Dinshunoslikka

Turgil, ey Payg‘ambar, nazar sol, angla,
Mening amrimni sen bajo ayla.
A.S.PUSHKIN
«Bibliya»da ham xuddi shunday yorqin musiqaviy iste’dod 
egasi bo‘lish bilan bir qatorda diniy intuitsiyasi bilan mashhur 
bo‘lgan payg‘ambar va shoh Dovud hikoyasi ham keltirilib o‘ti­
ladi. Psaltir deb nomlangan mazkur bob Bibliya kitoblaridan 
biri sanalib, uning muallifi sifatida shoh Dovud e’tirof etiladi. 
Mazkur kitob musiqa va she’riyatga daxldor bo‘lishi bilan bir 
qatorda muhim ahamiyatli diniy manba vazifasini ham bajara­
di. Psalom qadimda odatga ko‘ra keng imkoniyatga ega bo‘lgan 
zarb li, torli va puflab chalinadigan cholg‘u asboblari jo‘rligi­
da ijro etilgan. Bibliya bizga musiqa va musiqiy cholg‘ularni 
ixtirochilarining nomlarini yetkazib berdi. Jumladan, Borliq 
kitobini to‘rtinchi bobida shunday deyiladi: «Uning birodari­
ning nomi Iuval bo‘lib, u barcha chertib chalinadigan gusla va 
sibizg‘alarni mohir ustasi edi».

---

210
Qadimgi ahdda keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra musiqa o‘sha 
davr kishilarining kundalik hayotida, aniqrog‘i shodlik va qay­
g‘uli kunlarida hamda diniy marosimlarda keng ijro qilib kelin­
gan. Dalil sifatida saksoninchi psalomni keltirish mumkin. Unda 
jumladan shunday deyiladi: «Psalomni olinglar, timpan (nog‘ora) 
ni, totliy tovushli guslani psalom jo‘rligida beringlar; yangi oyning 
belgilangan bizning bayram kuni shoh burg‘uni chalinglar, negaki 
bu Isroil uchun qonun bo‘lib, Yoqubning tangrisining ilohiy huk­
midir».
Bibliyaning axloqiy ideallari, sujet va qahramonlari qadimgi va 
hozirgi zamon musiqachilarining ilhom manbayi bo‘lib kelmoq­
da. U ilhom bergan shoh asarlarni sanab sanog‘iga yetish mush­
kul. Zotan, Bibliyada musiqa va ibodat masalalari uzviylik kasb 
qilgan holda keng joriy qilingan.
Musiqa tarixiga murojaat qilar ekanmiz, uni doimo dunyo 
xalqlarining ibodat amaliyotlari bilan bog‘liq ekanini kuzatish 
mumkin. Bu kuzatuvlar musiqani borliq va diniy­mistik tajriba 
bilan alohida yaqin aloqada ekanidan darak beradi.
Cherkov ruhoniylari xususan, aleksandriyalik Kliment, ulug‘ 
Vasiliy, Grigoriy Niskiy hamda Avgustinlar bir necha bor o‘z asar­
larida musiqa masalalariga e’tibor qaratadilar. Jumladan milodiy 
354–430­yillarda yashab ijod qilgan, hozirga qadar katolik va pro­
vaslav yo‘nalishlari tomonidan yirik ilohiyotshunos sifatida qadrla­
nadigan Avreliy Avgustin mazkur yo‘nalishda uzoq vaqt ish olib bo­
rib, «Musiqa borasida olti kitob» asarini yozib qoldirdi.
Avgustinning qarashlariga ko‘ra musiqa vaqt ramzi bo‘lib, vaqt 
esa o‘z navbatida hayot ramzi sifatida baho beradi. Bundan tash­
qari, Avgustin butun dunyo musiqasini haqiqat, go‘zallik va do­
nishmandlik bilan aloqadorligini ta’kidlab o‘tadi. Shuningdek, 
uning fikriga ko‘ra musiqa so‘z bilan ta’riflab bo‘lmaydigan xris­
tianlarning yangi hayoti asosi zamirida namoyon bo‘ladi. Bu yan­

---

211
gi hayotda barcha o‘zining asl qo‘shiq va musiqasiga aylanmog‘i 
kerakligini alohida ta’kidlaydi.
Shu o‘rinda savol tug‘iladi, cherkov va dunyoviy musiqa 
o‘rtasida qanday farq mavjud? Birinchidan, cherkov musiqasi 
ibodat marosimlarining bir qismi hisoblanadi hamda muayyan 
diniy rasm­rusumlar o‘tkaziladigan vaqtlarda ijro etiladi. Ik­
kinchidan, unda qat’iy muqaddas matnlar ijro etiladi. Uchinchi­
dan, uning ijrosida diniy aqidalarning mohiyati yoritiladi va 
hech qanday sof musiqaviy masala ilgari surilmaydi. Pravoslav 
yo‘nalishiga xos musiqa doimo jamoaviy xor va hech qanday 
cholg‘ularsiz ijro etiladi. Bu turdagi musiqa alohida yaxlit bir 
ichki tartibi va tizimli ekani bilan xarakterlanadi. Shuningdek, 
cherkov musiqasi ortiqcha emotsiya va hissiyotlar qorishuviga 
yo‘l qo‘ymaydi. Ilk xristian musiqaviy janri hisoblangan psal­
modiya (kuy yoki qo‘shiq), gimn (tantana qo‘shig‘i) keyingi 
davrlarga taalluqli sanalgan xoral (birgalikda kuylash), mo­
tet (ilk va o‘rta asrlar G‘arbiy Yevropada keng tarqalgan ko‘p 
ovoz li polifonik vokal janri hisob lanadi) va messa (vazifa va 
noma ma’nolarini anglatadi, liturgiya marosimida ijro etiladi­
gan qo‘shiq) nafaqat cherkov musiqasi doirasida, balki dunyo­
viy xa rakterda o‘ziga xos tarzda qayta talqin etildi. Tahkidlash 
joizki, amaliy jihatdan yuqorida tilga olingan janrlar doirasi­
da ko‘plab asrlar mobaynida musiqa san’atining ulug‘vor asar­
lari yaratildi. Jumladan I.Bax, I.Gaydn va L.Betxovenlarning 
messa janrdagi asarlarini, V.Motsart, F.Shubert, F.Mendelson, 
R.Shuman va F.Listlar rekviem (motam kuy) janrdagi asarlarni 
yaratishdi.
Bugunga kelib ko‘plab musiqa durdonalari diniy mazmundan 
yiroqlashganiga guvoh bo‘lishimiz mumkin. Biroq mazkur dunyo­
viy musiqalar diniy manbalardan ozuqa olganini ilg‘ash mushkul ish 
emas. Ahamiyatli tomoni shundaki, so‘nggi o‘n yil davomida mash­
hur bastakorlar tomonidan diniy mavzudagi asarlarni yaratishga 
bo‘lgan intilish keskin ortib bormoqda. Ming yillar mobaynida din 

---

212
va musiqa avloddan­avlodga o‘tib, inson qalbining eng sirli nuqta­
lariga yetib borish, unga tasalli hamda taskin, yangidan yangi g‘oya­
lar berish, go‘zallik va borliqning o‘ziga xos uyg‘unligini anglashga 
ko‘mak bermoqda.