Əkrəm Əylisli Daş yuxular (roman-rekviyem)

O müsibəti Saday Sadıqlının anası da gözlərilə görmüşdü.

Və o “barışığa” uşaqla gələn qız-gəlindən danışanda heç vaxt gözlərinin yaşını saxlaya bilmirdi:

“Əlehsanın qızı Hayranik bir cüt Ay parçası kimi balasının birinin əlindən yapışıb, o birini qucağına almışdı. Özgə vaxtlarAllah adı dilindən düşməyən Mustafa çovuş bircə dəyqənin içində elə bil cəllada döndü. Hayranikin körpəcə balaların əlindən alıb, Allah, Allah, necə yerə çırpdı!.. İnsafsızlar 100 yaşlı qoca-qarıya da rəhm eləmədi. Hamısın qanına qəltan eləyib, sonra tökülüşüb ev-eşiklərin də nə ki var, talan elədilər. Sonra Nügədehin, Qafanın, Qacaranın müsəlmanları qarğa-quzğun kimi hər yerdən bura axışdı. Əylisin padişah sarayı kimi imarətlərinin divarına mal təzəyi yapdılar. Ayna kimi tərtəmiz küçələri küllüyə, zibilliyə döndərdilər. Erməninin təndirin, ambarın özlərinə tövlə elədilər...”

Saday Sadıqlı Əylisdə o qırğın barəsində kiminsə yaxşı bir söz dediyni heç vaxt eşitməmişdi.

Abadlığına, insanı heyran qoyan təmizliyinə, səliqə-sahmanına görə bir zaman “Bala Paris”, “Bala İstanbul” deyilən Əylisin böyük tarixi keçmişi və bu xırdaca coğrafi məkanda insanın öz ağlı və əməyilə yaratdığı bənzərsiz sivilizasiyanın həqiqi dəyərini artist doktor Abasəliyevlə tanışlıqdan sonra həqiqətən anlamağa başlamışdı... Doktor Abasəliyev, elə özü demişkən, təkcə “Əylis dəlisi” deyildi. O, Əylisin həm tarixçisi, həm psixoloqu, həm də özünəməxsus filosofuydu. Erməni əlifbasını yaradan keşiş Mesrop Maştosun Əylisdə olduğunu da, məşhur yazıçı Raffinin bir vaxt Əylis məktəbində müəllimlik elədiyini də Saday Sadıqlı məhz doktor Abasəliyevin sayəsində bilmişdi.

Doktor Abasəliyevin dediyinə görə, 18-19-cu illərin qlobal qırğınından canın qurtara bilmiş bir erməni qızı Fransada təzə bir gül yetişdirib, adını Aqulis (Əylis) qoymuşdu. Tiflisdə indi də yaşayan Hayane Xaçatiryan adlı bir erməni rəssam qadın, hələ 9-10 yaşından başlayaraq, bütün ömrü boyu yalnız Əylis kilsələrinin şəklini çəkirdi... Bir sözlə, doktor Abasəliyevdən ötrü elə “Əylis” sözünün özü sanki Allahın 1001 adının biriydi. Onun Əylisə vurğunluğunun, bəlkə də, nə erməniyə, nə müsəlmana dəxli vardı. İnsanın haqqa-həqiqətə sadiqliyinin bu da belə bir ali - və ağayana - təzahürüydü.

“O Nubar elə qızlığında da çox ağıllıydı, hələ gedib İstanbulda dərs oxumuş Mirzə Vahabdan ərəb əlifbası ilə yazıb-oxumaq da öyrənirdi”.

Doktor Abasəliyev bu sözləri Nubarın evindən çıxandan bir xeyli sonra, olduqca kədərli bir səslə, sanki öz-özünə dedi. Nubarın həyətinə girməyinə, deyəsən, peşman olmuşdu. Onun hədsiz səmimiyyətindən, ya nədənsə möhkəmcə sarsılmışdı. Əgər onlar az sonra Zöhrə arvadla görüşməsəydilər, yəqin ki, doktor Abasəliyev elə o ovqatda da evinə gedəcəkdi.

Zöhrə arvad, görünür, küçədən keçənləri görmək üçün ikitaylı darvaza qapısının bir tayını açıq qoyub, həyətdən eyvana qalxan pilləkənlərin üstündə kəmali-səliqə ilə əyləşib, buğlana-buğlana çay içirdi. Darvazanın ağzından ta o pilləkənlərin yanınacan həyətin qabağı tərtəmiz sulanıb süpürülmüşdü. Uzun xiyaban boyunca əkilmiş növbənöv gül-çiçəyin dibinə həyətdən keçən arxdan azca su gedirdi. Zöhrə arvadın həyəti hər cəhətdən göz oxşayırdı. Üstəlik, eyvanın qabağında arxın qırağına düzülmüş - bir-birindən gözəl - limon ağacları da həyətə xüsusi yaraşıq verirdi.

O limon ağacları Haykanuşun ağaclarıydı, o ağacları Saday çoxdan və yaxşı tanıyırdı. Ancaq qəribə burasındadır ki, o dibçək limonlarının Haykanuşun limonları olduğunu doktor Abasəliyev də tanıya bilmişdi.

-Haykanuşun limonların bura niyə yığmısan, ay qız? – Doktor Abasəliyev hələ içəri keçməmiş darvazanın yanında dedi və sonra içəri keçib, o limon ağaclarına heyran-heyran tamaşa eləməyə başladı.

-Nooldu? Lumunu görən kimi ağzın əyildi. Gözün mən boyda gözəli yenə görmədi?

-Gözəlliyin qalıb ki, görələr? Tamam haphaplamısan, canım Zöhrə.

Onların arasında, görünür, əvvəldən də çox məhrəm münasibət olmuşdu. Elə görüşən kimi ərklə zarafata başladılar.

-Sənə nə olub ki? Qanfet kimi oğlansan. – Zöhrə arvad eyvandan üç dənə köhnə kətil gətirib, arxın qırağında limon ağaclarının yanına qoydu. – Gəlin, oturun. Sizə yaxşı çay verəcəyəm – indeyski. Bu istidə belə hardan gəlirsiz? – Zöhrə arvad iki stəkan çay gətirib, kətillərdən birinin üstünə qoydu. Əlini uzadıb, ağacdan bir saz limon dərdi və limonu bıçaqla doğraya-doğraya soruşdu: - Arvadını niyə gətirməmisən?

-Özü gəlmədi. – Doktor Abasəliyev çayı nəlbəkiyə töküb üfürə-üfürə ləzzətlə içirdi. – Arvadın ürəyində bir az nasazlıq var, Zöhrə. Uzaq yol getməkdən ehtiyat eləyir.

-Qızın da, deyirlər, diş həkimi olacaq. Olsun, olsun. Sənin həkimliyindən bizə fayda olmadı. Bəlkə, qızın təzə diş salar ağzımıza. – Zöhrə arvad dişsiz damaqlarını üstdən aşağı sığallaya-sığallaya dedi.

Doktor Abasəliyevin kefi yavaş-yavaş düzəlirdi.

-Bəs o Xankişini neylədin? Çərlədib öldürdün yazığı?

-Görüm, o Xankişini elə yazıq ilan vuraydı, a Zülfü! Məni saxladı ki, köpəyoğlu! Üç il kef elədi mənnən, görmədiyi günnər gördü.Sonra boşadı məni. Dedi ki, uşaq doğmayan arvad mənə lazım deyil. Mənnən sonra ikisini də aldı, mürtəd oğlu mürtəd, heç birindən uşaq olmadı. Bilindi ki, elə öz toxumu zay toxummuş. – Zöhrə arvad doktor Abasəliyevin kürəyini ərklə sığalladı. –Neynim, almadın da məni. Getdin, bakılı qızı aldın.

Hazırcavablıqda ad çıxardan doktor Abasəliyev bu yerdə nədənsə birdən-birə pul kimi qızardı və düşdüyü vəziyyətdən çıxmaq üçün söhbəti tezcə dəyişdi:

-Axı padruqan da, deyəsən, atıb gedib səni, ay gözəllər gözəli? Bu limonlar axı tanış gəlir mənə.

-Haykanuşundu da, kənddə belə limon kimdə olub ki! –Zöhrə arvad stəkanlara çay süzə-süzə dedi. – Hə, doxtur, getdi Haykanuş. Elə ötən payız yığışıb oğlu Joranın yanına getdi. Haykanuşun özünə qalsaydı, min il qala burdan heç yana getməzdi. Oğlu Jora çox bənd oldu. Burdan gedəndə elə bil havalanmışdı Haykanuş. Həyət-bacasından ayrılammırdı. Dəli kimi ağac-budağının başına dolanırdı. Eyvanın çürümüş dirəklərin də qucaqlayıb marçamarç öpürdü. Yola çıxanda gəlib burda lumularının qabağında bir ağladı ki, görən deyərdi, bu adam bu həyətdə lumu-zad qoyub getmir, yeddicə əziz balasın qoyub gedir. Dam-daşına da o vaxtdan mən baxıram. Lumuları bu il yaxşı gətirmişdi. Bir yekəcə vedrə dərib göndərdim özünə. Yerevana burdan ilboyu alverə gedənlər olur, verdim, aparıb verdilər. – Zöhrə arvad limon ağaclarının yamyaşıl yarpaqlarının arasında orda-burda sapsarı saralan limonlardan ikisini də dərib, kətilin üstünə qoydu. – Hərənizə biri düşür. Evdə çay içərsiz. Hər ağacda 3-4 dənəsin elə sizin kimi əziz qonaqlar üçün saxlamışam.