Dinshunoslikka

Deizm (lot. deus — Xudo) – mazkur diniy­falsafiy ta’limoti esa, 
ilk bor lord Gerbert Cherberi (1583—1648) tomonidan olg‘a suril­
gan bo‘lib, Xudoning mavjudligi va u tomondan dunyoning yaratil­
ganini tan olgan holda, ayni damda uning mistik va g‘ayritabiiy 
xodisotlari va diniy aqidalarni inkor etishga asoslangan. Bir toifa 
deizm tarafdorlari fikriga ko‘ra Xudo olamni yaratib qo‘ygan, biroq 
keyingi voqealar rivojiga aralashmaydi, boshqa toifa deistlar fikri­
cha esa Xudo dunyo ishlariga aralashsa­da, ammo, ularni to‘liq na­
zorat qilmaydi. Deizmning aniq bir ishlab chiqilgan asoslari mavjud 
bo‘lmay, aql, tafakkur va tabiatni kuzatish Xudoni anglash uchun 
yetarli hisoblanadi.
Deizm Tavrot, Injil va Qur’on kabi muqaddas manbalarning 
ilohiyligini inkor etgan holda, ularning asossiz ravishda aqida­
larni ishlab chiqqanlikda ayblaydi. Deistlar, diniy manbalarda 
ko‘plab ziddiyatlar mavjudligini ro‘kach qilgan holda, ular ning 
ilohiy emas, bor­yo‘g‘i inson tafakkuri mahsuli ekanini da’vo 
qilishadi. Oqim tarafdorlari, o‘z fikrlarini asoslash maqsadida 
an’anaviy dinlarning jannat va’dasi va jahannam dahshati vosi­
tasida insonlarning his­tuyg‘ularini suiiste’mol qilishiga alohida 
urg‘u berishga harakat qilishadi.
Panenteizm (yun. 
�
ά
ν
 (pân) – hamma; 
έν
 (en) – ichida; 
θεός 
(theós) – Xudo; «Hamma narsa Xudoning ichida») ta’limoti ham 
o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Xususan, panenteizm 
Xudoning ham tabiat ichida (panteistik) ham undan tashqarida (teis­
tik) mavjudligi haqidagi falsafiy qarashlar tizimidir. «Panenteizm» 
atamasi ilk bor XIX asrda Germaniyada muomalaga kiritilgan.
Panenteizm panteizmdan Xudoning nafaqat tabiat bilan yagona­
ligi, balki undan tashqarida ham mavjudligi, deizmdan esa uning 

---

156
olamdagi jarayonlarda bevosita ishtirok etishi haqidagi tamoyil bi­
lan ajralib turadi.
Falsafiy teologiya Xudoni anglashda sof ontologik usullardan 
foydalanadi. Shu sababdan ham, Yevropa muhitida «onto­teolgi­
ya» atamasi ko‘p uchrashini kuzatishimiz mumkin.
Bevosita ontologiya haqida gap ketar ekan, mazkur atama ilk 
bor XVII asrda Goklenius (1613), I.Klauberg (1656) va Xristian 
Volflar tomonidan fanga kiritilganini qayd etish lozim. Umuman 
olganda esa, ontologiya deganda borliq haqidagi falsafiy tadqiqot 
va ta’limotlar nazarda tutiladi. Demak, falsafiy teologiyadagi 
Xudo haqidagi har qanday ta’limot, bu – onto­teologik konsep­
tuallikdan boshqa narsa emas. Onto­teologiya Xudo haqida fikr 
yuritar ekan, «Xudo – borliqning aynan o‘zidir (I’sum esse)» de­
gan xulosani beradi.
Falsafiy teologiyaning Xudoni anglashga bo‘lgan urinishlari 
an’anaviy teologiya vakillari – diniy ulamolarining keskin e’tiroz­
lariga sabab bo‘lib kelgan. Dindorlar falsafiy teologiyani Xudo­
ning mavjudligini isbotlashga urinish yo‘lida Uni falsafa obyek­
tiga aylantirib qo‘yganlikda ayblaydilar. Ayni damda, teologlar 
falsafiy teologiya tomonidan Xudoni anglash uchun zarur bo‘lgan 
­ ong, tajriba va ilohiy xushxabar uchligidagi so‘nggi kriteriyni 
tan olmaslikni qoralaydilar. Shunga qaramay, Xudoni anglash­
ga doir falsafiy bahslar davom etib, bugungi kunda ikki yo‘na­
lish «noan’anaviylik» va «novatorlik» ajratiladi. «Noan’anaviylik» 
deganda Xudoni anglashda klassik teizmga alternativ yo‘nalish­
larni topish tushunilsa, «novatorlik» ostida Yaratganni anglash­
ning no­teistik yo‘llaridan foydalanish nazarda tutiladi.