Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§ 10. Nitqin növləri və xüsusiyyətləri 
\ I Ünsiyyət şəraitindon asih olaraq nitqin iki növü ayird edilir. 
buraya xarici  vo daxili  nitq daxildir. Xarici nitq şifahi vo  yazih, lifahi  nitq iso öz 
növbəsində m o n o l o j i    vo d i a l o j i  
famaqla iki yero bölünür. 
X a r i c i    n i t q    başqaları ilo ünsiyyətə yönəlmiş olub, 
Lşidilən, görünən vo toloffiiz edilon nitqdir. Xarici nitqin miihiim 
kvii  olan  şifahi  nitq  toloffiiz  edilon,  eşidilərək  qavramlan,  başa  diişiilən  nitq 
növüdür. Bu nitq danışanlar arasinda bilavasito olaqo 
fctradir.  Ş  i  f  a  h  i  n i t q   zamani  danışan  adamlar  bilavasito  bir-birini  görür, 
cşidirlər. Danışan adamin üz vo bədəninin ifadoli 
j horokətləri, sosinin ahongi nitqin mozmununun, buna boslodiyi monfi vo miisbot 
miinasibotlorin anlaşılmasına yardım gostorir. 
Wifahi nitqdo sosin ahongi vo ifadoli horokotlorin iştirakı sayosindo 
Ityni söz muxtolif monada ifado edilib, cürbəcür başa düşülə bilor. Mosolon, adicə 
«Үепə goldi» sözləri tələffıizdən asih olaraq hom 
363 sevinci, һөт nifroti, həm də biganoliyi bildirə bilor. 
Buratfl 
müsahibin 
mimikası, pantomimikası, vokal mimikası həllcdicı ru|- 
oynayır. 
Unsiyyət şəraitindən, onun məqsəd və məzmunundan лмй olaraq şifahi nitq 
ya dialoji, ya da monoloji formada coroyan т
^Ш 
bilor. 
D i a l o j i    n i t q  nitq iinsiyyotinin on qodim növii olub iki vo ya bir 
песо şəxsin bilavasito iinsiyyot prosesidir. Nitqin bu n< daha çox insanlarm birgo 
omok foaliyyoti ilo bağlıdır. Nitqin OH növünün bir neçə xiisusiyyoti ayird edilir. 
Əvvəla, dialoji o^H bilavasito reaksiya tolob cdir. Yoni müsahib deyilonlərə Л 
munasibotini bildirir: ya sual verir, ya tosdiq edir, ya inkar edir vS s. Bu cohot 
danışanın öz fıkrini ifado etmok istiqamotino toafl gostorir, onu miioyyon somtə 
yönəldir. Bundan əlavə, dial, danışan şəxslərin cmosional-eksprcssiv rabitəsi 
şəraıtində i vcrir, belo bir voziyyotdo onlar bir-birini bilavasito qavrayiJ 
emosional voziyyətlərini qiymətlondirirlor. Üçüncüsii, dialoji miioyyon şoraitlo 
vo ya obyektlo bağlı olur. Bu monada о situativ 1 səciyyə daşıyır, söhbət obyekti 
dəyişən kimi dialoqun istiqaməti v# I xarakteri dəyişilir. Sakit danışıqdan qızğın 
miibahisovo vo \ л ,   oksino, emosional həyəcana keçid buna misal ola bilor. 
Dialoji nitqin köməkçi vasitolori do coxdur. Burada svisin ahongi, insanin 
üzünün vo bodoninin ifadoli horokotlori dialoqun J mozmun vo istiqamotino 
ciddi tosir cdir. Homin ifadoli horokotlof I danışanın nitqinin daha anlaşıqlı 
olmasını, onlann tosir gücünun I artinlmasini sortlondirir. 
M o n o l o j i   n i t q   iso  bir  adamin  öz  fıkir  vo  miilahi*!  zolorini 
miintozom  vo  ardicil  surotdo  şərh  ctmosidir.  Bu  halda  onun  I  nitqi  hcç  kos 
torofindon  kəsilmir  (miihazirəçinin,  natiqin  vo  Щ  nitqi).  Monoloq  fasilosiz, 
olaqoli,  ardicil  vo  montiqi  olur  Bu  nitqin  I  rəvan  gctməsi  üçiin  danışan  adamin 
verocoyi  mozmunu  aydin  dork  I  etmosi,  zəngin  söz  chtiyatina  malik  olmasi, 
nitqin  cmosionalhq  I  xiisusiyyotlorino,  dilin  qayda-qanunlarına  mükəmməl 
yiyolonmoH osas şortdir. Yoni monoloji nitqii mozmunluluğu ilo ifadoliliyi iizvi 
I surotdo birləşməlidir. Əks toqdirdo, nitq monoton. cansıxıcı vol cazibosiz olar. 
Miioyyon  auditoriya  qarşısmda  monoloji  nitqi  kağızdan  i  oxumaq  lazimi 
somoro  vermir.  Miioyyon  fikir  vo  miilahizonin  iroli  J  siiriilmosi  vo  şərhi 
dinləyicinin gözü qarşısında corovan etmolidir 
364 
mi.i goro do monoloji nitqin hami 
iiciin 
eyni dorocodo aydin və Vşıqlı olmasi 
üçün ona xiisusi olaraq hazırlaşmaq lazimdir. 
Nitqin nisboton sonralar təşəkkül edon miihiim növü у a z ı 1 ı 11 q d i r. Bu, 
osason görmə qavrayışı üçün nozordo tutulan madir. Şifahi nitqdon forqli olaraq 
yazih nitqdo hor hansi lumat yazih motn kimi ifa edilir. 
Şifahi nitqlo yazih nitqin bir sira iimumi vo xiisusi cohotlori . Funksiya etibarilo 
yazih nitq do şifahi nitqin yerino yetirdiyi :ifoloro xidmot edir. Lakin şifahi nitqin 
köməkçi vasitolori: In, bodonin ifadoli horokotlori, sosin ahongi vo s. çoxdur. Bu 
lotlor  yazih  nitqdo  yalniz  sözlərin,  ifadələrin  adekvat  surotdo  ilməsi,  yerində 
işlədilməsi ilo ovoz oluna bilor. Bu, yazih nitqo ilən çox miihiim tolobdir. Bodii 

 
motnlordo  obrazh  ifadolorin,  i  motnlordo  iso  elmi  istilahlann  yerindo  vo  doqiq 
surotdo ifado edilmosi miihiim ohomiyyoto malikdir. 
Yazih nitqin bir mühiim cohoti nozoro alınmalıdır. Yazih qin omolo golmosi vo 
noticolorinin tosbit olunmasi mövcud -an vo mokan hüdudlarından çox-çox konara 
çıxır. Bu cohot zih nitqi qavrayan (oxuyan) şəxsə imkan verir ki, muxtolif  vrayış 
strategiyasından  istifado  etsin,  yoni  oxunmuş  mətno  döno-nə  nəzər  salsın,  onu 
otrafli  dork  etsin.  Başqa  sözlə,  yazılı  nitq  ixoloji  planda  daha  сох  sərbəstlik 
dərəcəsinə  malikdir:  burada  a)  fık  koddan;  b)  mozmunla  yanaşı  cmosional  tonu 
çatdınnaq  iiçiin  sikanin,  qrammatika  vo  durğu  işarəlorinin  köməyindən;  v)  bul 
edilmiş  yazı  fonnasindan  istifado  edilir.  Mosolon,  şəxsi  oktubla  rosmi  moktub, 
yaxud  omrlo  miiraciot  öz  ifado  torzlorino  ro  bir-birindon  forqlonir.  Yazih  nitq 
daha  geniş  auditoriya  üçün  zordo  tutulur.  Нот  do  onun  köməyi  ilo  insanlar 
ümumdünya edəniyyətino qoşulurlar. 
D a x i l i    n i t q    insanin öz-özünə fıkirləşməsi, özü ilo jnışması prosesidir. 
Başqa sözlə, daxili nitqdo tofokkiir coroyan dir,   miioyyon   moqsod,   niyyot   
omolo  golir, horokotlor lanlaşdırılu^ Əsas xiisusiyyoti odur ki, daxili nitq toloffiiz 
ilmoyon sossiz nitqdir. Нот do bu, çox qisa, bozon do ayn-ayn olordon ibarot olur. 
Homin ifado fikrin nüvəsini təşkil edir. J)axili nitq xarici nitq osasinda omolo 
golir, xarici nitqin aıteriorizasiyası (daxilə köcürülməsi) ilo bağlıdır.^Lakin bclo 
bir Şevrilmə vo ya kcçid bozon miioyyon çətinliklərlə olaqodar olur. xili nitqdo bu 
vo ya digor fikir insanin özünə aydin olur, amma 
365 onu başqalanna çatdıranda çotinlik yaranir. Demoli, holo nitqdo insanin özü 
üçiin aydin olan bu vo ya digor fikri xarici ni eyni aydinhqla ifado etmok hor 
zaman adama müyossər ol Çünki fikrin insanin özü üçün aydin olan ifadosi - 
daxili nitq onun başqası üçün aydin olan ifadosi - xarici nitq arasinda m" forq 
vardir. 
Daxili  nitqdon  xarici  nitqo  kecmok  n i t q   m o d o n i y   у  ə  t  i  tolob 
edir.  Nitq  modəniyyəti  inkişaf  etmomiş  adami*  özləri  üçün  aydin  olan  fikri 
başqalan  üçün  anlaşujlı  torzdə  ıl.uU  ctməkdo,  müvafıq  sözlər  tapmaqda  çətinlik 
çəkirlor. 
Bunun başqa səbəbi do ola bilor. Bozon fikir insanın özü 
ut,un 
lazimi qodor 
aydin olmur. Fikri özü üçün ətraflı ayduılaşdırmadat onu başqası üçün izah etmok 
istədikdə do adam montiqsiz, dol bir tərzdo danışır. 
Nitqin passiv vo foal nitq olmaq iizro do iki növü forqlondirirlor.   
P a s s i v    n i t q    dedikdo, başqasının nilqinl dinlomok vo ya yazdığını 
oxumaq prosesi nozordo tutulur. F о •] n i t q    iso miioyyon bir fikri başqalanna 
yazih vo ya şifahi hal molum etmok prosesidir. 
Insanin  nitqindo  onun  şəxsiyyətinin  istiqamoti  aydin  surotdi  özünü  biiruzo 
verir. Belo ki, nitqin məzmununa goro insanifl tələbatlarını, maraq vo meyllorini, 
inam vo oqidosini, xiisuson »!.• sorvot meylini toyin ctmok miimkiindiir. Yoni bu 
cohotlor  onun  nitqindo  öz  ifadosini  tapir.  Hor  kəsə  tocriibosindon  vo  musahn 
dolorindon  molumdur  ki,  insan  öz  nitqindo  onu  maraqlandirat  məsololorə  dönə-
dönə  toxunur.  Homin  mosolo  elo  bil  onun  likir  orbitini  toşkil  edir,  iinsiyyot  о 
otrafda  coroyan  edir.  Bununla  borabor,  insanin  nitqindo  onun  bir  sira  tofokkiir 
xiisusiyyotlori  da  aydin  surotdo  nozoro  çarpır.  Mosolon,  obrazli  tofokkiirii 
koskifl  surotdo  inkişaf  etmiş  şoxslərin  istər  yazılı,  istorso  do  sifalıi  mtqında 
obrazlı  ifadolər,  bənzətmələr,  mctaforalar  üstün  olur.  Miicorrod  tofokkiirii 
üstünlük  toşkil  cdən  şoxslərdə  anlayışlar,  mofhumlar,  iimumiloşdirmələr  çox 
olur. 
Hor bir şəxsiyyətin nitq xiisusiyyotlori onun fikri 
fəaliyye 
prosesindo holl 
edocoyi  mosololorin  xarakterindon  asılıdır.  Nitq  iislubu  hom  do  insanin  iimumi 
modoni  inkişal  soviyyosindon,  əxlaqi-iradi  keyfiyyotlorindon,  temperament 
xiisusiyyotlorindon  va  s.  asılıdır.  Mosolon,  xolcrikin  nitqi  ilo  llcqmatikin  vo  yd 
melanxolikin nitqi ciddi surotdo forqlonir. 
366 
Şoxsiyyətin  nitqinin  aydin,  anlaşıqlı,  tosirli  olmasi  onun  bir  sira 
xiisusiyyotlorindon  asılıdır.  Mosolon,  n i t q i n   m   ө   z   - I i n   1  u  1  u  ğ  u 
nitqdo  ifado  olunan  fikir  vo  hisslorin  hocmi, 
Wkliyə 
uyğun  golmosi  vo 
ohomiyyotliliyi ilo toyin olunur. in məzmunluluğu onun molumatvcrmo vozifosi 
ilo  six  surotdo  odardir.  Nitqdo  cisim  vo  hadiso  haqqinda  verilon  molumat 
ajbrofli, 
dolğun  olduqda  belo  nitqo  mozmunlu  nitq  deyilir.  Bu, 
Kdan, 
bir 
torofdon,  gcniş  bilik,  digor  torofdon  iso  homin  biliyi  ►ust  ifado  etmok  vo 
istilahlardan diizgiin istifado moharoti tolob Щ 
Ifado   edilon   fikirlorin   dinloyicilor  torofindon diizgiin Jfrranilmasi 
iiciin 
onun anlaşıqlı olmasi zoruridir. N i t q i n   f l a ş ı q l ı l ı ğ ı  muxtolif 
amillərlə şərtlənir. Nitqin anlaşıqlı l üçün danışan adam aydin vo montiqi 
danışmalı, 
şərh 
edilon oanı konkret niimunolor osasinda tohlil etmoli, 
dinloyicilorin lyyosini nozoro almah, yeri goldikdo, oyani vosaitdon istifado oli, 
sözləri bir monada işlətməli, eloco do qrammatik qaydalan 
lomolidir. 
L.N.Tolstoy nitqin anlaşıqlı olmasindan danışarkən qeyd 
Mşdir 
ki, «anladığın 
bir  şeyi  başqalarının  da  sonin  kimi  anlamasi  In,  onu  sözlərlo  ifado  ctmok  on 
cotin bir işdir vo həmişə lazim ninmkiin olan ifadoyo holo nail olmadığını hiss 
edirson». Bu, Шк nitq modoniyyoti tolob edir. 
Nitqin anlaşıqlı olmasi dinloyicilorin hazirhq soviyyosindon do lıdır. 
Dinləyicinin mövzuya aid lazimi biliyo malik olmasi da 
Icibdir. 
Mosolon, 
Fiizulinin bir şcrinə diqqot yetirok: 
Heyrət ey büt, surotin gördükdə lal eylər bəni, Surəti-halım 
görən, surət xəyal cylər bəni. 
Belə parçaları aydin 
dork 
etmok, anlamaq üçün xüsusi tırhqla yanaşı, zəngin 
təxəyyülo, bodii tofokkiiro malik olmaq uridir. Nitqin anlaşıqlı olmasında danışıq 

 
prosesindo montiqi gudan yerində istifado ctmok xiisusi rol oynayir. N i t q i n  
t o s i r l i l i y i  onun foaliyyoto tohriketmo vozifosi bağlıdır. Bu zaman bir 
adamin başqasının fikir vo hisslorino, la 
vo 
etiqadına, davranış vo rəftarına sözlə 
tosir etmosi nozordo 
lur. 
Nitqin tosirliliyi muxtolif şokillərdə - inaııdırma, siibut, 
qin, 
məslohət, tapşırıq, tolimat, əmr, qadağan kimi tozahiir edir. 
367 
Məsələn, əmr formasında söz və ifadələr heç bir bəzək-d olmadan qisa, aydin, 
koskin intonasiya ilo deyilir. Qacar: 
Atın yığın-yığın başı lcş üstə... 
 
Tolob do onun kimi; sözlər intonasiya vo montiqi vurğı vasitosilo ifado edilir: 
 
Danış, de, ham, Hə, göstər onu... 
(Otello). 
 
Gorok qan altinda qalsın bu dağlar 
(Qacar) 
 
Xahişdo  iso  tamamilo  başqa  ahəng,  başqa  mozmun  nozof  çarpır,  burada 
miiraciot olunanın iradosino xitabon tikır çatdırılıı. 
 
Qızım, ağnn alım, agır xostoyom, Bolko do bir uzaq sofər üstoyəm... 
Dayanma. can bala, gol görüşok bir, Anan bilirəm ki, golmoyocokdir. 
 
Hor bir tosir vasıtəsınin özünün psixoloji mozmunu var. 
Ощ 
omol edilmoso, 
nitq  istənilən  tosiri  bağışlaya  bilmoz.  Bu,  tosad  deyildir.  Nitqin  tosirliliyi,  hor 
şcydən  ovvol,  onun  ideya  mozti  nundan  asılıdır.  Bundan  başqa,  danışanın 
somimiliyi, nitqin ay vo inandırıcı olmasi onun təsirliliyini şərtləndiron amillordon 
Bu cohotdon nitqin ifadoliliyi do böyük ohomiyyoto malikdir. 
Danışan  vo  ya  yazan  adam  öz  nitqindo  şorh  etdiyi  mozmu  munasibotini  do 
oks  etdirir.  N i t q i n   i f a d o l i l i y i   <   dikdo,  mohz  onun  bu  cohoti 
nozordo tutulur. 
Yazih nitqdo adamin tosvir etdiyi cisim vo hadiso münasiboti işlətdiyi bodii 
ifadolordo, miiqayiso tərzində, sözl mocazi mənasında, ciimlələrin quruluşunda vo 
s. tozahiir edir. sanın öz hisslorini nitqindo biitiin incoliklorino qodor ifado e 
yiiksok nitq mədoniyyətinə yiyolonmodon miimkiin deyildir. 
Şifahi  nitqdo  do  hisslori  ifado  etmok  üçün  yuxan  vasitolordon  istifado 
olunur. Lakin buna baxmayaraq, şifahi ni hisslorin ifadosi yazih nitqo nisboton 
asandır.  Çünki  şifahi  zamani  insanin  şərh  etdiyi  məzmuna  miinasiboti  onun 
iiziin" 
368 
Kloninin  ifadoli  hərəkotlərində,  səsinin  ahəngində,  işlətdiyi  ferğularda  da  aydin 
tozahiir cdir. 
Nitqin göstərilən xiisusiyyotlori tolim-torbiyo prosesindo |5yiik ohomiyyoto 
malikdir.  Miiollimin  nitqinin  mozmunlu,  plasiqli,  tosirli  vo  ifadoli  olmasi 
şagirdlərin elmlori yiiksok pviyyədə, möhkəm mənimsomələrinə, onlann tolim-
torbiyo Isшin miivoffoqiyyotino miisbot tosir gostorir. 
 
 
XII  F Ə S İ L TƏXƏYYÜL VƏ 
YARADICIIJQ 
 
1. Təxoyyül haqqinda anlavis 
 
Xalq  yazıçısı  S.  Rəhimov  «Saçlı»  romanındakı  Kosa  surotinin  y.uadilniasi 
haqqinda danışarkon qeyd edirdi ki, bir kosa konddo belo uşaqlıq yaşlanndan ona 
tanış  idi,  «...sonra  bu  kosanin  birini  do  mon  Laçında  gördüm.  Daha  sonra  bir 
kosaya da Noraşen rayonunun Qivraq kondindo rast goldim. Ancaq bu üç kosanin 
hcç biri holo do  «Saçlı»dakı  Kosa deyildir, iic kosa  mono ancaq zahiri material 
vermişdir.  Bos,  «Saçlı»dakı  Kosanin daxili alomi? Qulluq  morozi,  dolaşıq  imza 
yaratmaq həvəsi haradan gəlmişdir? Demoliyom ki, bu bir lopabığ kişidən, bizim 
raykomda xidmot edon, bir çox, adamin başına ağıl qoymaq istəyən bir adamdan 
gəlmişdir. Yoni üç kosadan, bir lopabığdan «Saçlı»dakı Kosa düzəlmişdir...» 
Golin,  ovvolco,  bir  mosoloyo  diqqot  yetirək:  yazıçı,  bir  torofdon,  həyatda 
gördiiyü  vo  müşahidə  etdiyi,  uzun  miiddot  yadında  saxladırı  «üç  kosa  vo  bir 
lopabığ»  kişi  haqqinda  danışır.  Biz  onlan  psixoloji  tenninlə  «qavrayış»  vo 
«hafizo» surotlori kimi xarakterizo edo bilorik. Digor torofdon iso o, «iic kosa vo 
bir  lopabığ»  kişi  suroti  osasinda  yaratdığı  yeni  surot  -  «Saçlı»  roma-nının 
qohromanlanndan  biri  olan.  Kosa  suroti  haqqinda  danışır.  Psixologiyada  belo 
surot toxoyyiil suroti adlamr. 
Qarşıya  sual  çıxır:  biz  no  iiçün  birincilori  «üç  kosa  vo  bir  lopabığ»  kişi 
surotini  qavrayış  vo  hafızəyə,  ikincini  -  «Saçlı»  romanının  qəhrəmanını  iso 
təxəyyülə aid edirik? Mosolo undadir 
ki,  «üç  kosa  vo  lopabığ»  kişini  yazıçı  həyatda  görmüş  və  yadın  saxlamışdır. 
Bu zaman biz ancaq qavrayış və ya hafızədən danı bilorik. 
«Saçlı»dakı  Kosanı  isə  özü  yaratmışdır.  Kosa  yazıçının  yaratdığı  yeni 
surətdir, biz onu artıq qavrayış və ya hafızəyə aid edo bilmərik. Bu yeni surət 
başqa psixi prosesin toxoyyülim, mohsuludur. 
Keçmiş qavrayış matcriallarının yenidon işlənməsi osasinda 

 
yeni surətlərin yaradılmasından ibarot olan psixi prosesa 
t ө x о у у ü 1   deyilir. Təxəyyül surotlori песо formalaşır? İnsan 
onlan özündən yaradir, yoxsa həyatdan götürür? 
Əlbəttə, toxəyyül do biitiin psixi hadisolor kimi xarici alə inikasıdır. 
Bununla  birlikdo,  təxəyyülün  özüno  aid  xiisusiyyotlori  vardir.  Qavrayış, 
hafizo  kimi  psixi  proseslor  cisim  vo  hadisələrdə  gerce  mövcud  olan  xiisusiyyot, 
miinasibot vo qanunauyğunluqlan oks etdirir. Toxoyyiil prosesindo iso insan xarici 
alomdo bilavasito olmayan yeni surotlor yaradir. Lakin insan toxoyyiil prosesindo 
no  qodor  yeni  surotlor  yaratsa  da,  heç  bir  şeyi  özündən  uydurmur,  yeni  surotin 
ayn-ayn olamot vo iinsiirlorini ancaq həyatdan götiirür. Hotta on fantastik surotlor 
belo  insanlann  adam,  bahq, 
sir 
vo  s.  haqqındakı  tosovviirlori  osasinda 
formalaşmışdır. 
Atalar deyirlor ki, aşıq gördüyünü çağırar. СөШ Mommodquluzado sənətkar 
üçün görüb-götürmoyin ohomiyyotini xiisusi qcyd edirdi. Onun fikrinco, sonotkar 
iiçün həmişə xammal lazimdir ki, onun yazıçıhq karxanası işləsin, bckar qalmasin. 
Toxoyyiil  surətlərinin  keyfiyyəti,  hor  şeydon  ovvol,  bu  «хаттаһп» 
keyfiyyotindon  -  insanin  tosovviir  ehtiyatinin,  bilik  vo  tocriibosinin  zongin  vo 
çoxcohətli  olmasindan  asılıdır:  onlar  no  qodor  ohatoli  olsa,  təxəyyüldə  yeni 
surotlor yaratmaq iiciin zoruri material da çox olar. 
Toxoyyiil  tarixon  omok  fəaliyyətində  təşokkül  tapmışdır.  İnsan  tədricən 
əməyin  nəticosini  dork  etməyə  başlamış,  omok  prosesinin  sonunda  oldo  cdilən 
nəticəni  holo  proses  başlamazdan  əvvol  tosovviir  etmoyi,  fikron  yeni  surotlor 
yaratmağı öyrənmişdir. 
Əmək bölgüsiinün omolo golmosi vo ictimai şüuriin miixtolif formalarının 
meydana 
çıxması  ilo  olaqodar  olaraq  şairin  təxəyyiilü  bəstəkarın 
təxoyyülündən,  rossamın  toxəyyülü  konstruktorun  təxəyyülündən,  müəllimin 
təxəyyülii memarın təxəyyülündən vo 
370 
Won  forqlənmişdir.  Toxoyyiil  bodii,  texniki  vo  ya  elmi  foaliyyotin  pas  torkib 
hissələrindon birinə çevrilərək onun xüsusiyyətlorinə prğun surotdo inkişaf etmoyo 
başlamışdır. 
Bizim  hor  birimiz  yaşımızdan  asılı  olmayaraq  özümüzün  ■Qndəlik 
həyatımızda onlarla toxoyyiil surotlori yaradinq. Bozon byala dalıb gözümüzün 
qarşısmda  qəlbimizi  riqqətə  gətiron  xoş  panzərolor  canlandırırıq:  ya  tosovviir 
edirik  ki, qızımız  institutu  ■urtarıb,  moşhur alim olub,  ya fikrimizə  gətiririk  ki, 
nəvəmizin  İDyudur,  ona  xeyir-dua  veririk.  Bəzən  bizdon  incimiş  dostumuzun 
bnliinü  almaq,  özümüzo  bir  növ  haqq  qazandırmaq  üçün  cürbəcür  Iphvalatlar 
uydururuq.  Evimizi  bozoyondə  do,  uşaqlar  üçün  paltar  ■kendo  do,  bodii  əsər 
oxuyanda da rongarong toxoyyiil surotlori [yaradinq. 
Toxoyyiil bodii osorin qavramlmasi, fikri mosolonin holl pdilmosi, 
foaliyyotin planlaşdınlması prosesindo bilavasito iştirak din vo onlann 
məhsuldarlığını şərtləndirən osas amillordon birino fcvrilir. 
Toxoyyiil  insanin  hoyat  fəaliyyətində  böyük  rol  oynayir. 
I
 
к  Marks  onu, 
«təbiətin böyiik neməti» adlandırmışdır. Toxoyyiil I buiun foaliyyot saholorindo 
miihiim ohomiyyoto malikdir. «Əbəs Вгего güman edirlor ki, bu (fantaziya  - 
Ə. 
В., Ə. Ə . )  
ancaq şairə ■lazimdir. Bu,  axmaq xurafatdir. O, hotta, riyaziyyatda 
da lazimdir. ■Holla, diferensial vo inteqral hesablamaların kəşfi do fantaziyasiz 
pumkiin olmazdi. Fantaziya olduqea qiymotli bir keyfiyyotdir...» 
■On ciddi bir elmdo do fan'taziyanin rolunu inkar etmok 
■enasizdiD) (V.İ.Lenin). 
§ 1. Təxəyyülün növhri 
İnsan bir cox hallarda miixtolif toxoyyiil surotlori yaradir, lakin nnlan hoyata 
keçirmir  vo  yaxud  elo  şeylər  fıkirləşir  ki,  onlan  fceyata  keçirmək  oslindo 
miimkiin  olmur.  <.  Belo  toxoyyiilo  ■   a s s i v   t o x o y y i i l   deyilir. 
Passiv toxoyyiil hom n i у -я о 11 i , hom do n i y y o t s i z   xarakter daşıya 
bilor. 
Niyyotli  passiv  toxoyyiilo  misal  olaraq  xülyanı  göstormək  olar.  ttCulya 
zamani  insan  osrarongiz  surotlor  yaradir,  onlan  gözünün  jfjrsisinda  canlandırıb 
xoşhallanır,  sadoco  olaraq  bu  prosesin  •Vündən  hozz  ahr;  lakin  onlan  hoyata 
keçirmir. Passiv toxoyyiil (lurotlori hor hansi bir təəssüratın, söz vo hissin tosiri 
ilo niyyotsiz 
371 

 
surətdə  də  əmələ  gələ  bilər.  Əgər  insanin  həyat  fəaliyyətin  xülya  surotlori 
üstünlük  toşkil  edirsə,  bu,  onun  bir  şəxsiyyət  ki  inkişafında  ciddi  nöqsanlar 
olduğunu göstərir. 
Xülyanı x ө у а 1 1 a eyniloşdirmək olmaz. Xəyal arzu cdilol gələcəyin 
surətlərini yaratmaqdan ibarot olan toxoyyiil prose insanin hoyatinda xoyal 
miihiim rol oynayir. Bu cohotdon gorkafl rus .publisisti D. İ. Pisaryevin V. İ. 
Lenin torofindon «No ctmoln osorindo yiiksok qiymətləndirilən aşağıdakı fikri 
çox ibrotai 
«Ziddiyyot var, ziddiyyot var. Monim xoyahm hadisolorin gedişini ötüb 
keçə bilor, ya da о büsbütün konar yol tutara hadisolorin heç bir tobii gedişinin 
heç bir zaman golib 
Щ 
bilmoyocoyi somto gedo bilor. Birinci halda xoyal heç 
bir vermir;   o,   hotta  zəhmotkeş   adamin   əzmini artırıb qiivvotlondiro bilor... 
Bu cür xoyallarda iş qüvvosini pozğunlaf diracaq vo ya sarsıdacaq heç bir şey 
yoxdur. Hotta tamamilt oksino. Əgər insan bu cür xoyal etmok qabiliyyotindon 
tam* mohrum olsaydi, ogor o, hərdənbir qabağa qaça bilməsəydi olinin altinda 
yeniCə omolo golməyə başlayan yaradılışm bütöv vı bitkin mənzərəsini öz 
xoyalına gətirə bilməsəydi, - о halda mC əsla təsəwürümə gətiro bilmərom ki, 
incosonot, elm və əmoll hoyat sahosindo insanı gcniş vo yorucu işloro baslayıb 
axıri çatdırmağa vadar edon no kimi bir təhrikedici sobəb ola bilərdi.J Əgər xoyal 
edən şəxs öz xəyalına ciddi inanırsa, hoyata diqqotli nozər yetirib öz 
müşahidolərini öz xəyali planlan ilə müqayisi edirsə və ümumiyyətlə öz xəyalını 
həyata keçirmok üzorindi vicdanla çalışırsa, onda xəyalla gerçəklik arasinda 
ziddiyyətin hoç bir zərəri olmur. Xoyal ilo hoyat arasinda bir təmas olduqda hor 
şcjfl 
ycrində OİUD). 
Həyatla bağlı olan, hadisolorin obyektiv gcdişini düzgün oki etdirərək, onu 
ötən  xəyal  həmişə  insam  foaliyyoto  tohrik  etmel  cohotdon  çox  ohomiyyotlidir. 
Hadisolorin tobii gedişindən nəştl etməyən xoyal isə insanı süstləşdirən, həqiqəti 
tohrif  edon,  həyatla  heç  bir  olaqosi  olmayan  xülyaya  çevrilir.  Buna  görə  do 
insanin Л xoyal surətlərinə tonqidi miinasibot bəsləyib, onlan idaro etmoJ zoruri 
dir. 
A k t i v   t o x o y y i i l   muxtolif  formalarda  oziinii  gostorir. 
B o r p a e d i c i   v ə y a r a d ı c ı   toxoyyiil  onun  osas  novlori  hesab 
olunur. 
372 
Obyektin  tosvir,  çertyoj,  sxem,  not,  xorito  vo  s.  osasinda  jaradilan  surotino 
bөфaedici toxoyyiil deyilir. 
Borpaedici  toxoyyiil  surotlorini  xarakterizo  edorkon  iki  cohoti  jusilo 
forqlondirmok  lazimdir.  Onlar  ilk  baxışda  miioyyon  tosvir  em,  xorito  vo  s.) 
osasinda  yarandıqları  üçün  hafizo  tosov-rlorini  xatırladırlar,  lakin  mahiyyot 
etibarilo  hafizo  tosov-rlərindən  forqlonirlor.  Borpaedici  toxoyyiil  surotlori 
qavramlan  virin  soma  sadoco  olaraq  yada  sahnmasi  deyildir.  Borpaedici  xoyyiil 
prosesindo  insan  qavradığı  tosviri,  mosolon,  Colil  [ommodquluzadonin  «Poct 
qumsu» hekayosindo tosvir olunan valatlan özünün hoyat tocriibosino vo biliyinə 
uyğun olaraq zlərinin qarşısında canlandırır. 
Hekayodo yazıçı biitiin detalları təfərriiatı ilo tosvir etmir. osələn, «Poçt 
qutusu»nda Novruzəlinin köynoyinin песо olmasi ıstərilmir. Biz onun surotini 
gözlərimizin qarşısmda canlan-krarkon bu cohoto diqqot yetiririk, onu ya 
yamaqh, ya cinq, ya da bno, nimdaş köynəkdə tosovviir edirik. Bu hekayonin 
noinki eyasim tohrif etmir, oksino, onu daha yaxşı başa düşməyə kömək г. 
Demoli, insan hor hansi bir tosviri gözləri qarşısında ког-rano, mexaniki şəkildo 
canlandırmır, ona yaradıcılıqla yanaşır, bsvir osasinda öz başa düşdüyü suroti 
yaradir. Buna görə do eyni fcir tosvir (mosolon, hekayo) osasinda ayn-ayn 
adamlarda bir-^irindən fərqlənon təxəyyül surotlori omolo golir. 
Borpaedici  toxoyyiil  muxtolif  foaliyyot  saholorindo  olduğu  limi,  tolim 
prosesindo  do  miihiim  rol  oynayir.  Şagird  dərsdə  bilavasito  qavramlmasi 
mümkün  olmayan  obyekt  vo  proscslori,  Woco  do  kcçmiş  hadisolori 
monimsoyorkon  onlann  surotini  mohz  borpaedici  toxoyyiil  sayosindo  yaradir. 
Toxoyyiil biliklorin monimsonilmosindo miihiim rol oynamaqla borabor, hom do 
onlan 'inöhkom yadda saxlamağa yardım edir. 
B o r p a e d i c i   t o x o y y i i l   surotlori  diizgiin  vo  doqiq  olduqda 
xüsusilo böyük idrak ohomiyyoti kosb edir. Onlann doqiqliyi, hor şeydən ovvol, 
şagirdin  tosviri  anlamaq  soviyyo-ıındən,  dolğun  təsəvvürlərə  malik  olmasindan 
asılıdır. 
Bəфaedici  toxoyyiil  surətlərinin  yaradılması  daxili  prosesdir,  ibaşqa 
adamlarla iinsiyyot zamani bu surotlor osason iştirak etmir. 8gər şagird, tutaq ki, 
«Poçt  qutusu»nda  tosvir  olunmuş  miioyyon  bir  ohvalati  aydin  tosəvvür  edo 
bilmirso,  bu  miitalio  prosesino  bilavasito  mane  olmur  vo  o,  motnin  monasim 
«obrazh» olmasa da, 
373 

 
iimumi şəkildo başa düşə bilir. Bu baximdan bir çox şagirdlə dəqiq  borpaedici  
toxoyyiil   surotlori  yaratmaq tolobati olmamasına təsadüfı bir hal kimi 
yanaşmaq olmaz. Boz şagirdlər, ümumiyyətlə, bədii əsər oxumağı sevmir vo ya 
ө охиуагкөп daha çox onun iimumi mozmununu vo dialoql nozordon kecirirlor. 
Miiollim bu cohoti nozoro almalı, şagirdl fəallaşdırmalı, onlan doqiq borpaedici 
toxoyyiil surotlori у mağa tohrik etmolidir. 
Y a r a d ı c ı    t o x o y y i i l    foaliyyotin orijinal vo doy 
mohsullannda reallaşdırılan yeni surotlorin miistoqil yaradilmas nozordo tutur. 
Boфaedici toxoyyiil surotlori miistoqil yaradılmır. Biz zaman suroti 
kiminsə yaratdığı tosvir, sxem, certyoj, xorito, not s. osasinda yaradinq. 
Yaradıcı toxoyyiil suroti iso müs" yaradilan surotdir. Misal göstərək: «Poçt 
qutusu» C.Morm quluzadonin yaradıcı toxoyyülünün mohsuludur. Bizim bu 
heka. osasinda yaratdığımız surotlor iso bəфaedici toxoyyiil sure olacaqdir. 
Yaradıcı  toxoyyiil,  boфaedici  toxoyyiildon  forqli  olaraq,  in  sal  söziin  osl 
mənasında  yaradıcı  şəxsiyyət  kimi  xarakterizo  cdii  Yaradıcı  toxoyyiil 
surotlorindo  insanin  şəxsiyyəti,  varlıj  miinasiboti,  hoyati  dork  vo  izahetmə 
bacarığı, sənətkarlığı vo I biitiin aydınlığı ilo oks olunur. Yeni orijinal surotlorin 
yaradilmai  prosesi,  bəфaedici  toxoyyiilo  nisboton,  miirokkob 
vi 
ziddiyyotlidir. 
Onlar  gorgin  yaradıcı  omoyin  mohsuludur.  Bl  baximdan  uşaqların  yaradıcı 
foaliyyoti diqqoti xiisusilo colb edit 
Görkəmli şair, rəssam, aktyor vo ya alimlorin bir çoxunut yaradıcılıq 
tərcümeyi-halı mohz uşaqlıq illərindən başlayır. Ailod
1 
do, moktobdo do 
uşaqlann yaradıcı foaliyyotino qayğı ilo yi naşmaq, ona diizgiin istiqamot 
vermok zoruridir.