Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

i i  
"h-ulo catmaq iiciin zoruri 
olan yol vo vasitolor tamamilo ■uşünülmüşsə, bu halda iş vo ya omol tam dork 
edilmiş olur. Bezon Мог moqsodin, istorso do ona çatmaq iiciin zoruri olan yol 
vo kaitolorin dorkedilmo soviyyosi nisboton tutqun, kifayot qodor ■nlaşılmaz da 
ola bilor. Bu cohot işin icrasina ciddi tosir gostorir. iMolumdur ki, aydin moqsod 
böyük encrji doğura bilor. Odur ki, ■nqsod aydınlığı hor bir işi, foaliyyoti 
xarakterizo edorkon beyiik Inborn iyyet kosb cdir. Bu о demokdir ki, insanin hor 
bir işi, Jpıliyyoti şiiurlu moqsodlo bağlıdır. İşin, foaliyyotin müəyyən nıoı|sədle 
bağlılığı   m ə q s ə d g ü d m ə    anlayışında özünü daha aydin biiruzo verir. 
Moqsədgüdmənin  mahiyyotini  diizgiin  başa  düşmək  üçiin  onun  •o/i  oxşar 
anlayışlarla  iimumi  vo  forqli  cəhotlorini  ayird  etmok  kracibdir.  Anlayışın  kökü 
məqsəddir.  Meqsedin  psixoloji  inıızmununa  nələr  daxildir?  Moqsod  insan 
foaliyyotinin  yönəlmiş  hduğu  nəticənin  dork  olunmuş  surotidir.  Başqa  sözlə, 
məqsəd 
395 
 

 
psixi  hadisədir,  əməl,  yaxud  fəaliyyətin  nəticəsinin  arzu  olu  obyektiv  surotidir 
(burada subyektivliyi hom fordi, aynca bir şəxı, moxsus olan, hom do ideal surot 
mənasında  başa  düşmok  olar.  Moqsodin  fordi  vo  qrup  halinda  olmasi  da  bu 
cəhotlo bağlıdırjl Psixologiyada moqsod bir песо monada işlənir. 
Moqsədgüdmə  ilo  olaqodar  olaraq  onun  bir  monasi  diqqoti  daha  çox  colb 
edir.  Bu  da  moqsodin  omol  vo  foaliyyotin  faydah,  ohomiyyotli  noticosini 
qabaqcadan  aydin  dork  etmoklo  bagh  olan  cohotdir.  Mohz  homin  cohot  insanin 
davranışını  bütövlükW  ohomiyyotli  nəticəyə  nail  olmağa  yönəldir  vo  soforbor 
edir.  Bu  monada  moqsodgiidmo  moqsodin  yaranmasi  vo  ya  moqsodin  omolo 
golmosi  anlayışından  da  forqlonir.  Moqsodgiidmo  moqsodin  yaranmasi 
prosesinin noticosi kimi çıxış cdir. 
Moqsodin  omolo  golmosi  insan  foaliyyotindo  yeni  moqsodlorin  yaranmasi 
prosesidir.  Bu,  qeyri-ixtiyari  vo  ya  ixtiyari  ola  bilor.  Onun  öziinün  bir  sira 
omologolmo mexanizmlori vardir. Bir halda moqsod konardan alinir, qobul edilir 
vo  fordi  moqsodo  cevrilir.  Yoni  konardan  verilon  tolob  şəxsin  moqsodino 
cevrilir. Digor halda bir neçə tələbdon biri seçilir, bozon do motiv dork edilorkon 
motiv  -  moqsodo  cevrilir;  omolin,  işin  ayn-ayn  olavo  noticolori  do  moqsodo 
cevrilo  bilor.  Bunlann  hamisi  sanki  moqsodgiidmo  iiciin  zomin  yaradir. 
Moqsodin  yaranmasi  (hom  funksional,  hom  do  tarixi  planda)  miirokkob  proses 
olub  omolm,  işin  vo  ya  foaliyyotin  ilk  təhrikcdicilərinin  baş  qaldıraraq,  ınkişai 
edərək,  aydin dork olunaraq  konkret  obyekto, onun ideal  surotini  çevrilməsi  ilo 
əlaqədardır.  Moqsodgiidmo  iso  artiq  aydin  tosovviir  olunan,  ideal  şokildə 
beyindo  hazir  olan  nətieoyə  çatmaq,  ona  nail  olmaqla  bağlıdır.  Demoli, 
moqsodgiidmo  moqsodin  öziiııim  yaranmasi,  konkrctləşməsi  prosesi  sayosindo 
formalasir.  foaliyyotin  sonraki  gcdişinə  tosir  gostorir.  Moqsodgiidmo  prosesini 
iimumon 
foaliyyoti 
qabaqlamaq, 
önləmok 
kimi 
deyil, 
onu 
l a y i h ə l ə ş d i r t n ə ,   p l a n l a ş d ı r m a   prosesi  kimi  anlamaq 
vacibdir.  Burada  foaliyyotin  noticosi  aydin  surotdo  dork  edildiyindon  ona 
çatmaq,  ona  nail  olmaq  məqsədgüdmonin  əsafl  qayosidir.  Ona  goro  do  homin 
moqsodo 
çatmağın 
yol 
vaj 
vasitələrinin 
müəyyonleşdirilməsi 
do 
məqsodgüdmonin başlıca vəzifəsini təşkil cdir. 
Moqsod  özü  hom  layihələşdinnə  prosesinin  noticosi,  hom  do  layiho  kimi 
çıxış edir. Foaliyyotin istonilon vahidi, torkib hissosi 
396
  i s m .  
omolin noticosi, omoliyyatlar, motivlor layihələşdirmə %ckti ola bilor. 
Çox halda bunlar birləşorok daha geniş planlı Hoqsodgiidmo ilo olaqolonir. 
Homin moqsod insan foaliyyotini Вөууөп istiqamətə - qarşıya qoyulan vo aydin 
dork edilmiş eqsodi yerino yetirməyə yönəldir. Bu monada moqsodgiidmo işi, 
aliyyoti hom do layihələşdirməyi, planlaşdırmağı, nozordo 
tut
ulan noticoni oldo 
etmok iiçün foaliyyotin, işin icrasının on lemoroli yollanni araşdırmağı da ohato 
edir. Yuxanda qeyd fcdildiyi kimi, K. Marks insan omoyinin heyvanlann 
instinktiv davranışından (hörümçəyin tor toxumasından, bal ansinin mumdan fan 
qayırmasından - yoni oslindo çox miirokkob omoliyyatlardan) forqlondirici 
cohotini mohz moqsodin xaraktcrindo görürdü. Yoni: иӨтөк prosesinin sonunda 
ahnan notico artiq bu prosesin nvvolindo insanin təsovvüründə, yoni ideal 
surotdo mövcud olur. Insan noinki tobiotin verdiyi şeyin formasını dəyişdirir; 
tobiotin vcrdiyi şcydo о öz şüurlu moqsədini do hoyata keçirir, bu moqsod bir 
qanun olaraq insan foaliyyotinin iisulunu vo xarakterini miioyyon edir vo insan 
öz iradosini bu moqsodo tabe etmoli olur» (K.Marks). 
Deyilonlordon  aydin  olur  ki,  moqsodgiidmo  noinki  moqsodin  (obyektin) 
konkretloşməsi,  aydin  dork  edilmosi,  hom  do  ona  çatmaq  yollannin 
miioyyonlosdirilmosi,  icranın  layiholoşdirilməsi,  on  nohayot,  iradi  soyin 
moqsodo nail olmaq iiciin soforbor edilmosi kimi özünü bünızo verir. 
 
 
4. Əsas foaliyyot növünün əşyavi mozmunu vo idrak proseslorinin 
inkişafı 
 
İnsan  foaliyyoti  miirokkob  quruluşa  malik  olduğu  kimi  bir  sira  olamotlərə 
görə  növlərə  aynhr.  Fordin  ontogenetik  inkişafında  üç  başlıca  foaliyyot  növü 
ayird edilir: oyun, tolim vo omok foaliyyoti. 
Hor üç foaliyyot növü fordin inkişafında miihiim rol oynayir, lakin onlardan 
omok foaliyyoti osas foaliyyot növü hesab edilir. Bu da tosadiifi deyildir. Çünki 
fılogcnetik  inkişafda  omok  foaliyyoti  insanin  yaranmasinda  holledici  rol 
oynamışdır. Omok foaliyyoti eşyalarla görülon iş kimi əşyavi mozmuna malikdir. 
Əmək foaliyyoti sayosindo ictimai doyoro malik mohsul istehsal olunur. Insanin 
on zoruri chtiyaclan homin foaliyyot növü sayosindo tomin 
397 olunur. Əmək foaliyyoti başqa foaliyyot - praktik, fikri vo yarad foaliyyot 
növlərinin əsasını təşkil edir. Çünkı foaliyyotin inkia psixikanin ontogcnezdə 
inkişafına holledici tosir gostorir. Foaliyyfl prosesindo psixi proseslorin 
təkmilləşməsi baş verir, otraj gerçəkliyi dork etmoyin formalan, ictimai tocriiboni 
monimsomaj yollan müxtəlifləşir. 
Uşağın  foaliyyot  növünün  doyişilməsi  onda  psixikanin  yen!  istiqamətdo 
inkişafına  gətirib  çıxarır,  bu  da  öz  növbəsinda)  foaliyyotin  təşəkkülü  üçün  yeni 
zomin  yaradir. Foaliyyot ill  molum olduğu  kimi, əvvəla,  şüurlu sociyyo daşıyır, 
yoni insan 
Щ 
foaliyyotinin moqsodini, ona nailolma yollarmi dork edir, noticed 
qabaqcadan görür. 
Foaliyyot  hom  do  ictimai,  kollektiv  sociyyo  daşıyır.  Bir  qayda  olaraq 
foaliyyot  kollcktivdo  vo  kollektiv  üçün  hoyata  keeirilir.  i)n  başlıca  cohotlordon 
biri  odur  ki,  foaliyyot,  xüsusən  do  onun  osafj  növü  olan  omok  foaliyyoti  omok 
alətləri  hazirlamaq,  ondan  istifado  etmok,  onlan  mühafızə  etmok  vo 
tokmilloşdirmoklə  olaqədardır.  Foaliyyotin  əşyavi  mozmunu  da  buradan  nəşot 
edir. Belo ki, on sado horokot vo ya iş əşyalarla görülən işdir. Uşaq qaşıqla xörok 
yeyir, sabunla əlini yuyur, dəsmalla üzünü silir. İnsan əli ılo yaradılan əşyalann 

 
özündə «onlarla nə iş görmok olar» sualına cavab həkk olunmuşdur. Uşaq əşyalar 
aləminə  tədricən  boləd  olui  bu,  filogenezdo  çox  uzun  tarixi  proses  olduğu  kimi 
ontogenetik  inkişafda  da  birdən-biro  baş  vermir.  Uşaq  əşyalarla  tanış  olduqca. 
onlarla  iş  gördükcə,  buna  uyğun  olaraq  foaliyyotin  mozmunu  zənginləşir. 
Tədricən  uşaq  cisimlori  tutmaq,  əlloşdirmok,  yoxlamaq  sayosindo  bilavasito 
əşyavi foaliyyoto yiyolonir. Yoni əşyalardan öz yerində istifado etmoyo alışır. Bu 
daha çox iki yaşdan, ycriməyi, gəzməyi, əşyalara müxtolif təroflərdon yanaşmağı 
öyrənmoklə  başlayır.  Əşyavi  foaliyyotin  inkişafı  ilo  uşaqların  otraf  cisim  vo 
hadisoloro  miinasibotlori  doyişilir.  Bundan  əlavə,  onun  əşyalar  aləminə 
bələdləşmək tipi do doyisilir. Uşaq ycni əşyalarla rastlaşarkən: «Bu nədir?» sualı 
ilə  yanaşı  «Bununla  no  etmok  olar?»  -  suah  da  meydana  çıxır.  Həmin  sualın 
meydana  cıxması  müvafıq  oşyaya  daha  yaxından  bolod  olmaq  üçün  zəmin 
yaradir.  Elə  bil  uşağın  duyğu  və  qavrayışlar  aləminə  yeni  bır  keyfiyyət  əlavə 
olunur.  Yoni  onda  oşyanı  olduğu  kimi  oka  etdinnəklə  yanaşı  onun  funksional 
cohətlərini  tapmağa  cohd  yaranir.  Bu  da  hissi  idrakdan  montiqi  idraka  kcçidin 
başlanğıcmı 
398 kil edir. Əşyalar aləminə maraq hoddon ziyado genişlonir. Daha 
I 
oşyalarla 
tanış olmaq, onlara bələdləşmək tolobati yaranir, ikişaf edir. Bu da idrak 
proseslorinin inkişafının tobii zominini ikil edir. Demoli, əşyalarla icra edilon 
praktik omoliyyat insanin çokliyo yaxından bolod olmasim tomin ctmoklo, onun 
idrak seslərinin inkişafına da tokan verir. Noticodo insan osas liyyot növü olan 
omok prosesindo noyi bildiyini, noyi Imodiyini, noyi seçdiyini, noyi seçib ayird 
edo, özü üçün ;dınlaşdıra bilmədiyini müəyyənləşdirir. 
Əşyavi  foaliyyotin  osas  mozmunu  iimumi  bir  moqsodo  tabe  klur.  Mosolon,  bir 
sira  cari  məsələlor  -  maşın  hissələrini  yığmaq,  ■lalamaq,  onlan  nişanlamaq, 
ölçmək,  dəqiqloşdirmək  və  s.  kimi  hlor  miioyyon  məhsulu  tolob  olunan 
keyfıyyətdə istehsal etmok  к 
I 
il и 
iimumi  moqsodo  tabe  olur.  İş  nisboton  sado 
cari  mosololori  etmoyo  yönəlmiş  olur,  lakin  iş  prosesi  əşyalarla  icra  edilon 
amoliyyatlarsiz  miimkiin  deyildir.  Homin  omoliyyatlann  icrasi  bsyalara  otrafli 
bolod  olmağı..  onlann  xassolorini  diizgiin  nozoro  almağı  tolob  edir.  Xarrat 
pəncərə,  qapi,  stol  vo  s.  düzəltmək  üçün  5igötür-qoy»  edir,  əməliyyata 
başlamazdan  ovvol  ağacı  miixtolif  Jwoflordon  nozordon  kcçirir,  onu  hansi 
istiqamətdə  vo  no  qodor  onmaq,  cilalamaq  lazim  goldiyini  fikron 
müəyyənləşdirir.  Moqsodo  nail  olmaq  üçün  əməliyyatın  xarakterino  miivafiq 
olaraq  lyğunlaşma  hərəkətlərini  do  seçir.  Demoli,  əşyavi  foaliyyot  fcrosesindo 
cisimlor, hadisolor, onlann xassolori xiisusi idrak obyektino cevrilir. 
Əşyavi  foaliyyotin  mozmununa  homin  işin  moqsodi,  iş  görülən  obyektin 
(əşyanın) xassəsi vo iş şəraiti daxildir. Bunlann xarak-lcrindən asih olaraq noinki 
işin  mozmun  vo  formasi,  icra  iisulu,  hom  do  insanin  idrak  foaliyyoti  yeni 
keyfiyyot  kosb  edir.  Əgər  biz  ontogenezdo  idrak  proseslorinin  inkişafına  nozor 
salsaq,  osas  foaliyyot  növünün  mozmun  vo  formasından  asih  olaraq  onlann 
mütəşəkkil,  intensiv  coroyan  etdiyi  kimi,  bozon  do  kortobii  formada  inkişaf 
etdiyini  görorik.  Bu  cohoti  aydm  tosovviir  etmok  flciin  tolim  foaliyyotindo 
şagirdlərin idrak proseslorinin inkişafına diqqot yetirmok kifayot edordi. 
Tolim  prosesindo  şagirdlor  ictimai  tocriiboni  mütoşəkkil,  foal  lurotdə 
monimsoyirlor.  Noticodo  onlann  öz  şoxs'  tocriibəsi  yenidon  qurulur.  Çünki 
maddi  vo  monovi  modoniyyot  obyekt-lorindo  hokk  olunmuş  ictimai  tocriiboni 
mənimsəmək şagirdlərə 
399 imkan verir ki, öz şəxsi təcrübələrini qiymətləndirsinlər yenidən qursunlar. 
Təlim fəaliyyətinin xüsusi surətdo təşkili i proseslərinin inkişafmda mühüm rol 
oynayır. Əlbəttə, p~ ctibarilə fikri fəaliyyət, yaxud ауп-ауп idrak proscslori in 
xüsusi təlim almadan da inkişaf edib təkmilloşə bilor. Çünki əsasını insanın 
praktik fəaliyyəti və nitqə yiyələnməsi toşkil Buna görə də hər cür tolim 
fəaliyyoti do idrak prosesloı inkişafına lazımınca təsir göstəro bilmoz. Odur ki, 
inkişafet təlim formasına son dövrlərdə xüsusi fıkir verilir. Bclə fəaliyyəti sadəcə 
olaraq informasiyaları monimsoməyo, ol kimi yadda saxlamağa, lazım golondo 
yada salmağa müncər bilmoz. Təlim prosesi düzgün təşkil cdildikdo, hətta ki 
məktəbyaşh şagirdlordə belə gerçəkliyo nəzori münasibot əı gəlib inkişaf edə 
bilor. Bu halda empirik və nəzəri bilik tiplori qarşılaşdırılması onların fərqini 
ayırd ctmoyə, təlimin u fetdirici mahiyyətini düzgün başa düşməyə kömok cdir. 
Ç onənəvi təlim əsasən cmpirik biliklərin monimsədilməs
: 
inkişafetdirici təlim isə 
nəzəri biliklərin mənimsədilməs
: 
yönəlmişdir. Bu iki bilik mənimsəmə tərzini 
müqayisə etd
: 
apancı  foaliyyətin səmərəli  təşkilindən asılı  olaraq i proseslərinin 
müvəffəqiyyətlo inkişaf ctdiyinin şahidi olanq. 
1.
 
Empirik bilik əşyaların və onlar haqqında olan tosəvvül müqayisə 
edilməsi sayəsində onlardakı cyni olan ümumi xassəl aşkar cdir. Nozori bilik iso 
əşyaların ayırd edilmiş sistcm daxilindo bir sıra münasibətlorini, rolunu, 
vəzifəlorini təhlil ctmok əsasın mcydana çıxır. 
2.
 
Müqayisə 
çox 
zaman 
cisimlərdəki 
zahirən 
ümumi 
xassol 
müoyyənləşdirir, bıınun sayəsində müəyyən cisimlor formal olarw oxşar cisimlor 
zümrəsino  aid  cdilir.  Halbuki  bozon  onlar  daxilın  bir-biri  ilə  о  qədər  də  bağlı 
olmur. Təhlil vasitosilo oşyaların clı real vo xüsusi münasibətləri axtarılır ki, bu 
münasibotlər homıı sistemin  digər genetik xüsusiyyotlorinin tnzahürü üçün əsas 
old bu münasibot ümumi forma yaxud, mahiyyət kimi çıxış edir. 
3.  Empirik 
bilik 
(onun 
əsasında 
müşahidə 
durur) 
yalnı. 
cisimlərin  xarici  olamətlərini,  xassəlorini  oks  ctdirir,  ona  görə  d< 
bütünlüklo 
əyani 
təsəvvürlərə 
istinad 
cdir. 
Nozəri 
biliklər 
i« 
əşyalann 
dəyişdirilmosi 
sayosindo 
meydana 
goldiyindon 
onlarıı 
daxili əlaqə vo münasibətlərini oks etdirir. Əşyanı vo ya cism 
400 
Oozori bilik formasında yada salanda, insan təfəkkürü hissi, əyani İBSOvvürlər 
hüdudundan kənara çıxır. 

 
Empirik  biliyin  konkrctloşdirilmosi  hər  hansı  fonnal  sinfə  daxil  olan 
müəyyən  illüstrasiyaların,  misallann  scçilməsindən  ibarət  olur.  Nəzori  biliyin 
konkrctləşdirilmosi  isə  onun  ümumi  Hüsusiyyətlərini,  başlıca  təzahürlorini 
ayırmaq, izah etmək şoklində cərəyan edir. 
Deməli,  inkişafetdirici  təlim  yalnız  müəyyən  biliklor  sistemini 
menimsəməklə  kifayətlənmir,  müəyyən  «korrclyativ  asılılıqlar»  qurmaq,  onu 
təşokkül  ctdirmək  vasitəsi  kimi  çıxış  cdir.  Burada  itelimlə  əqli  inkişaf 
cyniləşdirilmir; «təlim» «ictimai təcrübəni monimsomək» kimi izah edilir. Həmin 
mənimsəmə  proscsi kortəbii,  horn  də  xüsusi  məqsəd istiqamətli şəkildə  cəroyan 
cdə bilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, təlim proscsində idrak proseslorinin inkişafı 
üçün  iki  başlıca  şort  var.  Əvvəla,  m ü ə y y ə n   b i l i k l ə r ,  
b a c a r ı q l a r   s i s t e m i  
m ə n i m s o d i l m ə l i ,   ikincisi, 
onları mənimsəməyin osasında duran f i k r i  f o a l i y y ə t i n  f o r m a  
vo • m ə 1 i у у a 11 a r ı n а  у i у ə 1 ə n m о к d i г. 
İdrak  proseslorinin  inkişafı  şagirdlərin  mənimsodiklori  fealiyyət  növünün 
məzmunundan asılıdır. Tolim foaliyyəti soməroli təşkil edildikdo, ycniyetmə yaşı 
dövründə şagirdlərin Итак fəaliyyətində bir sıra kcyfıyyət doyişikliyi omələ gəlir. 
Yəni  şagirdlər  təlim  fəaliyyətinin  bütün  ünsürlərinə  yiyələnirlər:  özləri  öz 
qarşılanna təlim tapşmğı qoyur, onu icra cdir, yoxlayır, qiymətlondirir, səhvlorini 
müəyyon edib aradan qaldırırlar. Bununla bərabər, onlarda təlim-idrak motivləri 
təşəkkül  edir.  Yoni  ^agirdlər  nəinki  tolim  foaliyyətinin  nəticəsinə,  horn  də  onu 
icra ctmək yollanna, qaydalarına istiqamətlənirlər. 
İdrak  proseslorinin  inkişafı,  deməli,  foaliyyət  növündən  asılı  olduğu  kimi, 
həmin foaliyyotin песо təşkil edilməsindən, istiqamətləndirilməsindon də asılıdır. 
Bu  cəhətlər  somorəli  təşkil  cdilərsə,  hətta  təfəkkürün  tipi  də  dəyişilir.  Şagirdlor 
cisim vo hadisələrin mahiyyotini, onların arasındakı qanunauyğun olaqələri uaha 
ətraflı görməyi vo təhlil etmoyi öyronirlər. 
 
 
 
 
401 
157-26 
IV н  i s s  ə 
İNSANIN FƏRDİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
XIV FƏSİL İNSANIN CİNS-YAŞ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
1. 
('insin formalaşması prosesində bioloji və sosial a mill.и 
Cinsin formalaşması müxtəlif bioloji və sosial amilləil şortlonən mürokkob 
prosesdir. 
Cinsin  formalaşmasında  bioloji  amillərin  rolu  nodən  ibarotdır?  Bəs,  bu 
prosesdə  sosial  amillər  песө  rol  oynayır?  Onlardai  hansının  rolu  daha  çox 
müəyyənedici xarakter daşıyır? 
Uşağın cinsi inkişafı onun ümumi inkişafının mühüm bil cohotini təşkil cdir, 
əslində oğlan və ya qızın doğuldugu günduıı başlayaraq fasilosiz surətdə davam 
edir.  Lakın  o,  ıı/ım  miiddol  spesifik  xaraktcr  daşımır.  Cinsi  həvos  ancaq 
müoyyon ya| dövründən ctibarən fəallaşır. Bunu nəzərə alaraq, oğlan vo qızların 
cinsi inkişafı proscsini şərti olaraq iki əsas dövrə bölmək olar. 
B i r i n c i   d ö v r   yeni  doğulmuş  uşaq  yaşından  başlayarad 
məktəbəqədor yaş, eloco do müoyyon mənada kiçik məktobli yafi dövrünü əhatə 
cdir. Bir çox müəlliflər bu dövrü uşaqlıq vo va infantilizim, yaxud ncytral uşaqlıq 
dövrü  adlandırırlar.  Burada  həmin  adlann  iiado  etdiyi  fizioloji  məna  ondan 
ibarətdir  ki,  7j  yaşına  qədər  cinsi  yetişkənlik  baxımında  oğlan  vo  qı/ların  fızikl 
inkişafında  əsaslı  fərq  nəzərə  сафт1г.  Kiçik  məktəbli  yaşfc  dövründə  də, 
xüsusilə onun əvvollorindo, oğlan vo qı/ların fıziki inkişafında hələ əsaslı fərqlər 
müşahidə olunmur. 
Lakin  birinci  dövr  neytral  xaraktcr  daşısa  da,  uşaqların  psixoseksual 
inkişafının  -  qız  vo  oğlan  kimi  formalaşmasi  prosesinin  xüsusiyyətlərini  başa 
düşmək üçün onun fərqloıı-dirilməsi zoruridir. Çox maraqlıdır ki, birinci dövrdo 
uşaqlann  oğlan  və  qız  kimi  formalaşmaları,  başqa  sözlo,  qı/  vo  oğlan,  rollarını 
mənimsəmələri  mahiyyət  ctibarilə  sosial  xaraktcr  daşıyır,  ətrafdakı  adamların 
onlara qız və oğlan kimi münasibot bəsləməsj roftar etməsi ilə bağlıdır. 
402  k i n c i  d ö v r d ə n  etibarən isə cinsi yctişmə sürətlənir, xaraktcr 
kəsb edir və nisbətən qısa müddət ərzində uşaq nizmi cins cəhətdən 
yctkinləşməyə başlayır. Həmin dövr uıni şəkildə cinsi yetişmə dövrü adlanır. 
Cinsi yetişmə əsasən yeniyctmə (10-11 yaşından 14-15 yaşına 1өг) yaşına 
təsadüf edir, lakin tokcə bu yaş dövrü ilə >hdudlaşmır. Erkən gənclik (15 
yaşından 18 yaşına qədər) fının da cinsi yetişmə nöqteyi-nəzərindən öz 
xüsusiyyətləri lır. Bu cəhəti nəzəro alsaq, ikinci dövr daxilində üç morhələni 
Äqlondirə bilorik. B i r i n c i  m o r h ə l ə  əsasən 11-13 Han (IV-VI 
siniflər), i k i n c i  m ə r h ə l ə  14-15 yaşlan MI-VIII sinifler), 
ü ç ü n c ü  m ə r h ə l ə  isə 16-18 yaşları BC-XI siniflər) əhatə edir. 
Yeniyctməlik  yaşı  dövründo  oğlan  vo  qızların  fıziki  və  psixi  ■kişafında 
müxtəlif  keyfıyyət  dəyişiklikləri  baş  verir.  ■cniyetmənin  sinir  sisteminin 
funksional  vəziyyəti  dəyişilir.  Beyi-Bpali  -  şöboləri-qabığın  alın  sahələri  daha 
da  inkişaf  cdir.  Qabıq-bliı  Iballığın  tədricən  artması  müşahidə  olunur.  Daxili 
sekresiya btifələrinin foaliyyətində do mühüm dəyişikliklər baş vcrir. 

 
Beyin hipotalamus və  hipofizin vasitəsilo  bütün daxili bkresiya  vəzilərinin 
işinə  nəzarot  edir.  Onlarıin  hasil  etdikləri  brmonlar  -  fızioloji  cəhətdən  aktiv 
maddələr qana ifraz olunur. Bemin hormonların təsirilə orqanizmin coşğun fıziki 
inkişafı bşlayır, müvafiq üzvlər, eloco do ikinci cinsi əlamotlər - qadın və bi üçün 
səciyyəvi  olan  əlamotlor  formalaşır,  bu  proscsdə  cinsi  bzilərin  hasil  etdikləri 
hormonlar - androgenlər və ekstrogenlor ■Dsusilə mühüm rol oynayır. 
Cinsi  yetişmənin  birinci  mərhələsi  üçün  aşağıdakılar  bciyyəvidir:  mərkəzi  sinir 
sisteminin,  hipotalamus  və  hipofizin  bktiviiyi  artır,  lakin  holə  cinsi  vozilərin 
foaliyyətində əsaslı ışikliklər əmələ gəlmir. Cinsi yetişmənin ikinci mərholəsində 
spesifık  cəhətlər  meydana  çıxır.  Cinsi  vəzilər  hipotalamus  və  )fizin  aktivlik 
dorəcəsinə müvafiq miqdarda cinsi hormonlar I etmoyo başlayır. 
Qızlarda  qadın  cinsi  hormonlarının  (ckstrogenlərin)  təsirilə  in  ikinci  cinsi 
əlamətlər  inkişaf  edir;  onlarda  mcnustrasiya  rü  başlayır,  tədricən  bədənin 
konturları  yuvarlaqlaşır,  dərialtı  syrələrdo  piy  yığınları  artır,  döş  vəziləri 
böyüyüb inkişaf cdir 
 
403 
Kişi  cinsi  hormonlarımn  (androgenlərin)  təsirilo  yeniyemıodi  xarakterik 
əlaməllər yaranır: oğlanların, necə deyorlər, bığ yed tərləyir, sosi dəyişilir, cinsi 
mozmunlu röyalarla müsayiət cdıl
.m 
polyusiya halları müşahidə olunıır. 
Uşaqların boy artımında da mühüm dəyişikliklor nozoro çarpılj Ikinci cinsi 
əlamətlərin inkşaf süroti һəг iki cinsdo boy artimiid uyğun golir. 
Bədənin uzunluğu ildə 
5-8 
sm artır. Qızlar I I  
12 
yaşında dalıı fəal sürətdə 
böyüyürlər  (bu  zaman  onlann  boyıı  ildo  hotta 
10  мн 
arta  bilər),  oğlanlann 
boyunun sürətlə artması 
13-14 
yaşııuli müşahidə olunur (belə ki, oğlanlar əvvəlcə 
boy etibarilə qızlardJ gcri qalırlar, 
15 
yaşından sonra isə onlan ötürlor). Bodonin 
küiloej də sürətlə artır. Qızların çəkisi ildə 
4-8 
kq, oğlanların çokisi 
7-8 кц 
artır. 
Oğlan  və  qızlarda  müvafiq  cinsi  əlamətlər  inkişaf  ctdikcJ  onların  görkəmi  də 
dəyişir,  başqa  sözlə,  ycniyctmolor  tədrionı  zahiri  olamətcə  kişi  və  qadına 
çevrilmoyo  başlayırlar  (C'inıl  yetişmo  təkco  bunlarla  mohdudlaşmır. 
Yeniyetnwlordo  ürok*  damar,  tənəffus,  həzm  sistemlərinin  və  s.  foaliyyoti  də 
yenıd.Hi  qurulur,  onların  funksional  imkanlan  daha  da  artır).  Bu  prosJ 
üçüncü 
mərhəlodə tamamlanır. 
Elmi odobiyyatda cinsi yetişmənin morhololori vo dövrUnl haqqında vahid 
fikir  yoxdur.  Bunu  aşağıdakdarla  i/ah  ctmək  olafJ  Birincisi,  eyni  bir  xronoloji 
yaşda müxtolif ycnıyctməlord# orqanizmin fızioloji yctkinliyi müxtəlif ola bilor. 
çünki cınti yetişmə müxtəlif yaşlarda başlaya və ya cynı olmayan sürotlfl davam 
edə  bilər.  İkincisi,  ауп-ауп  yeniyctmolordo  cinsi  olamotlt*  müxtəlif  şəkildə 
uzlaşır, məsələn, onlardan birində fıziki inkiffl (boy və s.) sürətlə gctsə do, ikinci 
cinsi  əlamotlorin  inkişafı  ayılıfl  nəzərə  çarpmır  (onlar  sonralar  əmolo  golir), 
başqa  birisindo  \m  fiziki  inkişaf  və  cinsi  yetişmə  nisbəton  супi  vaxtda  gcdır. 
Uçüncüsü, cinsi yetişmonin clcmcntləri olduqca çoxdur vf aynlıqda götürülən hər 
bir  əlamot  (hotta  ogor  bı/ 
onıın 
inkı>af  dərəcəsini  düzgün  qiymətlondiro  bilsək 
belə)  bütiinlükdə  cırıai  yetişmo  haqqında  qəti  fıkir  söyləmək  imkanı  vermiı. 
tMəhz  bıııte  görə  də  ycniyetməlik  yaşı  dövründə  cinsi  yetişmonii 
xüsusiyyətlərinin təhlilinə sistem şoklində yanaşmaq zəruridir. 
Cinsi yctişkənlik orqanizmin həyat fəaliyyətinin gedişi onun ətraf mühitlo 
qarşılıqlı tosiri prosesindo baş verir. 
Gcniş təsadüf edilən bir neçə halı qcyd cdək. Qızlar cil 
404 
hotdən  oğlanlara  nisbətən  daha  tez  yetişirlor.  Kəndə  nisbətən  iri  dorlərdə 
uşaqlarda cinsi yctişmonin crkən başlanması müşahidə inur. Bəzi müəlliflər cinsi 
yetişmənin iqlim şəraitindən də asılı luğunu qeyd cdirlor. Lakin ycni todqiqatlar 
göstərir  ki,  cinsi  lişmədo  iqlim  şəraitinin  ohomiyyoti  minimaldır  və  onu 
ııımiyyətlə nozoro almamaq olar. Məsolon, qr/larda cinsi lişmənin başladığı orta 
yaşın  tropik  ölkəlordə  vo  soyuq  ■skada  təxminən  eyni  olduğu  müəyyon 
cdilmişdir.  Bir  çox  ■lliflor  uşaqların  cinsi  yetişməsinə  təsir  göstəron  amillər 
»risində iqlimə nisbətən qidanın roluna daha çox ohəmiyyət rirlor. 
Cinsi  yetişmo  prosesindo  uşağın  həyat  şoraitinin,  xüsusilo  onun  sial  inkişaf 
şoraitinin  rolunu  xüsusi  qeyd  ctmok  lazımdır.  ısadüfı  dcyildir  ki,  ycniyetmolik 
yaşı  dövründo  oğlan  vo  qızların  ■alaşması  prosesini  şortlondiron  fordi  cəhotlor 
daha çox omiyyət kəsb cdir. Cinsi yetişmə baxımından ycniyetmə oğlan