1
о ş m о dedikdo orqanizmi fəallaşdıran vo homin bnlhgi
istiqamotlondiron tohriklor nozordo tutulur. Bu mozmun итак foaliyyoti ilo
olaqodar olaraq da saxlamr. Yoni insam foal ■гак foaliyyotino yönəldən,
istiqamotlondiron amillor onun llrükının motivini toşkil edir. Motivloşmo
anlayışı gcniş monada ■ixologiya elminin biitiin saholorindo istifado olunur,
hom do Jhotiv rolunda tolobatlar vo maraqlar, hovos vo emosiyalar, yönəliş »ü
idcallar çıxış edo bilor. Motivləşmo dedikdo insanin idrak Biliyyotini horokoto
gotiron vo istiqamotlondiron amillor başa İDşülür. Burada «maddiləşon», əşyavi
mozmun kosb edon blobatlarla yanaşı ictimai hoyatin mohsulu olan motivlor do
■milium rol oynayir. Bu monada insanin idrak foaliyyotinin motiv-Bimosi
sosial səciyyə daşıyır.
Motivin hom filogenezdo, hom do ontogenezdə təşəkkülüno ■qqot
yetirilso, aydin olur ki, onun ilkin formasi real əşyalardır. pomin əşyalar insanin
on sado maddi təlobatını ödəməyə xidmot Ifılır. Sonradan ideal əşyalar, cisimlor
motiv ola bilir. Bu morholodo lomin cisimlor vo ya oşyalar ya tohrikedici
tosovviirlor, yaxud fttnrlu moqsod formasında (motivlər-məqsədlər) çıxış edir.
Motivloşmə dedikdo insan foaliyyotini vo ya davranışını hoyat ■homiyyətli
şoraito, cisimloro istiqamotlondiron, tohrik edon ■iixoloji törəmə vo proseslorin
mocmusu nozordo tutulur. Bclo bir lönoliş vo istiqamotlonmo sayosindo insanda
homin cisim vo lidisoloro ehtiraslı, seçici miinasibot yaranir, psixi inikas daha
poqsodəyönəlmiş olur, yoni insanin idrak foaliyyoti daha foal olur. buna göro do
195
insanin noinki idrak foaliyyotini, hom do davranışını tisa düşmək, izah ctmok
üçün motivləşmə açar rolunu oynayir.
Molumdur ki, hor bir canh orqanizm otrafdaki cisimloro, pdisələrə seçici
miinasibot bosloyir. Yoni bir halda miioyyon ■limlor qrupundan bir qismi
seçilib aynhr, digor qismindon imtina edilir. Bu seçilib aynlan cismo, hadisoyo
miinasibot başqa olur. bclo ki, homin zoruri cisimlor, hadisolor otrafda
yoxdursa, ona llhtivac, tolobat yaranir, bunun sayosindo onlar axtanhr, oldo
edilir və tapılır. Belo bir axtarış aktı lazımi cısmi tapmaymcaya qodafj davam
edəcəkdir. Dcməli, cismə olan tolobat orqanizmin ax istiqamotini vo bununla
bərabər, fəallığını tomin edəcəkdir.
z
obyekt oldo edilirso, subyektin foaliyyoti
bitmiş hesab olunur Orqanizmin miioyyon obyekto belo foal miinasiboti vo ya
yönolifl bir halda anadangolmo, irsi (instinktlor), digor halda iso hoyalda
qazanılan davranış formalan (vərdişlər) ilo şortlono, toyin cdila bilor.
Davranışın, mühitlə əlaqənin, fəallığın bosit formalan daha çox heyvanlar
alominə xasdır. İnsanın fəallığı bir cox hallarda indiki anda, bozon, hotta
iimumon mövcud olmayan obyektin -moqsədin az-çox uzun miiddot
axtanlmasına yönəlir. insamn idrak foaliyyoti, xiisuson toxoyyiilii ona imkan
verir ki. otrafda olmayan cismin ideal surotini yaratsin vo ondan öz
foaliyyotinin tohrikedici sobobi kimi istifado etsin. Bu zaman ideal amil idrakin.
eloco da əşyavi foaliyyotin motivinə cevrilir, yoni, insamn psixi vo fiziki fəalhğı
ideal amillə motivləşir.
Ümumiyyotlo, motivləşmə dedikdo, insam bu \o ya digor horokot vo roftan
yerino yetirməyə yönəldən, istiqamotlondiron, onu fəallaşdıran təhriklori başa
düşürük.
Motivlosmo
orqanizm!
foallaşdıran
vo
homin
fəallığı
istiqamotlondiron tohriklordir.
Motivləşdirici amillor öz tozahiir xiisusiyyotlori vo vo/i-fələrinə göro üç
qrupa bölünür:
a)
«orqanizm no iiciin foal voziyyoto golir?» sualtm tohlil edorkon homin
fəallığın monboyi kimi tolobatlar vo instinktlor nozordon keeirilir;
b)
ogor orqanizmin foalhgimn noyo yönoldiyi, noyin xatirir başqasını
deyil, mohz miioyyon bir davranış vo foaliyyot aktuu scçməklə bağlı olmasi
tohlil olunursa, onda, hor şeydən ovvol, motiv davranışı istiqamotlondiron
sobob kimi araşdırılır;
v) davranışın dinamikasının песо vo hansi torzdo tenziaj cdilməsilo bağlı
mosolo holl cdilorkon hisslorin, emosiyalarm, subyektiv yaşamaların (arzu,
istok, cohd vo s.), yönolişin insan davranışında tozahürü araşdınlır.
İnsanın idrak foaliyyoti do bu iic qrup amillərlo motivləşir. Hot bir
tohrikedici qrup vo ya amilin idrak foaliyyotino tosiri özüno« moxsus cohotloro
malikdir. Belo ki, idrak foaliyyotinin motivlofj məsi çox miirokkob proses olub
bir-birino zidd ohm tohriklori tohlil vo torkib etmoyi, müqayisələndirməyi,
seçmoyi, nohayot, qorar qobul etmoyi zoruri edir. Bu proses psixoloji cohotdon
bir do onunla
386
>kkəbləşir ki, heç do real motivlorin hamisi subyekt torofindon |ni dorocodo
aydin dork cdilmir, yoni miioyyon işi, əməliyyatı 'irlayıb hoyata kecirorkon onun
biitiin tohrikedici soboblorinin ısı eyni soviyyodo aydin dork cdilmir, bozon
onlar miioyyon iş pra edildikdon sonra özünü aydin surotdo biiruzo verir.
Demoli, istor insanin idrak, istorso do icra foaliyyotino Dtivləşmə muxtolif
şokildə tosir gostorir. Bu ondan iroli golir ki, \ lor (oz aralarmda) muxtolif
miinasibot vo ya nisbotdo olur. рак vo ya icra foaliyyotinin motivi ilo xarici
şərait arasinda belo pilar da ola bilor. Homin amillərdən asih olaraq motivlosmo
bir Ida foaliyyoti gücləndirə, daha mohsuldar edo bilor, digor halda onun normal
gedişinə monfi tosir göstərər, istor icra, istorso do рак foaliyyotinin
mohsuldarhgimn aşağı düşməsinə sobob ola lor. Motivlosmo foaliyyoto о zaman
monfi tosir gostorir ki, eyni Mtliyyotin bir-birino zidd golon bir песо motivi
olsun. Yaxud uoyyən işin, hərəkətin yerino yetirilmosi iiciin lazim olan
jajbyektiv imkanlarla ziddiyyət toşkil etsin. Orta məktəbi qurtarmış agırdin
golocok foaliyyot növünü, ali moktobi, ixtisas sahosini içməsi ilo olaqodar onun
foaliyyotinin motivləşməsində nozoro ■pan ziddiyyotlor buna misal ola bilor.
Qabiliyyot vo bacanğına, hazırlıq soviyyosinə görəmi, yoxsa ||vos, arzu vo
istoyinə göro, yaxud, başqalarının təhrikilə hor ansı ali moktobi, ixtisası seçmək
son noticodo foaliyyoto ciddi aeir gostorir. Bozon arzu, istok, hovoslo qabiliyyot
vo bacanq, fadi soy arasinda dorin ziddiyyot omolo golir. Homin ziddiyyotin
inliqla holl ediləcəyini gözlomək çətindir. Çünki yalniz İddiyyətin dorinliyi
mosoloni holl etmir, hom do bu, subyektin onu pwliyyoto tohrik edon motivlor
mübarizəsino münasibətindən, li səyindən, əsaslı, düşünülmüş qorar qobul
etməkdən, qərarın rasında əzmkarlığından, кəпаг təsirlərə qarşı durmaq dəyanə-
idon və s. asılıdır.
Bozon ali moktobi III—IV kurslardan qoyub gctmək, yaxud, Вөууоп
foaliyyot sahəsindon üz döndərmək vo s. kimi hallar tivləşmonin insamn idrak
vo ya icra foaliyyotino песо tosir mosindən asılıdır.
Nozordon qaçırmaq olmaz ki, motivlosmo qiitblii sociyyo isıyır. İstər idrak,
istorso do icra foaliyyoti hom miisbot, hom do onfi motivlorlo olaqodar ola
bilor. Lakin bu qütblüyün özü mmetrik sociyyo daşımır. Yoni foaliyyoto tosiri
co' -ndon miisbot
387
25*
maqsodo nail olana**
— a) qədərki
vaxt
və ya mənfı motivləşmə eyni dərəcədə təzahür ein Motivloşmodəki belə bir
qütblük yalnız fəaliyyətin xarakter görə deyil, hom do insanin yaş
xiisusiyyətlərinə görə nozəro car]
Ycniyetmənin öz «qəhromanlığını», «cəsarətini» sübut etri üçiin kimi isə
vurması, dersi qəsdən pozması, kiminsə mas qaçırması, ictimai qadağana məhəl
qoymaması və s. buna misal bilor. Demoli, motivloşmonin insanin istor idrak,
istorso do foaliyyotino tosiri muxtolif sociyyoli olur. Bu, bir toroh" foaliyyoto
miisbot vo ya adekvat, digor torofdon. pozucu, longidioj bir sözlə, monfi tosir
gostorir.
Motivləşmənin foaliyyotin noticosino tosiri daha çox moqsootl
seçilməsindən asılıdır. Bozon insan iiçün motivləşmonin obyekti 4 moqsodi real
mövcud olan cisim, hadiso deyil. icranın müoyy^ soviyyosi, yaxud insanin nail
olmağa can atdığı miioyyon bir noiiol olur. Adoton insan foaliyyotinin
motivloşmosinin obyekt I məqsədini özii seçir. Motivləşmodəki forq fəaliyyofJ
səmərəliliyino qabiliyyotlor sahəsindoki fərqdon daha сох X&M edir. İcra
foaliyyotinin diizgiin motivloşmosi insanin biitilfl potensial qiivvolorini
soforbor etmoyo imkan vcrir vo davamh irad cəhd göstonnok sayosindo
foaliyyoti daha miivoffoqiyyotlo ycrini yetirmok olur. Hoyat buna aid yiizlorlo.
minlorlo misal verir. Bed ki, bozi hallarda orta qabiliyyot soviyyosino malik
tolobo ist« tolim foaliyyotindo, istorso do icra foaliyyotindo daha istcdadli lakin
foaliyyotinin obyekt - moqsodini, motivlosmosini diizgiH toşkil edo bilmoyən
tolobdon yiiksok notico oldo edir.
Şagirdin «vaxtı öldürmok üçün» rast goldiyi riyazi mosolel holl etmosi ilo
cv tapşırığını yerino yetirmok xatirino holl ctmnl forqlonir. Əlbotto, bu forqi
holo foaliyyotin (indiki halda likr mosoloni holl etməklo bağlı idrak
foaliyyotinin) miivoffoqiyyoti icrasını şərtlondiron tosirli motivlosmo hesab
etmok olmaz. AxtarH tapmaq, siibut etmok, yaratmaq moqsodilo bağlı motiv
istor
idi.il
foaliyyoti, istorso do icra foaliyyotinin gcdişi vo noticosino tam*
milə başqa mozmun vcrir. Əgor homin foaliyyotin icrasina xalq* toroqqisino,
elmi vo modoni inkişafına öz töhfosini vcrmək kirni ictimai məzmunlu motiv
do qoşularsa, voziyyot tamamilo basqi olur. Burada foaliyyoto yalniz şoxsi
deyil, hom do ictimai bore yerino yetirmok baximindan yanaşmaq işo olan
miinasibot dəyişdirir, insanin zehni vo fiziki qüvvolorinin gorginliyini artinr,
daha yiiksok notico oldo cdilmosini sortlondirir. I osadiifi dcyildl.
388
insanin istor idrak, istorso do icra foaliyyotinin somoroliliyini fcioltmok iiciin
miihiim psixoloji amil kimi f o a l i y y o t o t i v i n i n о p t i m a 11 a
ş d l r l 1 m a s l ideyasi iroli ulıniişdür. Bu, insanin hom idrak, hom do icra
foaliyyotinin
oliliyino tosir edon miihiim psixoloji amildir. I Insan foaliyyotinin
somoroliliyi
motivloşmənin
optimallıq
^fcyəsindən
çox
asılıdır.
Motivloşmonin optimal soviyyosi klayışı psixologiya elmino bizim osrin
ovvollorindo Yerks vo ■dsonun (1908) tədqiqatları sayosindo daxil edilmişdir.
Homin pluyışın mozmununu diizgiin başa düşmok üçiin bir песо hoyati ■•al.ı
diqqot yetirok.
Istor ali moktobdo, istorso do orta moktobdo tolobo vo ya bird hotta
imtahana yaxşı hazırlaşmasına, imtahana qodor Mlcriah yoldaşlarına yaxşı izah
etməsinə baxmayaraq bir sira illarda imtahan zamani çaşır, həyəcanlanıb özünü
itirir. Yaxud. pbiçilər yaxşı bilir lor ki, ordu tolim zamani daha yaxşı manevr
do bilir. noinki real döyüş voziyyotindo. Hotta miioyyon İılınişdir ki, hoqiqi
döyüş zamani osgorlorin yalniz üçdo bir ■sosi komanda ilo doqiq atəş açır.
Bclo faktlan izah etmok iiciin bir sira psixoloqlar btivləşmənin optimal
soviyyosi terminindon istifado etdilor. fcoyyon edildi ki, motivləşmənin
JHıınal soviyyosi yiiksoldikco, |İra il in
kcyfiyyoti do yuksolir. »akin bu yüksəliş
intəhasız deyil,
d u n
özünün miioyyon
hiidudu
ford
ford >
с J
Я
W
.tm
2 I
E
Şokil 44. Məqsodo yaxınlaşdıqca motivasiyanın
qüwosi doyişilir:
a)
məqsədo nail olmaq prosesindo vo
b)
mü
vəffəqiyyolsizlikdon qaçarkon
motivasiya qüwəsinin doyişilmo
dinamikası
389
vardir. Əgər motivləşmənin səviyyəsi bu hüdudu keçirsə, о icranın keyfıyyoti
aşağı düşür. Həmin məsələ qrafık halda şəkil 4J dəki kimi ifadə oluna bilər.
Psixoloji todqiqatlar gostorir ki, hor bir konkret halda motivləşmənin
optimal soviyyosi var. Homin optimal soviyyo is*)' holl edilon mosolonin
çoıinliyindən asılıdır. Mosolo cotin olduğu] halda optimal soviyyo (optimum)
zoif motivasiyada da oldo edilir, amma mosolo yüngül olduqda о qiivvotli
motivasiyaya müvafid golir. Görünür, mosolo yiingiil olduqda, motivasiyamn
onda/oni keçməsi - çox qiivvotli vo ya artiq olmasi davramsda pozğunluq
moqsod
i
) moqsod
\
b)
Optimal
soviyyo
tkil 43. Motivləşmənin optimal
səviyyəsi
omolo gotiro bilmir, amma mosolo çotin olduqda bir imkan meydana çıxır. Bu
halda motivasiyada emosional boyalar hoddon ziyado çoxalır, giiclii motivasiya
mosolonin çotinliyi ill rastlaşdıqda çaşqınhq, affekt hallan törodir (Bax: şokil
44).
Demoli, belo noticoyo golmok olar ki, hoddon ziyado qiivvotl
stimullaşdırma miihitin qarşıya qoyduğu məsələloro uyğunlaşma nın
səmərəliliyino monfi tosir edir. Əgər motivloşmonin qüvvotl hoddon ziyado
çox olarsa, onda nəinki alışma, hom do davranısa nozarot pozulur. Bu cohot
foaliyyotin emosional tonzimində do bu vo ya digor dorocodo nozoro çarpır.
2. Foaliyyotin emosional tonzimi
Emosiyalar hom foaliyyotin noticosi, hom do onun horokei «mexanizmi»
kimi tozahiir edir. Holo empirik miisahidolordon aydin olur ki, insanin yaxşı
ohvali-ruhiyyosi onun öz foaliyyotinaa miinasibotino do ciddi miisbot tosir
gostorir. Oksino, pis ohvah-ruhiyyo, qom, kodor, qiisso sanki insanin əl-qolunu
bağlayır, onun miioyyon bir işi, foaliyyoti hovoslo yerino yetirmosino ciddi
surotdo mane olur. Belo bir voziyyot affekt halında, streü) voziyyotindo do
nozoro çarpır. Yoni belo qiivvotli hisslor foahs yoto pozucu tosir gostorir,
foaliyyotin xarakterindon asih olaraq məhsuldarlığın aşağı düşməsino. qozaya
yol vermok vo s. kimi hallara gotirib çıxanr.
İşin hotta hansı ohvali-ruhiyyə ilo baslanmasindan da çox şcy ı asılıdır.
Burada soboblo notico arasındakı dialektik olaqo aydin surotdo nozoro carpir.
Belo ki, indi burada sobob olan sey basqa yerdo notico vo ya oksino olur.
Foaliyyotin yalniz başlanması deyil,
390 ■nticosinin belo emosional cohotdon qabaqcadan toyin olunmasi #nun
gedişino, somərəliliyinə tosir etməklə yanaşı, tonzim öhınmasmda da miihiim
rol oynayir. Bu cohot emosiyalann ■enşəyi ilo əlaqədardır.
Tokamiil prosesindo emosiyalar canh varlığın, orqanizmin
bioloji
voziyyotini, xarici tosirlorin onun üçün ohomiyyotlilik iorocosini toyin etmok
vasitosi kimi meydana çıxmış, inkişaf ttmişdir. Bu monada emosiyalar öz
monşəyinə görə növün •jcrübəsi formasi kimi tozahiir edir, yoni ford
cmosiyalara uyğun tlaraq zoruri horokotlori (tohliikodon qacrnaq, nosli davam
ltdirmok vo s.) hoyata kecirir. Hom do belo horokotlorin moqsədəmüvafiqliyi
ford iiciin gizli qalir.
Emosiyalar fordi tocriibo qazanmaq iiciin do çox ohomiyyotlidir. İstər
genetik, istorso do ontogenetik inkişaf prosesindo emosiyalann qiitbliiyii
(miisbot vo monfi olmasi) noinki sado uyğunlaşma horokotlorinin, hotta
miirokkob insan flbaliyyotinin do tonzimindo miihiim rol oynayir. Faydali
qıcıqlayıcılann omolo gotirdiyi miisbot emosiyalar subyckti tohrik edir ki,
onlan yaxşı mənimsəsin vo möhkəmlətsin. Monfi imosiyalar iso subyekti clə
fəallaşdırır ki, bunun sayosindo o, tiyanh təsirlərdən uzaqlaşır. Demoli,
emosiyalar miisbot vo monfi möhkəmləndirmə funksiyalarını yerino yctirir,
bununla da subyckto miisbot davranış vo horokot tərzini qazanmağa, özünü
doğrultmayanlardan uzaqlaşmağa imkan vcrir. Bu cohot insanin 'foaliyyotino
do aid edilo bilor.
Molumdur ki, insanin emosiya ve hisslori ictimai-tarixi inkişafın
mohsuludur. Onlar inkişaf edərək, möhkəmlənərək noinki davranışın, hom do
insan foaliyyotinin daxili tənzimçisinə çcvrilir. Çünki tolobatlann təzahürünün
subyektiv formasi kimi emosiyalar foaliyyoti qabaqlayir, insam foaliyyoto
tohrik edir vo ona yönəldir.
Emosiyalann inkişafının yiiksok morholosi kimi insanin ali hisslori onun
tolobatlan ilo bağlı olan əşyalara davamh miina-•ibətlə sociyyolonir. Noticodo
emosiyalar, hisslor subyektin 'yaranan şəraitə, öz foaliyyotino, homin şərait vo
ya foaliyyotdo insanin özünü песо ifado etməsinə qiymotlondirici
munasibotini •ks etdirir. Daha konkret deyilso, emosiyalar foaliyyotin
müvəffəqiyyətlə icra edilmosino ya kömək edon, ya da mane olan hor hansi bir
şəraitə insanin qiymotlondirici miinasibotidir.
391
Məsələn, şəraitlə əlaqədar olaraq qorxu, qəzəb foaliyyoto mat* olduğu halda,
onun yaxşı noticəsilo bağlı omolo golon scvinc, foı.th səfərbərcdici rol
oynayir. Emosiyalar foaliyyoto miinasiboll dəyişir, encrjini artinr, iradi səyi
giiclondirir.
Çox toossiif ki, foaliyyotin emosional tonzimindon
istehs.il
prosesindo
kifayot qodor diizgiin istifado cdilmir. Bclo ki, zay mohsullar istehsal cdonlor
bu mohsullara basqa adamlann pit munasibotini sanki no göriir, no cşidirlər.
Foaliyyotin noticosi, ı>ın keyfiyyoti sanki onlan əsla maraqlandırmır. Bclo
isçilor foaliyyotin yalniz, песо deyorlor, prosessual torofini yerino yetirmoyi
«fəaliyyəti başa vurmaq» kimi qobul edirlor. Halbuki foaliyyajl mohsulunun
yiiksok keyfiyyotinin doğurduğu miisbot einosiyalai foaliyyotin sonraki
morholosi üçiin çox qiivvotli tohrikedici am ill çevrilir. Bu halda mosuliyyot
hissi, vicdan ozabi vo s. kimi ah hisslor insanin öz foaliyyotino munasibotini
otratli nozordon keçirmək, miioyyon, hom do nisboton ali mcyarla onu
qiymotlondirmok mcyli kimi tozahiir cdir. Odur ki. emosiyalann, hisslorin
toşokkülü insanin bir şoxsiyyət kimi toşəkkülü üçün
dil
çox vacibdir. Yalniz
davamh emosional miinasibotlorin obyekti olmaqla bore vo mosuliyyot hissi,
ideallar, davrams nonnalan foaliyyotin real motivlorino cevrilir. Bunlar
vox giiclu tohrikedicilor kimi insan foaliyyotinin istiqamotino, intensivliyinaJ
məhsuldarlığına ciddi tosir gostorir.
Deyilonlordon aydin olur ki, foaliyyotin emosional tonzimt onun yalniz
gedişinə deyil, son noticosino vo perspektivino ciddi tosir edir. «Candordi»
yerino yetirilon işlor xiisusi ruh yüksəkliyı, böyük hovos vo sevinclo icra edilon
foaliyyotdon. heç şübhəsiaj çox ciddi forqlonocokdir.
Foaliyyotin emosional tonzimi yalniz icraçının özündon devil, onu ohato
edon adamlardan, iş şəraitindən, işçiyo olan miinasibot. don, onun omoyino
verilon qiymotin adekvathq dorocosindon
cod
asılıdır. Bu, mosolonin holo
yalniz bir tərəfıdir. Buraya işçinın sağlamlıq dorocosi, ailə şəraiti, maddi vo
monovi tominatin soviyyosi, xidmot sahosinin voziyyoti vo s. do daxildir.
Bütün bunlann hamisi birlikdo insanin foaliyyoti iiciin olverisli cmosional
şəraitin yaradilmasi ilo bağlıdır vo kompleks halda insana tosir gostorir, miisbot
vo ya monfi istiqamotdo foaliyyotin emosional tonzimini sortlondirir. Çünki
insanin emosiya vo hisslori doik edilon, ona tosir göstərən biitiin cisim vo
hadisoloro boslonon
392 ■fi vo ya miisbot miinasibotlorin inikasıdır. Foaliyyotin bional tonzimi
foaliyyot üçün olverisli emosional şəraitin
i
.uhlmasindan aynca götürülə
bilmoz.
3. Omol vo moqsod, moqsodgüdmənin qanunauyğunluqları
İş vo ya əməlin, məqsədin psixoloji mahiyyotini başa düşmək tin foaliyyot
katcqoriyasından çıxış ctmok lazimdir. Çünki 4)kot, iş, moqsod, motiv vo s.
foaliyyotin torkib hissələrini təşkil г.
Molumdur ki, foaliyyot sosial kateqoriyadir vo о bir sira iusiyyotlori ilo
heyvanlann mühitə uyğunlaşmasına xidmot edon rvranış fomıalarından
forqlonir. Foaliyyot insanin sosial foalhq tmasıdır. Odur ki, insan fəallığının
monbələri olan tolobatlar da ■nşəyino, obyektinə vo ödənilmə xüsusiyyotlorinə
görə
vanların yalniz bioloji mahiyyot daşıyan təlobatlarından köklü ntdə forqlonir.
İnsanların tolobatlan (istor tobii vo modoni, Brso do maddi vo monovi)
ödonilməsi üsullarına vo vasitolorino
i
•I ictimai-tarixi sociyyo daşıyır.
Istor maddi, istorso do monovi foaliyyotin quruluşuna nəzər dıqda, onun
mozmununu toşkil edon miioyyon torkib hissolori
qoti colb cdir. Ogor tolobatlar fəallığın osas mənboyini toşkil ^rsə, foaliyyotin
torkibino daxil olan motivlor homin tolobatlar
sinda yaranir. İrəlidə qeyd edildiyi kimi, motivlor subyckti
liyyoto tohrik edir, homin tohrik tələbatın ödenilmosilə bağlıdır. otivlor
subyektin fəallığının istiqamotini toyin edir. Ogor obatlar hor ciir insan
foaliyyotinin osas horokotverici qüvvəsini, is mahiyyotini təşkil cdirso,
motivlor homin mahiyyotin konkret
çoxcəhətli tozahiirloridir. Odur ki, motivi vo ya motivloşməni ıxologiyada
subyektin davranışının vo ya foaliyyotinin iqamətinin scçilməsini şərtlondiron
amil kimi izah edirlor. O, az-% dorocodo dork cdilmiş olur. Demoli,
foaliyyotdo motivin dork ilmosi foaliyyot noticosinin aydin tosovviiriinii do
sortlondirir.
nki motiv subyekti foalhga tohrik edon amildirso, moqsod
liyyətin yönolmiş olduğu noticodir. Bu, foaliyyotin miihiim bir
usiyyətilə əlaqədardır.
insamn no iiciin mohz miioyyon torzdo horokot etmosi, no
393
üçün, nəyin xatinnə hərəket etməsi ilo üst-üsto düşmür, yənı
e)
olmur. Bu da
ondan iroli golir ki, fealiyyotin m.ı/nııınıı bütünlük tələbatla təyin cdilmir.
Məsələn, dəzgah arxasında çalışan so*ı fəaliyyetinin motivi maddi tolobat ola
bilor. lakin oldo edit notico - mohsul bilavasito homin tolobata uyğun golmir.
Demi fəallığın monboyi kimi tolobal insam foaliyyoto tohrik edeef tokan veron
amil olsa da, foaliyyot dork edilmiş moqsodlo, Jİ fəallığın idaroedicisi olan
şüurlu moqsodlo tonzim olunur.
Bu monada deyilir ki, foaliyyot insanin dork olunmi moqsodlo tonzim
olunan daxili (psixi) vo xarici (li/ikı) foallıgıdi Demoli, foaliyyot tohlil
edilorkon ilk növbodo diqqoti colb edi cohot dork olunmuş məqsədin
mövcudluğudur. Foaliyyotin bad cohotlori - onun motivlori, icra iisullan, zoruri
molumatlann old edilmosi vo tohlili aydin dork oluna da bilor, olunmaya da
bıhı Amma foaliyyotin dorkolunma soviyyosindon asih olmada moqsodin dork
edilmosi onun zoruri alomoti olaraq qalu. Bu coN onun on miihiim torkib
hissosi olan iş vo ya omoldo do aydl surotdo özünü biiruzo verir.
İş foaliyyotin vahididir. İş vo ya omol dedikdo, şüurlu ve j dork edilmiş
məqsodə çatmaq üçün insanin ixtiyari, iradi, niyyajl vo vasitoli fəallığı nozordo
tutulur. İş prosesindo insan tobiou şeylərə, başqa adamlara tosir gostorir. İş öz
mahiyyotinə got vasitoli sociyyo daşıyır. О, bir cismin vasitosilo digorino toaj
cdorok onun forma vo şəklıni doyisdirmok, yaxud basq simvollardan,
sərvətlərdon, işarolordon, normalardan istifad formasinda hoyata keçirilə bilor.
Molum misalı xatırlayaq. Dasıı ağırlığını müəyyonloşdirmək üçün onu
qaldırmaq lazınulıı paraşütün ctibarlılığını aşkara çıxarmaq iiçün iso onunla
toyyaredd atılmaq tolob olunur. Bununla homin cisimlorin osas xassohn aşkar
edilir.
Hor bir omoldo vo ya işdə onun bələdləşmo, icra vo nozart hissolori ayird
edilir. Öz icra xüsusiyyətino göro iş
vo
ya ели həmişo niyyotli vo ixtiyari
sociyyo daşıyır. lakin bclo bir гипкмм birdon-biro yaranmır. Kiçik yaşlarından
başlayaraq
\alideynlor
başqa adamlar uşaqlara iş prosesino ixtiyari surotdo
nozarot etmoy öyrodirlor. Todricon miivafiq nozarot
formasi
möhkomlonir,
xaru nozarot daxili nozaroto cevrilir. Bu da uşaqlann ictimai tocriibon
monimsomosi sayosindo baş verir. Çünki onlar yaşlılarla iinsiyyaj prosesindo,
onlann işini müşahidə etmok osasinda müəyyü
394 ■Niuinelori, etalonlan monimsoyirlor. Sonradan uşaq gördiiyü işi ■Ninıı
nümunolər osasinda yerino yctirir vo onlann diizgiin icrasina b/.u.'t cdir.
f Istor iş, isterso do iimumon fealiyyət həmişe miioyyon meq-Шв tabe mtulmuş
olur. Bu, işin vo foaliyyotin niyyotli sociyyo Рампам ilo əlaqədardır. Başqa
sözlo, hor bir işdən, emoldon insan lyyon moqsod güdür. İşin vo ya omolin
niyyotliliyi onda özünü orir ki, subyekt işin gələcək noticosinin foaliyyotin
motivinə n golmosi qənaətinə golir vo bu barodo qorar qobul edir. Onda Вй
noticosinin ideal suroti subyekt üçiin şəxsi mona kosb cdir. Bmin şəxsi mona
işin vo ya omolin meqsedino çe\ rilir
Hor bir iş, hor bir foaliyyot homişə miioyyon moqsodlo bağ-■r. Əgər
şüurlu surotdo dork olunmuş moqsod yoxdursa, onda iş Ш , foaliyyot do
yoxdur. Mosolon, pcdaqoji univcrsitetin ya fizika,
m
riyaziyyat, yaxud,
filologiya fakültəsinə daxil olmuş tələbənin bas moqsodi odur ki, ilk növbədo,
təhsili müvəffeqiyyətlə başa ■wrsnn. miiollimlik peşəsinə yiyolensin. Lakin
insanin işi ve kahyyoti yalniz bir moqsodlo, bir motivlo toyin cdilmir. Gotirilon
■lisalda homin moqsodlo yanaşı elmi işçi, yaxşı rohbər işçi, ali ■ivadlı
şəxsiyyət olmaq vo s. kimi başqa məqsədlor do güdiilo
Insanin icra etdiyi iş bozon az vo ya çox dorocodo dork edilmiş •ıl.ı bilor. Əgor
qarşıya qoyulan moqsod tam aydındırsa vo homin
Dostları ilə paylaş: |