qula nisbətən yaxşı işləyirdilər. II-III əsrlərdə
kolonlar qismən qulları əvəz etdilər, onların sayı sürətlə artdı.
Lakin qul və kolonların vəziyyəti ağır olaraq qalırdı.
Əyalətlərin əhalisi üzərinə böyük vergilər qoyulmuşdu. Bu
səbəbdən də imperiyada üsyanlar başlandı. Üsyanda qullar və
kolonlar iştirak edirdilər. III əsrdə üsyan bütün Qalliyanı bürüdü.
Üsyançıları “Baqaudlar”, yəni mübarizlər adlandırırdılar. Roma
quldarları üsyanı qan içərisində yatırdılar.
Romalılar və yunanlar dillərini başa düşmədikləri xalqları
barbar adlandırırdılar. II-III əsrlərdən başlayaraq barbarların
Roma imperiyası üzərinə hücumları güclənməyə başlandı.
İmperiyanın zəngin şəhərləri və varlı kəndləri barbarları cəlb
edirdi. Əsas barbar tayfaları dörd qrupa bölünürdü. German
tayfaları Müasir Almaniya ərazisində yaşayırdı. Qot alman
tayfaları Polşadan Ukraynaya qədər olan ərazidə yaşayırdılar.
Qotlar ostqotlara (şərq qotları) və vestqotlara (qərbi qotlara)
bölünürdülər. Elba çayından şərqdəki torpaqlarda slavyan tayfaları
yaşayırdı. IV əsrdən başlayaraq şərqdən gəlmiş hun tayfaları
Roma imperiyasının sərhədlərinə yaxınlaşdılar. Bu tayfaların
hücumu Roma imperiyasının tənəzzülünü sürətləndirdi. III əsrin
ortalarında Qalliya, İspaniya, Misir, Asiya və Aşağı Dunay
Romadan ayrıldı.
Roma imperiyasında legionerlər böyük rol oynayırdılar.
Onlar istədikləri adamı imperator taxtında oturdurdular.
Legionerlər tərəfindən hakimiyyətə gətirilən imperatorlara “əsgər
imperatorları” deyirdilər Zəifləmiş imperiya sərhədlərini qoruya
bilmirdi. Barbarlar hücum etdikləri ərazidə hər şeyi məhv
edirdilər. Roma imperiyasında quldarlar möhkəm imperator
hakimiyyəti yaratmaq istəyirdilər. Bu məqsədlə 284-cü ildə
legionerlərin köməyi ilə Diokletianı imperator elan etdilər. O,
yoxsul ailədən çıxmış, adi legionerdən imperator səviyyəsinə
yüksəlmiş qətiyyətli bir adam idi. Diokletian qiyamçı döyüşçülərə
divan tutdu, intizamlı ordu yaratdı, Qalliyada baqaudları məğlub
etdi, barbarları imperiya ərazisindən qovdu, sərhədləri
möhkəmləndirdi, keşikçi qüllələri tikdirdi. Bu qüllələri dərin
xəndəklər əhatə edirdi. Roma legionerləri və muzdlu barbarlar
______________Milli Kitabxana_____________
393
sərhədləri qoruyurdular.
Diokletian 21 il (284-305) hakimiyyətdə oldu, imperiyanın
bütövlüyünü təmin etdi. O, özünü Yupiterin oğlu adlandırırdı. O,
imperiyanın şərq hissəsində gözəl saraylar tikdirdi və orada
yaşadı, qüdrətli ordu yaratdı. Ordunu, məmurları və xəfiyyələri
saxlamaq üçün əhali üzərinə ağır vergi qoydu. Dominant
idarəçilik sistemini yaradan Diokletian 293-cü ildə inzibati, 301-ci
ildə maliyyə islahatları apardı. Qiymətlərin tənzimlənməsi
haqqında fərman verdi. 303-304-cü illərdə xristianlığa qarşı
fərmanlar imzaladı. Xristianların kütləvi surətdə təqib və edam
edilməsinə rəvac verdi.
Roma Aralıq dənizi sahillərində olan ən böyük şəhər idi.
Eramızın ilk əsrində burada bir milyon əhali yaşayırdı. Şəhər Tibr
çayının hər iki sahilində yerləşirdi. Buraya dağ bulaqlarından 11
kəmərlə öz axarı ilə su gətirilirdi. Sezardan başlayaraq Roma
forumu ətrafında abidələr ucaldılır, məbəd və saraylar tikilirdi.
Roma imperatorlarının heykəlləri qoyulurdu. Trayan Dunay
qələbələrinin şərəfinə Forumda 40 m hündürlüyündə sütun
ucaltmış, onun üstündə özünün heykəlini qoydurmuşdu.
Romada zəfər tağları geniş yayılmışdı. Triumf
mərasimlərində imperatorlar bu tağların altından keçirdilər.
Əvvəllər adi bazar olmuş Forum paytaxtın ən gözəl yerinə
çevrilmişdi. Onun yaxınlığında Palatin təpəsi yerləşirdi. Burada
imperatorların gözəl sarayları yerləşirdi. İmperator saraylarının
yaxınlığında quldarların evləri yerləşirdi. Onların evlərinin
divarları freskalarla bəzədilir, döşəmələri mozaika ilə örtülürdü.
Otaqlara bəzəkli mebellər, həyətdə, bağlarda gözəl heykəllər
qoyulurdu. Varlı romalılara xidmət edən qullar içərisində savadlı
həkimlər, müəllimlər, musiqiçilər, rəssamlar var idi. Varlıların
alaqapısında it əvəzinə zəncirlənmiş qul otururdu.
Romada zəngin həyat tərzi keçirənlərlə yanaşı, yoxsul,
ehtiyac içində yaşayan on minlərlə dilənçi var idi. Onların
narazılığının qarşısını almaq üçün onlara imperatorun adından
çörək və pul paylayırdılar. Romada 200 min adam pulsuz çörək
alırdı. İmperatorun əmri ilə termlər (hamamlar) tikilmişdi. Yoxsul
azad adamlar buradan pulsuz istifadə edirdilər. Burada kitabxana,
______________Milli Kitabxana_____________
394
istirahət otaqları var idi. Onlara pulsuz tamaşalar göstərilirdi.
“Çörək və tamaşa” xalqın narazılığının qarşısını almaq üçün
verilirdi. Həm quldarlar, həm də yoxsul azad adamlar zəhmət
çəkməyi qulların işi hesab edir, özləri işləmək istəmirdilər.
Romada ilk teatrı yunan teatrı nümunəsində Pompey
tikdirmişdi. Həm quldarlar, həm də yoxsul azad adamlar ən çox
qladiator döyüşlərini və döyüş arabalarının qaçış yarışlarını
xoşlayırdılar. I əsrdə Romada 50 min tamaşaçı tutan Kolizey
tikilmişdi. Amfiteatr Roma ixtirasıdır. O, tribunalarla əhatə
olunmuş ellips formalı meydandan ibarətdir. Burada qanlı
qladiator döyüşləri keçirilir, yırtıcı heyvanların boğuşması
nümayiş etdirilirdi.
Romada bir neçə amfiteatr var idi, lakin 64-cü ildə baş
vermiş yanğından sonra yeni qurğuya ehtiyac duyulurdu. 69-cu
ildə Roma imperatoru Vespasian yeni amfiteatrın tikilməsinə
qərar verdi.
Yeni amfiteatr əvvəlcə Flavi amfiteatrı adlanırdı. VII əsrdən
başlayaraq onu Kolizey adlandırırdılar.
Kolizeyin perimetri 500 m, hündürlüyü 48.5 m-dir. Kolizey
əhəngdaşı, tuf və kərpicdən tikilib.
80-cı ildə onun təntənəli açılışında Vespasianın varisi Tut
iştirak edirdi. Bu mərasimdə romalılar üçün 5000 yırtıcı heyvanın
boğuşması tamaşasını nümayiş etdirilmişdi. Lakin tikinti hələ başa
çatmamışdı. Amfiteatrın ən yüksək tribunası imperator Domisian
dövründə tikilib başa çatdı.
Tikili çoxmərtəbəli tribunalar sistemindən ibarətdir.
Mürəkkəb pilləkənlər sistemi tribunalara gediş-gəlişi
asanlaşdırırdı. Tribunalar eyni zamanda 50000 tamaşaçı qəbul edə
bilirdi. Vəhşi heyvanlar yeraltı keçidlər və qaldırıcı qurğular
vasitəsi ilə birbaşa meydana çıxarılırdı.
Zəngin texniki təchizatına görə Kolizey öz dövrünü xeyli
qabaqlamış qurğu hesab olunur.
Romalılar yunan memarlığından geniş istifadə edirdilər.
Roma tikintiləri dövlətin əzəmət və qüdrətini nümayiş etdirməli
idi. Onlar memarlığa bir sıra yeniliklər gətirdilər. Betonu ixtira
etdilər. Beton Tağ və qübbə tikməyə imkan verirdi. Tağ (Arka)
______________Milli Kitabxana_____________
395
qövs şəklində örtüyə deyilir. Tağdan Zəfər tağlarında, körpü, bina,
su kəməri tikintisində geniş istifadə olunurdu.
Qübbə qövs şəklində tavana deyilir. Günbəz tərsinə
çevrilmiş cam şəklində tavana deyilir. Allahların məbədi sayılan
və indiyə qədər qalan Panteon günbəzin ən gözəl nümunəsidir.
Romada heykəltəraşlığın özünəməxsus xüsusiyyəti var idi.
Onlar yunanların və şərqdən gətirdikləri heykəllərin surətini
çıxarır və yenilərini yaradırdılar. Onlar Olimp allahlarına sitayiş
edir, amma onların adlarını dəyişirdilər. Məsələn, Zevsi Yupiter,
dəniz allahı Poseydonu Neptun, Hefesti Vulkan adlandırırdılar.
Roma ədəbiyyatı yunan ədəbiyyatı ilə bağlı idi. E ə I əsr və
eramızın I əsri Roma poeziyasının “qızıl dövrü” adlanırdı.
İmperator Avqust şairləri himayə edirdi. Onun dostu, varlı
Mesenat şairlərə qayğı göstərirdi. Onun evi şairlərin üzünə açıq
idi, onlardan səxavətini əsirgəmirdi. Sonralar “mesenat” sözü varlı
incəsənət himayəçisi mənasında işləndi.
Roma şairlərindən biri Vergili (e.ə. 70-19) idi Onun 12
cilddən ibarət olan “Eneida” poeması Troyanın müdafiəçisi, ilahə
oğlu, romalıların atası sayılan Eneyin başına gələn hadisələrdən
bəhs edir. Eney yanan Troya şəhərindən qoça atasını çıxarır, bir
müddətdən sonra İtaliyaya-Romaya gəlir və burada məskən salır.
Eney atasının ruhu ilə görüşmək üçün yeraltı səltənətə gedir.
Atasının ruhu ona xəbər verir ki, onun nəsli Romanın əsasını
qoyacaq. Eney özünün gələcək nəslini və onların arasında
Romaya dinclik gətirəcək Avqustun təntənəsini görür. Vergili
poemasında Avqustun və onun dövrünü təsvir etmiş, bunun üçün
qədim əfsanələrdən məharətlə istifadə etmişdi.
E.ə. I əsrdə yaşamış Tit Lukresi Kar “Əşyaların təbiəti
haqqında” fəlsəfi poemasını şerlə yazmışdı. Görkəmli şair və alim
olan Lukresi bu əsərində insanın və təbiətin tarixi haqqında o
dövrün qabaqcıl ideyalarını əks etdirmişdir. Onun fikrincə, təbiət
atomlardan ibarətdir. O, insanların həyatını və təbiət hadisələri
qarşısında onların acizliyini canlı təsvir etmişdi. O, bu qənaətə
gəlmişdi ki, insanın təbiət hadisələri qarşısında acizliyi dinin
meydana gəlməsi ilə nəticələnmişdir. Onun dediyinə görə,
əkinçilik, od, incəsənət, yazı allahın insanlara mərhəməti
______________Milli Kitabxana_____________
396
sahəsində verilməmişdir, insan bütün bunları zəhməti bahasına
əldə etmişdir.
Romada əsas yazı materialı papirus idi. Kitabların çoxu lülə
şəklində bükülü olub mücrülərdə saxlanırdı. Romalılar
perqamentdən müasir şəkildə kitablar buraxırdılar, dəridən üzlük
çəkirdilər. Kitabların üzü köçürülürdü. Bir nəfər diktə edir, onlarla
qul kitabın üzünü köçürürdü, bu yolla kitablar çoxaldılırdı. Qədim
Romada bədii əsərlər, tarixə, coğrafiyaya, kənd təsərrüfatına,
incəsənətə, memarlığa və s. aid kitablar buraxılırdı. Romanın ən
məşhur natiqi Siseron idi. O, gözəl nitq söyləməklə yanaşı, bir sıra
elmi əsərlər də yazmışdı.
Böyük Plininin yazdığı “Təbiət tarixi” əsəri 37 kitabdan
ibarətdir və dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu kitablarda
Roma, Şərq, Yunanıstan alimlərinin astronomiyaya, təbabətə,
kənd təsərrüfatına və başqa sahələrə aid yazılmış əsərlərin
məzmunu verilmişdir. Kitabda I əsrdə Aralıq dənizi sahillərindəki
ölkələrin elmi bilikləri verilmişdir. Plini e.ə. 79-cu ildə baş vermiş
Vezuvi vulkanını öyrənmək üçün ona yaxınlaşmış və həlak
olmuşdur.
Roma mədəniyyəti böyük tarixi əhəmiyyətə malikdir. Bu
mədəniyyət Roma imperiyasının hər yerində yayılmışdı.
İmperiyanın əyalət əyanları özlərini romalılara oxşadırdılar,
onların dilini öyrənirdilər. Roma nümunəsində şəhərlər salınır,
yollar çəkilir, körpülər tikilirdi. Latın dili və yunan əlifbası
əsasında tərtib edilmiş latın əlifbası geniş yayılmışdı. Latın dili
uzun müddət elm dili olaraq qalmış, Avropanın bütün əhalisi bu
dildə oxuyub yazmışlar. Tibbdə indi də bu dil işlənir. Latın dili
italyan, fransız, rumın və digər xalqların dilləri üçün təməl
olmuşdur.
Yuli Sezarın tapşırığı ilə İsgəndəriyyədə təqvim tərtib
edilmişdi. Bu təqvim indi də bəzi dəyişikliklərlə işlənir. İndiki
ayların adında latın adları qalmaqdadır. İyul ayı Yuli Sezarın,
avqust ayı imperator Avqustun şərəfinə adlandırılmışdır.
Yunanıstan mədəniyyəti Roma mədəniyyətinə böyük təsir
göstərmiş, romalılar Yunanıstanın məktəblərində oxuyur, onların
dilini öyrənirdilər. Roma şairi yazmışdı: “Əsir. alınmış
______________Milli Kitabxana_____________
397
Yunanıstan Romaya incəsənət gətirməklə vəhşi qalibləri əsir
etmişdi”. Romalılar yunan mədəniyyətini inkişaf etdirmiş, ona bir
sıra yeniliklər gətirmişlər. Yunan və Roma mədəniyyətini antik
mədəniyyət, yəni qədim mədəniyyət adlandırırlar. Bu mədəniyyət
dünyanın bir sıra ölkələrinə yayılmış, Avropanın və bütün
dünyanın gələcək mədəniyyətinin inkişafı üçün zəmin olmuşdur.
E.ə. IV əsrdə yaranan Ellin dövlətləri nisbətən çox ömür
sürməmişdir. Artıq e.ə. II-1 əsrlərdə onların əksəriyyəti Roma
tərəfindən işğal olundu. Bu zamandan başlayaraq antik
mədəniyyətin mərkəzi müasir İtaliya ərazisinə keçdi.
Appenin yarımadası ərazisində ən qədim sivilizasiya Etrusk
mədəniyyəti adı ilə tarixə düşmüşdür. E.ə. I minillikdə Orta və
Şimali
İtaliya
ərazisində etrusklar şəhər-dövlətlərinin
federasiyasını yaratmışlar. Onların şəhərləri üçün daş divarlar və
küçələrin düzgün planlaşdırılması səciyyəvi hal idi.
Arxeoloji qazıntılar etruskların çoxsaylı mədəniyyət
abidələrinin aşkar edilməsinə imkan vermişdir. Buraya divarları
yazılmış məqbərələr, sarkofaqlar, silahlar, zərgərlik şeyləri, ev-
məişət əşyaları, heykəltəraşlıq və s. daxildir. Realizm-yəni insan
cizgilərinin düzgün verilməsi səciyyəvidir. Etrusk təsiri
nəticəsində «Roma portreti» yaranmış, mükəmməlliyə çatmışdır.
Çoxlu yazılar tapılsa da hələ də etrusk yazıları oxunmamışdır.
Etruskların dinində heyvanların daxili orqanlarına, quşların
uçuşuna əsasən fala baxılması, təbiətin qeyri-adi hadisələrinə şərh
mühüm yer tutmuşdur. Etruskların allahlar panteonu yunanlarınkı
kimi olsa da, onlarda çoxlu xeyir və şər iblislərə etiqad mövcud
olmuşdur.
Etrusk mədəniyyətinə Böyük müstəmləkəçilik (VIII-VI
əsrlər) dövründə yunanların təsiri böyük olmuşdur. Etruskların
yunan mifologiyası və Homer eposlarının obrazlarını
mənimsəməsi faktı məlumdur. Öz növbəsində etruskların İtaliya
xalqlarına, xüsusilə romalılara təsiri böyük olmuşdur. Bu təsir
Qədim Romanın memarlığında, heykəltəraşlığında, dinində özünü
göstərmişdir. Roma tarixi ənənəyə görə e.ə. 753-cü ildən başlanır.
Çarlıq dövrü e.ə. VIII-VI əsrləri əhatə edir. Onun sonuna yaxın
Roma şəhər-dövlət kimi formalaşmağa başladı. Əfsanəyə görə
______________Milli Kitabxana_____________
398
Romanı yeddi çar idarə edirmiş. Son üç çar etrusk mənşəli
olmuşdur. Onların zamanında şəhərə daş hasar, kanalizasiya
çəkilmiş, qladiator oyunları üçün sirk tikilmişdir. Romalılar
etrusklardan sənət və tikinti texnikasını, yazını, Roma şifrləri
adlanan yazını, quşun uçma və heyvanın daxili orqanlarına əsasən
fala baxmağı, toqa adlanan geyimi, daxili həyəti olan evlərin
memarlığını götürmüşlər.
Qədim Romada dini animistik - yəni müxtəlif ruhların
mövcudluğuna inam hökm sürürdü. Eyni zamanda totemizm
elementləri də mövcud idi ki, bu da özünü Roma şəhərinin
təməlini qoyan Romul və Rem qardaşlarını yedirdən «Kapitoli
yalquzağına» sitayişlə əlaqədar olmuşdur. Lakin tədricən yunanlar
kimi allahı insan simasında qəbul edən etruskların təsiri altında
romalılar antropomorfizmə keçmişlər. Romada Kapitoli təpəsində
Yupiterə həsr olunmuş məbədi etrusk ustaları tikmişlər.
Əfsanəyə görə Romada etrusk ağalığı e.ə. 510-cu ildə başa
çatmışdır. Ayağa qalxan xalq sonuncu çar Tarkvini e.ə. 533-510-
cu illər) devirmişdir. Bu vaxtdan başlayaraq Romada əsilzadələrin
quldarlıq respublikası yaranmışdır. İlkin respublika dövrü e.ə. VI-
III əsrləri əhatə etmişdir. Roma bu dövrdə bütün Appenini öz
hakimiyyəti altında birləşdirə bilmişdir.
Əvvəllər Romanın bir sıra vilayətləri yunanların işğalı
altında olduğundan onlar qabaqcıl yunan mədəniyyətini
mənimsəmişlər. E.ə. VI-V əsrlərdə Roma cəmiyyətinin yuxarı
təbəqələrində yunan dili geniş yayılmışdı. Bu dövrdə saqqalın
qırxılması, saçın qısa vurulması, mis pul və s. geniş yayılmışdı.
Respublika dövründə natiqlik sənəti, Roma teatrı inkişaf etmişdir.
E.ə. III əsrin 60-cı illərindən başlayaraq Roma Aralıq dənizində
ağalıq uğrunda əsas rəqibi olan Karfagenlə mübarizə aparırdı. O,
Karfageni dağıtdıqdan sonra Yunanıstanı və Makedoniyanı öz
əyalətlərinə çevirdi. Lakin e.ə. II əsrdən başlayaraq Romada daxili
çəkişmələr gücləndi. Sulla müvəqqəti hərbi diktaturası (138-78)
dövrü, yaxud da Sezar (100-44) dövrü ptinsipat dövrü ilə əvəz
olunur. Prinsipat isə respublika örtüyü altında irsi diktatura idi. Bu
dövrdə Roma allahları Yunan allahları ilə eyniləşdirildi. Yupiter
Zevslə, Neptun-Poseydonla, Pluton-Aidlə, Mars-Areslə, Venera-
______________Milli Kitabxana_____________
399
Afrodita ilə, Yunona-Hera ilə, Serera-Demetra ilə, Vulkan-
Hevestlə, Minerva-Afina ilə, Merkuri-Hermeslə, Diana-Artemida
ilə eyniləşdirilmişdi. Apollon kultu e.ə. V əsrdə mənimsənilsə də
onun analoqu yox idi. Sırf İtaliya allahlarından biri Yanus ikiüzlü
təsvir olunurdu. O hər cür başlanğıcın həm girişi və həm də
çıxışını ifadə edirdi. Qədim İtaliya allahlarından ev allahları -
Lara, Genşi, Penatya da tanınırdı.
Roma allahlar panteonu qapalı deyildi. Əksinə, o başqa
xalqların allahlarını da özünə daxil edirdi. Romalıların fikrincə,
başqa xalqların allahları onların qüdrətini daha da artırırdı.
Yunan ədəbiyyatı Romaya böyük təsir göstərmişdir. İlk
Roma yazıçı və şairləri yunanlar olmuşdur. Məsələn, ilk Roma
şairi yunan Livi Andronik hesab olunur. O, yunan faciə və
komediyalarını, o cümlədən Homerin «Odisseya»sını latın dilinə
çevirmişdi.
Ən görkəmli Roma yazıçısı Tit Maksi Plavt (e.ə. III-II
əsrlər) olmuşdur. Onun əsərlərinin (“Eşşəklər”, “Küp”, “Lovğa
döyüşçü”) qəhrəmanları yunan adları daşısalar da, Roma reallığını
əks etdirirdilər. Öz komediyalarında (“Hərəmağası”, “Androslu
qız”) ənənəvi məzhəkə sxemlərindən xeyli kənara çıxan Publi
Terensiusun (e.ə. 195-159) yaradıcılığı Avropa dramaturgiyasına
böyük təsir göstərmişdir. Roma faciələri əslində təqlidçiliklə
məşğul idi. E.ə. I əsrdə yaşamış məşhur Roma yazıçısı və filosofu
Tit Lukresi Kar «Şeylərin təbiəti haqqında» poemasında Epikurun
təlimini şərh etmişdir. Qay Valeri Katull (e.ə. 87-54) lirik poeziya
ustadı olmuşdur.
Latın dilində ilk nəsr əsəri olan “Kənd təsərrüfatı haqqında”
traktat Böyük Katona (e.ə. 234-149) mənsubdur. Varronun (e.ə.
116-27) «Allah və insanın əməllərinin qədimliyi» əsəri bir növ
tarixi-coğrafi və dini ensiklopediya təsirini yaradır. Görkəmli
dövlət xadimi, məşhur natiq, hüquqşünas, filosof, yazıçı Mark
Tulli Siseronun (e.ə. 106-43) əsərləri (“Dövlət haqqında”, “Vəzifə
borcu haqqında” və s.) hələ antik dövrdə klassik və ya “qızıl” latın
ədəbiyyatının ən gözəl nümunələri olmuşdur.
«Katilinanın qəsdi», «Yuqurta müharibəsi», “Tarix” və s.
əsərlərin müəllifi Qay Salyusti Krisp (e.ə. 86-35) respublika dövrü
______________Milli Kitabxana_____________
400
tarixşünaslığında böyük rol oynamışdır. Böyük sərkərdə Qay Yuli
Sezar “Qall müharibələri haqqında qeydlər», “Vətəndəş
müharibəsi haqqında qeydlər” əsərlərinin müəllifidir.
Romada fəlsəfə tam şəkildə yunan fəlsəfəsinin təsiri altıda
olmuşdur. Ona görə də müstəqil Roma fəlsəfi sistemləri
yaradılmamışdır.
Roma memarlığı yunan memarlığının güclü təsirinə məruz
qalmışdır. Lakin oradakı tikililər özünün əzəməti, bəzəyi və s. ilə
seçilmişdir. E.ə. II-I əsrlərdə beton və s. istifadə edilirdi. Orada
tikilən «Zəfər darvazaları» diqqəti daha çox cəlb edir. Həmin
dövrdə külli miqdarda portret heykəlləri yaradılır. Görkəmli
adamların büstləri yaradılır. Eyni zamanda memarlıq, hüquq
elmlərinə dair əsərlər meydana çıxır.
E.ə. 31-ci ildən başlayaraq Roma tarixinin yeni səhifəsi-
imperiya dövrü başlanır. Roma ən qüdrətli imperiyaya çevrilir. Bu
imperiya öz tərkibinə şərqi Aralıq dənizi, Şimali Afrika,
Avropanın xeyli hissəsini daxil etmişdir. Roma imperiyasında
fəlsəfənin öyrənilmə mərkəzi Afina olaraq qalırdı. Bu dövrdə
stoisizm yayılmışdır. Onun nümayəndələri Seneka (e.ə. 4 - b.e.
65) və imperator Mark Avreli (121-130) olmuşdur. Cəmiyyətin
aşağı təbəqələri içərisində gəzən səyyar filosoflar-kiniklər böyük
hörmətə malik idilər. Ölümündən sonra ilahiləşdirilən imperator
kultu və ilahə Roma kultu kimi yeni kultlar prinsipat dövrünün
dini üçün səciyyəvi hadisə idi. İlahə Roma bütün Roma
imperiyasının hamisi hesab olunurdu. Bu dövrdə xilaskar allah
kultları da geniş yayılmışdı. Həmin allahlar guya ölümə qalib gəlir
və dindarlara axirət dünyasında ölməzlik bəxş edirdilər. Roma,
İsgəndəriyyə, Afina, Karfagen kimi iri şəhərlər Roma
imperiyasının elm mərkəzləri idi. I-II əsrlərdə coğrafiya elminə
daha çox diqqət yetirilirdi. Strabonun (e.ə. 64/63 – b.e. 23/24)
traktatları, Klavdi Ptolemeyin (90-160) traktatları və fiziki
coğrafiyanın, botanika, zoologiya və mineralogiyanın
ensiklopediyaçısı olan Böyük Plininin (23/24-79) «Təbət tarixi»
əsəri, həkim Qalenin (130-200) təcrübələri və s. bu dövrə aiddir.
İlkin imperiya dövrünün ədəbiyyatı da diqqəti cəlb edir.
Apuley (b.e.125-180) «Metamorfozlar» (və yaxud «Qızıl eşşək»),
______________Milli Kitabxana_____________
401
kiçik Plini, satiriklər Yuvenal (60-127), Petroni (?- 66), Lukian
(120-190), Vergili (e.ə. 90-19), Horasi (e.ə. 65- b.e. 8), Ovidi (e.ə.
43-b.e. 18) kimi yazıçı və şairlər Roma mədəniyyətinə dünya
şöhrəti gətirmişlər. Bu dövrdə Roma tarixşünaslığı özünün
zirvəsinə çatmışdır. Tit Livi (e.ə. 59-b.e. 17), Böyük Plini (23/24-
79), İosif Flavi (37-100), Publi Korneli Tasit (58-117) və s. həmin
dövrün tarixçiləridir. I-II əsrlərdə iki məşhur tikili - antik
dünyanın ən böyük amfiteatrı Kolizey və bütün allahların şərəfinə
Panteon tikilmişdir. Roma təsviri sənətinin gözəl nümunələri 79-
cu ildə Vezuvi vulkanının püskürməsi nəticəsində kül altında
qalmış Pompey, Herkulanum və Stabya şəhərlərində
saxlanılmışdır.
395-ci ildə Roma imperiyası paytaxtı Konstantinopol
olmaqla Şərqi və Qərbi Roma imperiyasına bölündü. Bu dövr də
xristianlıq bütün Roma imperiyasına yayılmağa başlamışdı.
Əvvəllər xristianlar təqib olunsalar da sonralar həmin ərazilərdə
xristianlıq hakimi mütləq dinə çevrildi. Antik dövrün sonunda
xristian ədəbiyyatı yayılmağa başladı. Bu dövrdə Avzani və
Klavdian (375-404) kimi yazıçılar və tarixçi Ammian Marselin
(330-400) yaşasalar da, onların xristianlıqla heç bir əlaqəsi
olmamışdır. Xristian təlimi hər iki imperiyada geniş yayılmışdı.
Qərbi Roma imperiyası 476-cı ilə qədər Şərqi Roma imperiyası
isə 1453-cü ilə qədər mövcud olmuşdur.
______________Milli Kitabxana_____________
402
QƏDİM ROMANIN GÖRKƏMLİ MƏDƏNİYYƏT
XADİMLƏRİ
E.ə.
253-184
Dramaturq Tit Maksi Plavt
190-159
Dramaturq Publi Terensi Afra
239-169
Şair, tarixçi Enni
234-149
Tarixçi, yazar, aqronom Mark Porsi Katon
180-100
Şair Qay Lusili
116-27
Ensiklopedist alim Terensi Varron
106-23
Hüquqşünas, natiq, yazar Mark Tulli Siseron
87-54
Şair Qay Valeri Katul
98-54
Filosof, şair Tit Lukresi Kar
86-35
Tarixçi, yazar Qay Salyusti Krips
70-19
Şair Publi Vegili Maron
65-8
Şair Kvint Horasi Flakk
E.ə. 59- b.e. 17
Tarixçi Tit Livi
E.ə. 65-b.e. 25
Coğrafiyaşünas Strabon
E.ə. 43-b.e.17
Şair Publi Ovidi Nazon
B.e.
23-79
Ensiklopedist alim Böyük Plini Sekund
37-90
Tarixçi İosif Flavi
39-65
Şair Anney Lukan
42-102
Şair Mark Valeri Marsial
46-126
Tarixçi, yazar Plutarx
54-120
Tarixçi Korneli Tasit
?-70
Tarixçi Appian
62-114
Yazar Kiçik Plini
70-160
Tarixçi Qay Svetoni Trankvil
90-160
Astronom Klavdi Ptolemey
120-180
Satirik şair Lukian
125-180
Yazar Apuley
129-200
Təbib Qalen
155-235
Tarixçi Dion Kassi
263-340
Xristian tarixçisi Yevsevi
314-393
Natiq Libani
330-400
Tarixçi Ammian Marselin
354-430
Xristian yazarı Avqustin
Xristianliğin meydana gəlməsi. Qədim Romada
məzlumların üsyanı amansızlıqla yatırılırdı. Qullar, kəndlilər
“dəmir legionları” məğlubedilməz, imperiyanı isə sarsılmaz hesab
edirdilər. Onlar köhnə allahlara inanmır, azadlıq gətirəcək,
______________Milli Kitabxana_____________
403
zülmkarları cəzalandıracaq allahı səbirsizliklə gözləyirdilər. I
əsrdə Fələstində Romanın ağalığına və yerli yəhudi əyanlarına
qarşı olan üsyan amansızlıqla yatırıldı. Nəticədə insanlarda
“rəhmdil allah” ümidi meydana gəldi. Belə bir şəraitdə Fələstində
İsa haqqında əfsanə yarandı. Deyilənə görə İsa eramızın birinci ili
ərəfəsində Fələstində Nəsirə qəsəbəsində anadan olmuşdur. Anası
yəhudi qızı Məryəm idi. Xristianlar onun atasının allah olduğuna
inanırlar. İsa otuz yaşına çatanda yeni bir din yaradır. Yunanlar
onu İisus Xristos adlandırırdılar. Bu dinə inananlara xristian, dini
xristianlıq adlandırdılar. Sağlığında ona iman gətirmiş 12 nəfər
şagirdi İsanı daim müşayiət edirdi. Onlara “apostol” (övliya)
deyirdilər. Xristianların dini kitabı “İncildə” deyilir ki, allah İsanı
insanları yer üzündə zülmdən xilas etmək üçün göndəribmiş, lakin
yəhudilər romalılara İsanın yeni bir din yaratdığını və yeni bir
dövlət yaradacağını xəbər verirlər. Romalılar İsanı çarmıxa çəkib
edam etmişdilər. İsa üç gündən sonra dirilib göylərə çəkilmişdir.
Bütün əzablara dözmüş İsa vəd edir ki, yer üzünə qayıdacaq,
insanları əməlinə görə mühakimə edəcək. Yer üzündə əzab-
əziyyətə dözən, İsanı allah kimi qəbul edən axirətdə
mükafatlandırılacaq, cənnətdə əbədi xoşbəxt olacaq. Onu inkar
edən cəhənnəmdə əbədi əzab-əziyyətə məhkum olacaq. İsa
haqqındakı bu rəvayət ölən və dirilən allahlar haqqında olan
əfsanəyə bənzəyir. Beləliklə, I əsrin sonu və II əsrdə İsa haqqında
əfsanələr yazıldı və bunların hamısı yoxsulların səbirsizliklə
gözlədikləri xoş xəbərlər idi. Əvvəlcə qullar və yoxsullar İsa
haqqında əfsanəyə inanıb xristian oldular. Xristianlıq bütün Roma
imperiyasına yayıldı, xristianlar icmalarda birləşib gizli fəaliyyət
göstərirdilər. Onlar qədim dini bayramlardan bir çox ayinlər
mənimsəyib öz dini bayramlarını qeyd edirdilər. Günün uzanmağa
başladığı 25 dekabr İsanın anadan olduğu gün kimi qeyd edir.
İsanın dirildiyi günü yazda təbiətin oyandığı bir vaxtda bayram
edirlər. Xristianlar allahın yeri altı günə yaratması, insanı
palçıqdan düzəldib ona ruh verməsi haqqındakı əfsanəni də qəbul
etmişlər. Xristianlar gizli zirzəmilərdə və köhnə daş
karxanalarında yığıncaqlar keçirir, ibadət edirdilər.
Roma imperiyasının dağılması ilə elm və maarif tənəzzül
______________Milli Kitabxana_____________
404
etdi. Üsyanlar, qiyamlar, barbarların hücumları insanlarda sabaha
ümidsizlik yaratmışdı. Əhalinin həyatı və var-yoxu təhlükə altında
qalmışdı. Belə bir şəraitdə xristian dini varlılar üçün əlverişli idi.
Xristianlıq xalqı səbirli və itaətkar olmağa çağırırdı. Varlılar da
xristian dinini qəbul etdilər. İcma rəhbərləri, keşişlər yepiskoplar
varlılardan seçilirdi. Yüzlərlə dini icmalar yepiskoplar tərəfindən
idarə olunurdu. İcmaları birləşdirən və yepiskoplar tərəfindən
idarə olunan təşkilata kilsə deyilirdi. Kilsə həm də xristianların
ibadət etdiyi bina idi. Xristianlığı qəbul etmiş ilk Roma
imperatoru Konstantin olmuşdur. Onun anası xristian idi.
Konstantin Milan fərmanı ilə 313-cü ildə xristianlığa rəsmən icazə
verdi. Bu dövrdən başlayaraq xristianlar dini yığıncaqlarını açıq
keçirir, məbədlər tikməyə başlayırlar. Varlılar kilsəyə maliyyə
yardımı göstərirlər. Kilsə imperatora tabe idi. İmperatorlar
hakimiyyətlərini möhkəmləndirmək üçün xristian dininə
arxalanırdılar. İmperatorlar və xristian din xadimləri dünyanın və
insanın yaradılması, İsa haqqında əfsanələrə zidd məlumatları
məhv etməyə başladılar. Qədim dünyanın ən gözəl incəsənət
əsərlərini, binaları, əsərləri məhv edirdilər. Kitablar yandırılır,
məbədlər dağıdılırdı. İsgəndəriyyə kitabxanası məhv edildi, alim
qadın İpatiya öldürüldü. Xristianlar Misirdə Osiris məbədini
dağıtdılar, Olimpiya oyunlarının keçirilməsini qadağan etdilər.
Afinada Parfenon və Romada Panteon məbədində xristian
ibadətləri keçirilirdi. IV əsrin sonunda Roma imperiyasında
xristian dinindən başqa bütün dinlər qadağan olundu. Lakin bütün
bunlara baxmayaraq romalılar yunan mədəniyyəti əsasında öz
milli mədəniyyətlərini inkişaf etdirərək zəngin bir mədəniyyətin
yaradıcısına çevrildilər. Yunan mədəniyyəti Roma mədəniyyətin-
də dərin kök sala bildi. Və bütün mədəniyyətlər üçün nümunə ola
bilən bir mədəniyyət nəsillərdən-nəsillərə, qərinələrdən-qərinələrə
ötürüləcək bugünkü günə kimi mədəni irs kimi qorunaraq
yaşamaq hüququ əldə etdi.
______________Milli Kitabxana_____________
405
______________Milli Kitabxana_____________
406
______________Milli Kitabxana_____________
407
______________Milli Kitabxana_____________
408
______________Milli Kitabxana_____________
409
______________Milli Kitabxana_____________
410
______________Milli Kitabxana_____________
411
______________Milli Kitabxana_____________
412
______________Milli Kitabxana_____________
413
______________Milli Kitabxana_____________
414
______________Milli Kitabxana_____________
415
Dostları ilə paylaş: |