Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

İkinci qisim ayələrdə isə insanı pis davranışlardan, ədəbsiz hərəkətlərdən çəkindirir. Onlara xəsislik etməməyi, bir-birinin ey­bi­ni, sirrini açmamağı, qeybətini etməməyi, xainləri müdafiə etmə­mə­yi, sələmdən gəlir götürməməyi, yetimlərin malını və başqalarının ma­lını yeməməyi, zinakarlıq etməməyi, dünya malına uymamağı tövsiyə edir.

İslam əxlaqı “Qurani-Kərim”ə əsaslanır. “Qurani-Kərim” də hər əmr inananlar üçün bir müqəddəs vəzifədir. “Qurani-Kərim”də Peyğəmbərimizə (s) xitabən deyilir: “Doğrudan da, sən böyük bir əxlaq sahibisən! (Böyük bir din üzərindəsən!).

İslam əxlaqının digər bir yönü də davranışlardakı niyyət duy­ğu­sudur. Peyğəmbərimiz buyurur ki, (s) “Əməllər niyyətlərə gö­rədir”. Müsəlman üçün bu niyyətin ən böyük yönləndiricisi “Allah rizası”nı gözləmə duyğusudur, könlündə sadəcə, Allah rizasını və onun sevgisini qazanmaq arzusunu daşımaqdır. Necə ki, “Qurani-Kərim”də deyilir: “Allah rizasını qazanmaq uğrunda yeməyi yox­sula, yetimə və əsirə yedirərlər.

Biz sizi ancaq Allah rizasından ötrü yediririk. Biz sizdən (bu ehsan müqabilində) nə bir mükafat, nə də bir təşəkkür istəyirik”. Niyyət və Allah rizası duyğuları ilə bərabər insanın Allah qarşısında öz əxlaqı və davranışlarına görə məsuliyyət daşıma duyğusu islam əxlaqının təməl prinsiplərindəndir.

Qurana görə, müsəlmanın məsuliyyət hissi Allahdan qorx­maq, onun əmrlərinə hörmət göstərmək və bu əmrləri gecik­dir­mə­dən yerinə yetirmək, qadağan etdiyi şeylərdən uzaq olmaq islam əxlaqının vacib şərtlərindən sayılır.

Digər bir mühüm şərt müsəlmanın digər məxluqata qarşı son dərəcə mərhəmətli, ədalətli və şəfqətli davranması, zəiflərə, möhtac olanlara yardım etməsi, ana və ataya diqqətli və qayğıkeş olması, on­ların həmişə könüllərini alması istəyidir. Bütün bunlarla bərabər, insanın öz hiss, iradə və duyğularına hakim olması, təvazökar, səbr­li, ədəbli və insaflı olması kimi keyfiyyətlərdir.

Bütün bu prinsip və şərtlərə baxdıqda İslam əxlaqının saf və sağlam olduğunu, fikirdə, sözdə və əməldə həmişə xeyirxah oldu- ğunu, daim yaxşı bir niyyətə-Allah rizasına önəm verildiyini görə bilirik. Peyğəmbərimizin (s) “Əxlaqınıızı gözəlləşdirin”, “Allahın və Rəsulunun əxlaqı ilə əxlaqlarının”-deyə tövsiyələrdə bulunması müsəlman əhlinin daima əxlaq və tərbiyəsini gözəlləşdirməsi va­cib­liyini önə sürməsidir.

Qurana görə, Allah insanı yaratmış, ona bilik və idrak vermiş, bütün kainatı ona tabe etmişdir ki, o yer üzünün ən şərəfli məxluqu olsun. Allahın yer üzündəki sirlərini aşkar etsin və Onu tanıtdırsın. Bunun üçün isə bilik lazımdır. Odur ki, Quran biliksizliyə qarşı çıxır və bunun ilkin yolunu oxuyub-yazmaqda görür.

Quran bilənlərlə bilməyənlərin bərabər olmadığını elan et- mək­lə insanları bilik qazanmağa səsləyir: “De ki: “heç bilənlərlə bil­məyənlər (alimlə cahil) eyni ola bilərmi?! (Allahın ayələrindən, dəlillərindən) yalnız ağıl sahibləri ibrət alar!”.

İnsanın gözəl bir əxlaqa sahib olması üçün “Qurani-Kərim”də bir xeyli əmrlər mövcuddur ki, biz onlardan “Ə1-İsra” surəsinə nə­zər yetirsək, Allah Taalanın kəlamlarında insan əxlaqının, ümu­mi­lik­də, islam tərbiyəsinin əsas keyfiyyətlərini görə bilərik: “Rəbbin yalnız Ona ibadət etməyi və valideynlərə yaxşılıq etməyi (onlara yaxşı baxıb gözəl davranmağı) buyurmuşdur. Əgər onların biri və ya hər ikisi sənin yanında (yaşayıb) qocalığın ən düşkün çağına yetərsə, onlara: “Uf!» - belə demə, üstlərinə qışqırıb acı söz söyləmə. Onlarla xoş danış!”.“Onların hər ikisinə acıyaraq mərhəmət qanadının altına alıb: “Pərvərdigara! Onlar məni körpəliyimdən (nəvazişlə) tərbiyə edib bəslədikləri kimi, sən də onlara rəhm et!” “Qohum əqrabaya da, miskinə də (pulu qurtarıb yolda qalan) müsafirlərə də haqqını ver. Eyni zamanda (mal-döv­lətini əbəs yerə) sağa-sola da səpələmə!”. “Həqiqətən, (malını əbəs yerə) sağa-sola səpələyənlər Şeytanın qardaşlarındandır. Şey­tan isə Rəbbinə qarşı nankordur!”. “Əgər Rəbbindən dilədiyin bir mər­hə­məti (ruzini) gözləmək məqsədilə onlardan (kömək gös­tə­rilməsi la­zım olan şəxslərdən) üz çevirməli olsan (onlara bir şeylə kömək et­mək istəsən, lakin imkanın olmadığı üçün bacarmasan və buna görə də məcburiyyət qarşısında qalıb gözlərinə görünmək istəməsən), heç olmasa, onlara (darıxmayın, Allah mənə ruzi bəxş edər, mən də sizə verərəm kimi) xoş bir söz de!”. “Nə əldən çox bərk ol, nə də əlini tamamilə açıb israfçılıq et. Yoxsa həm qınanarsan, həm də peşiman olarsan”. ”Zinaya da yaxın düşməyin. Çünki o çox çirkin bir əməl və pis yoldur!”. “Allahın haram buyurduğu cana haqsız yerə qəsd etməyin...”, “...yetimin malına həddi buluğa çatana qədər yaxın düşməyin...”, “Ölçəndə ölçüdə düz olun, (çəkəndə) düzgün tərəzi ilə çəkin. Bu (sizin üçün) daha xeyirli və nəticə etibarilə daha yaxşıdır!”, “(Ey insan!) Bilmədiyin bir şeyin ardınca getmə...”. “Yer üzündə təkəbbürlə gəzib dolanma. Çünki sən nə yeri yara bilər, nə də (boyca) yüksəlib dağlara çata bilərsən”. “Bütün bunlar rəbbinin dərgahında bəyənilməyən (məkruh), pis şeylərdir”.

İslamiyyətdə elmə qiymət həmişə çox yüksək dəyərləndiril­mişdir. Qurana görə, Allah insanı yaratmış, ona idrak vermiş, bütün kainatı ona tabe etmişdir ki, Allahın yer üzündəki sirlərini aşkar et­sin. Quranda insan biliyi hər şeyə qadir olduğu göstərilmiş və o elm əhlini yüksək tutaraq Allah və mələklərdən sonra üçüncü yerdə zikr etmişdir.

“Qurani-Kərim”də və hədislərdə “əl-elm” istilahında daha çox iman, təqva və salehlik nəzərdə tutulsa da, bu istilah dünyəvi mə­na­ları da qoruyub saxlayır. İslamın bu mənbələri elə bir psixoloji, mə­nəvi və intellektual ab-hava təlqin edir ki, burada həm dini, həm də dünyəvi elmlərə təhrik vardır”. Elmin insanı kamilləşdirməsi üçün əsas şərt biliklə əməlin uyğunluğudur. Əməlsiz elm və ya elmsiz əməl faydasızdır. Elmin məqsədi faydalı, səmərəli işlər görmək, insanların rifahını yüksəltməkdir.

Həzrət Peyğəmbər (s) buyururdu ki, elmi əldə edən, Allah yo­lun­da onu arayan, Allaha ibadət emiş olur, onu öyrədən sədəqə vermiş olur, onu haqq edib kimsələrə çatdıran yaxşılıq etmiş olur.

Qiyamət günündə üç sinif bağışlanılırlar: