Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"Allahın qəbulunu üzərinə al/götürdüyü tövbə, ancaq məlumatsızlıqla pislik edənlər və sonra yaxın zamanda tövbə edənlər üçündür." "Tövbə" sözü, dönmək mənasını verər. Tövbə; qulun qulluq vəzifəsini savsaklamaktan peşmanlıq duy/eşidərək Allaha dönməsi və qulunu Rəbbinə dönməyə müvəffəq etmək və ya onun günahlarını bağışlamaq surətiylə Allahın quluna rəhmətiylə dönməsidir. Bir çox dəfə təkrarladığımız üzrə Quranın ifadəsinə görə qulun etdiyi bir tövbə uca Allahın iki tövbəsi tərəfindən sarılıdır.

Bunun şərhi belədir: Qulun etdiyi tövbə gücü tələb edən bir yaxşı davranışdır. Yaxşı davranışlar Allahdan olduğu kimi güc də bütünü ilə Allaha aiddir. O halda, qulun tövbə etməsini və uzaqlaşmanın qaranlıqlarından sıyrılaraq Allaha dönməsini təmin edən səbəbləri hazırlamaq Allahdandır. Bunun yanında qul tövbə edib pislikdən dönməyi bacardıqdan sonra bu pisliklərin çirklərindən, pisliklərindən təmizlənmədə və kurb mövqesinə (Allaha yaxınlıq) çatıb orada sabitlik tapmada Allahın özünə rəhməti ilə, şəfqəti ilə, əfvi və bağışlamas(n)ı ilə bir dəfə daha dönməsinə möhtacdır.

İşdə uca Allahın qula istiqamətli bu iki dönüşü uca Allahın, qulun bir tək tövbəsini qucaqlayan iki tövbəsidir. Uca Allah "Bunun üzərinə tövbə etsinlər deyə Allah onlar üçün tövbə etdi." (Tövbə, 118) buyurur. Bu Allahın ilk tövbəsidir. "Onlar üçün, mən tövbə edərəm (tövbələrini qəbul edərəm)." (Bəqərə, 160) ayəs(n)i də uca Allahın ikinci tövbəsinə işarə edir. Uca Allahın bu iki tövbəsi arasında, eşitdiyin kimi, qulun tövbəsi iştirak edər.

Ayənin orijinalında keçən "alellahi lillezine=Allah'ın üzərinə al/götürdüyü... kəslər üçün" ifadəsində iştirak edən "al/götürə" ədatı ilə "lam" hərfi fayda və zərər mənalarını verərlər. Necə ki Ərəblər "Daret-id dairə idi li-zeydin al/götürə amrin" deyərlər və bununla işin Zeydin lehinə və Əmrin zərərinə nəticələndiyini nəzərdə tutarlar və yenə "Kane's sibaku li-fulanin al/götürə fulanin" deyərlər və yarışmanın birinin faydasına və o birisinin zərərinə tamamlandığını vurğularlar.

"Al/götürə" və "lam" ədatının zərər və fayda mənasını ifadə etmələrinə gəlincə, "al/götürə" ədatı "zəbt və tasallut" mənas(n)ı və "lam" hərfi də mülk və istihkak mənas(n)ı daşıyar. Bunun lazımlı nəticəs(n)i olaraq iki tərəfi maraqlandıran mənalarda tərəflərdən biri fayda təmin edərkən o biris(n)i zərər görər. Döyüş, vuruşma, mübahisə/müzakirə vs. kimi. Bu vəziyyətdə tərəflərdən biri qalib, o biris(n)i isə məğlub olar. Qalib tərəfə (sahib olmadığı bir şeyə çatdığı üçün) mülk mənas(n)ı uyğun düşdüyü kimi məğlub tərəfə də (sulta altına alındığı üçün) zəbt mənas(n)ı uyğun düşər. Buna bənzər vəziyyətlər də belədir. Təsir edən ilə təsirlənən tərəflər arasındakı təsir mənas(n)ı kimi. Təəhhüd edən ilə təəhhüd edilən tərəflər arasındakı, vəd edən tərəf ilə vəd edilən tərəf arasındakı təəhhüd və vəd mənaları və buna bənzər mənalar kimi. Bu şərhdən aydın olur ki, "al/götürə" ədatı ilə "lam" hərfinin zərər və fayda mənalarını daşımaları söz mənaları elə olduğu üçün deyil, istifadə vəziyyətlərindən irəli gelem qəza bir vəziyyətdir.

Tövbənin müvəffəqiyyəti uca Allahın qullarına istiqamətli bir vədinə söykən/dözdüyü üçün bu ayədə onu öz üzərinə borc sayaraq "Allahın qəbulunu üzərinə al/götürdüyü tövbə, ancaq məlumatsızlıqla pislik edənlər və... tövbə edənlər üçündür." buyurur. Bu səbəbdən qullarının tövbəsini qəbul etməsi uca Allaha fərzdir. Lakin bu, başqasının onu bir şey etməyə məcbur etməsi və ya ona bir mükəlləfiyyət yükləməsi mənasını verməz. Bu başqasına istər ağıl, istər işin mahiyyət və gerçəyi, istər praktik reallıq, istər haqq, istəsə başqa bir ad verilmiş olsun fərq etməz. Uca Allah belə bir mükəlləfiyyətdən uca və münəzzəhdir. Tam əksinə O qullarına tövbə edənlərin tövbələrini qəbul edəcəyini vəd etmişdir və O sözündən daşınmaz. İşdə tövbəni qəbul etmənin Allah üzərinə vacib olması bu deməkdir. Eyni şəkildə uca Allah üzərinə edilməsi vacib olan hər cür hərəkətin vacibliyinin mənas(n)ı da budur.

Aydın olduğu qədəriylə ayə əvvəlcə Allaha aid olan tövbəni yəni Allahın quluna rəhmətlə yönəlməsini şərhə istiqamətlidir, məqsəd qulun tövbəsini izah etmək deyil. Hərçənd beləliklə qulun tövbəsi qaçınılmaz şəkildə aydın olmaz olur. Çünki Allaha aid tövbənin şərtləri reallaşınca qulun tövbəsinin şərtlərinin reallaşması qaçınılmaz olar. Bu ayənin Allaha aid tövbəni izah etməyə istiqamətli olması, daha çox açıqlanmağa möhtac deyil.

İkinci olaraq da ayə ümumi mənadakı tövbəni şərhə istiqamətlidir. Yəni həm şirkdən və küfrdən dönərək iman etmək, həm də iman etdikdən sonra günahlardan tövbə edərək ibadətə dönmək vəziyyətlərini əhatəsinə al/götürmüşdür. Çünki Quran bunların hər ikisinə də tövbə adını verir. Uca Allah belə buyurur: " Ərşi daşıyan və bir də onun ətrafında olan mələklər Rəblərini tərifləyərək ONU nöqsanlıqlardan tənzih edərlər. ONA iman edərlər. İman edənlər üçün bağışlama diləyərək belə deyərlər: 'Ey Rəbbimiz, sənin rəhmətin və elmin hər şeyi əhatə etmişdir. O halda tövbə edən və sənin yoluna girənləri bağışla." (Mömin, 7) Burada ayənin başından aydın olduğuna görə "tövbə edən və sənin yoluna girənlər"dən iman edənlər nəzərdə tutulur. Yəni iman etməyə tövbə adı verilmişdir. Günahlardan imtina etmə mənasında isə, "Allah onlar üçün tövbə etdi." (Tövbə, 118) buyurulur.

Buradakı tövbənin həm şirkdən, həm də günahlardan imtina etməyi birlikdə ifadə etdiyinin dəlili bir sonrakı ayə olan "İçlərindən birinə ölüm... tövbə yoxdur." ayənin ümumi əhatəli oluşudur. Bu ayədə həm kafirlərin həm də möminlərin vəziyyətinə toxunulmaqdadır. Buna görə "pislik edənlər" ifadəsi həm möminin, həm də kafirin vəziyyətini birlikdə ifadə edər. Kafir də fasiq mömin kimi 'məlumatsızlıqla pislik edənlərdəndir. Bu, ya küfrün bir ürək əməli olması səbəbindən belədir. Çünki əməl, ürəyin və orqanların hərəkətlərini birlikdə ifadə edər. Yaxud da küfrün mütləq orqanlarla edilən pis davranışlar ilə bir yerdə olacağı gerçəyinə söykən/dözər. Buna görə məlumatsızlıqla pislik işləyənlərdən məqsəd, kafirlikdə və günahkarlıqda inadçı olmayan kafirlər və fasiqlərdir.

Ayədəki "məlumatsızlıqla" qeydinə gəlincə; cahillik, özü etibarı ilə məlumatın əleyhdarıdır. Tək insanlar özləriylə əlaqədar olaraq bütün aktual davranışlarını bilərək və iradələri ilə etdiklərini müşahidələrlər. İradə isə müəyyən bir sevgiyə, müəyyən bir arzuya söykən/dözər. Edilən davranış cəmiyyətdəki ağıllı kəslərin gözü ilə istər edilməsi lazım olan, istəsə edilməsi yaraşıq olmayan bir davranış olsun fərq etməz. Lakin insanların anlayışına görə cəmiyyətdə yaxşını pisdən ayırt edəcək ağılı olan kimsə, ağıllı kəslər tərəfindən yerilən pis bir iş etməz. Buna görə insanlar bu nəticəyə varmışlardır: Nəfsinin istəklərinə, həddindən artıq arzularına və ya hirsinə məğlub olaraq bu pis işləri edən kimsə elmin işığından pay al/götürə bilməmişdir; gözəl və çirkin, təriflənmiş və tənqid edilmiş olma haqqında hökm verən ayırt edici ağıl ondan uzaq qalmışdır və kefi arzuları ona qalib olmuşdur. O zaman insanlar onun məlumat və iradə ilə əlaqədar vəziyyətinə 'cahillik' adını verirlər. Hərçənd incə bir süzgəcdən keçirildiyi təqdirdə bu bir növ məlumatdır. Lakin adamın bu məlumatı davranışın çirkinliyini və tənqid edilmişliyini qavrayıb onu bu çirkin işi etməkdən saxlamadığı üçün yox sayılar və adam xalq nəzərində cahil sayılar. Hətta insanlar gənc, qıt təcrübəli kimsəyə də cahil deyərlər. Çünki o kimsə kefi arzularına, həyəcanlarına və duyğularına məğlub olar. Yenə bundan ötəri, insanlar arzularına və həyəcanlarına qapılaraq bir pisliyi edib ancaq etdiyi beləsi işdən peşmanlıq duy/eşitməyən kimsəyə cahil deməzlər, onu inadçı, qəsdli vs. sifətlərlə xatırlayarlar.

Bu izah edilənlərdən bu xüsus işıqlanmış oldu ki, davranışlar mövzusunda cəhalət, bir davranışı haqqa qarşı inadçılıq etmədən, həyəcana, arzulara və hirsə qapılaraq etmək deməkdir. Cahillikdən qaynaqlanan belə bir davranışın xüsusiyyətlərindən biri budur: Ya pisliyi işləyərək ya bir maneə törət qarşılaşaraq ya zamanın keçməsi ilə ya da yaşlanaraq güc və normal mizacı itirmək surətiylə nəfsin daşqınlığı yatışın tərəfindən, arzuların və hirsin atəşi sönüncə, insan məlumata dönər, cəhalət itər və peşmanlıq meydana çıxar. Lakin inadla, qəsdlə vs. şeylərlə edilən işlərdə vəziyyət belə deyil. Bu cür davranışlar instinktlərin daşqınlığından, eqoist həyəcanlardan və meyllərdən qaynaqlanmadıqları üçün, tərsinə xalq arasında maya və fitrət pozuqluğu və xaraktersizlik deyə adlandırılan xüsusiyyətlərdən irəli gəldiyi üçün içgüdüsel daşqınlığın və meyllərin sürətli ya da yavaş şəkildə ortadan qalxması ilə itməzlər; tərsinə qısa müddətdə peşmanlıqla qarşılaşmadan həyat boyunca varlıqlarını davam etdirərlər. Məgər ki, uca Allah əksinəni diləmiş olsun.

Bəli. Bəzən itaətsiz, inadçı bir kimsə inadından, itaətsizliyindən və haqqa baş tutmasından imtina edərək haqqa boyun əgər və qulluq təslimiyyətini mənimsəyər. O zaman insanlar o kimsənin inadının cəhalətdən qaynaqlandığının fərqinə vararlar. Əslində bütün günahlar insanın cahilliyindən qaynaqlanar. Məsələyə bu baxımdan baxınca, inadçı günahkar deyə bir zümrə yoxdur. Yalnız həyatının və sağlam halının sonuna qədər etdiyi pislikdən imtina etməyənlərə bu sifət verilə bilər.

İşdə "Sonra yaxın zamanda tövbə edənlər" ifadəsinin mənas(n)ı bu şərhin işığında ortaya çıxar. Yəni bilməyərək pislik işləyən kimsə, tutumunu kor-koranə davam etdirən itaətsiz bir inadçı kimi yolu üzərində oturub qalmaz; həyatı boyunca tutumuna sıx sarılaraq təqvaya və saleh əmələ dönmə ümidlərini boşa çıxarmaz. Bunun yerinə işlədiyi pislikdən çox gecikmədən dönər. Bu səbəbdən buradakı yaxından məqsəd, yaxın dövr və ya yaxın zamandır. Bu da axirət əlamətlərinin ortaya çıxışının və ölümün eşiyinə gəlmənin əvvəlidir.

İşlədiyi pisliyi israrla edən hər inadçı kimsə, etdiyi işin kədərli cəzasını və ağır aqibətini görüncə nəfsi onu peşmanlığa və pis işindən uzaq dayanmağa məcbur edər. Lakin o əslində təbiətinin təşviqi və fitrətinin istiqamətləndirməsi ilə peşman olmuş deyil. Etdiyi bir hiylədir. Davranışının günahından sıyrılmaq üçün nəfsi bu çarəyə müraciət edir. Bunun dəlili budur: Özünü gözləyən cəzadan sıyrıla bildiyi təqdirdə təkrar köhnə pisliklərini etməyə dönər. Uca Allah bu xüsusla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Əgər dünyaya geri göndərilsələr, yenə çəkindirildikləri yola dönərlər. Onlar həqiqətən yalançıdırlar." (Ən'am, 28)

Ayədəki yaxın zamandan və gecikməməkdən məqsəd, ölüm ifadə edilərinin ortaya çıxışının əvvəlidir, dedik. Bunun dəlili bir sonrakı ayədəki "İçlərindən birinə ölüm gəlib çatana qədər pislikləri edib 'Mən indi tövbə etdim' deyənlər..." ifadələridir.

Buna görə "sonra yaxın zamanda tövbə edənlər" ifadəsi, fürsəti qaçırmağa qədər çatan bir səhlənkarlığa düşməməkdən kinayədir.

İndiyə qədər söylədiklərimizdən bu xüsus işıqlığa qovuşmuş oldu: Gərək "məlumatsızlıqla" gərəksə "sonra yaxın bir zamanda tövbə edənlər" ifadələri, ihtirazi [nəzərdə tutulmayan şeyləri dışlayan] qeydlərdir. Bu qeydlərin birincisi ilə inadla və Allaha ucalıq göstərərək pislik işlənməməsi və ikincisi ilə insanın tənbəllik, səhlənkarlıq və o yüngülə al/götürmə kimi səbəblər ilə tövbəni ölümünün eşiyinə qədər gecikdirməməsi izah edilməkdədir. Çünki tövbə etmək demək, qulun uca Allaha dönüb qulluğa sarılmasıdır. Uca Allahın tövbəsi də qulun bu dönüşünü qəbul etməsi olar. Qulluğun ancaq dünya həyatı ilə birlikdə mənas(n)ı olar. O dünya həyatı ki, iradə sahəs(n)i, itaət və günah yurdudur. Ölüm əlamətləri ortaya çıxınca, itaət və günah yollarından birini seçmə imkanı ortadan qalxar. Uca Allah bununla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Rəb-minin bəzi ayələri gəldiyi gün, daha əvvəl inanmamış, ya da imanında bir xeyr qazanmamış olan kimsəyə, artıq inanması fayda verməz..." (Ən'am, 158) "Şiddətli əzabımızı gördüklərində 'Biz tək olan Allaha inandıq, daha əvvəl ona qaçdığımız ortaqları inkar edirik' dedilər. Lakin şiddətli əzabımızı gördüklərində iman etmələri onlara bir fayda vermədi. Bu Allahın qulları haqqında həmişə işləyən qanunudur. İşdə kafirlər orada hüsrana uğramışlar." (Mömin, 85) Bu mənada başqa ayələr də vardır.

Sözün qisası ayənin mənas(n)ı buna gəlir: Uca Allah günahkarın tövbəsini, o günahkar günahını uca Allaha baş tutaraq, böyüklük göstərərək, Allaha dönmə və boyun əymə ruhunu yox edəcək bir qoçuluq rəftarı ilə işləmədiyi, ayrıca tövbə mövzusunda ölümlə qarşılaşaraq fürsəti qaçırmasına gətirib çıxaracaq bir səhlənkarlıqda ol/tapılmaması təqdirdə ancaq qəbul edər.

Ayədəki "məlumatsızlıqla" qeydinin şərh məqsədli bir qeyd olması da mümkündür. O zaman ayənin mənas(n)ı da belə olar: "Tövbə pislik işləyənlər üçündür və bu pislik ancaq onların cahilliklərindən irəli gələr." Çünki pislik işləmək insanı təhlükəylə qarşı-qarşıya buraxar və acı/ağrılı əzaba uğradar. Və ya ayənin mənas(n)ı belə olar. "Bu pislik işləmək ancaq onların günahın özünü və nə kimi bir qorxuya gətirib çıxardığını bilməmələrindən irəli gələr." O zaman "sonra yaxın zamanda tövbə edənlər" ifadəsinin, tövbə mövzusunda səhlənkar davranmağı kinayə yolu ilə izah edən bir ifadə deyil, ölüm əvvəlinə işarə olması lazımdır. Çünki böyüklük göstərərək günah işləyən və Rəbbinin nüfuzuna boyun əyməyən kimsə, bu vəziyyətdə ayənin əhatəsindən "sonra yaxın zamanda tövbə edənlər" qeydi ilə çıxar, yoxsa "məlumatsızlıqla" qeydi ilə deyil. Bu səbəbdən, ""sonra yaxın zamanda tövbə edənlər" ifadəsini tövbəni savsaklamanın və gecikdirmənin kinayəli bir ifadəsi saymaq mümkün olmaz. Bu nöqtənin üzərində yaxşıca düşünüb anlamaq lazımdır. Lakin ilk şərh [yəni "məlumatsızlıqla" qeydinin ihtirazi qeyd olması] hər halda ayənin zahirinə daha uyğundur.

Bəzi təfsir alimləri "sonra yaxın zamanda tövbə edənlər" ifadəsini şərhlərkən bu ifadədəki 'gecikməməyi, yaxınlığı' belə açıqlayır: Tövbə günahın işlənməsini izləyən və ənənədə yaxın qəbul edilən bir gələcəkdə edilməlidir. Günahı işləyib nöqtələdikdən sonrakı zaman və ya ge-leneksel olaraq günahın işlənmə zamanına bitişik bir zaman kimi. Yoxsa tövbə etmək deyildiyi kimi ölümün eşiyinə qədər buraxılmamalıdır.

Bu görüş sağlam deyil. Çünki bu görüş bu ayələrin ikincisinin mənasını pozar. Çünki bu iki ayə uca Allahın tövbəsinə, yəni qulunun tövbəsini qəbul etməsinə bağlı prinsip şərhə istiqamətlidir. Necə ki: "Allahın qəbulunu üzərinə al/götürdüyü tövbə, ancaq..." ifadəsinin başındakı məhdudlaşdırma bunun dəlilidir. Bu ayələrin ikincisi də tövbənin qəbul edilməyəcəyi vəziyyətləri açıqlayır. Ayədə yalnız iki vəziyyət söz mövzusu edilmişdir. Biri günah işləyib tövbəni ölümün eşiyinə qədər gecikdirən kimsənin tövbəsi, o biris(n)i də kafirin ölümdən sonrakı tövbəsi. Əgər qəbul ediləcək tövbə, yalnız günah əməliyyata/işləmə zamanına ənənə baxımından bitişik bir zamanda edilən bir tövbə olsaydı, qəbul edilməyən tövbələrin ayədə sayılmayan başqa nümunələrinin olması lazım idi.