Əl-Mİzan fi TƏFSİr-el quran içindekiler c: 4 : Al İmran Surəsi

"İçlərindən birinə ölüm gəlib çatana qədər pislikləri edib 'Mən indi tövbə etdim' deyənlər... üçün tövbə yoxdur." Bu ayədə tövbə hərəkəti, birincisində olduğu kimi, uca Allaha isnad edilmədi. Halbuki nəzərdə tutulan odur. Bu üslub ilə ayədə haqqında danışılanlardan xüsusi rəhmətin və ilahi maraq/əlaqənin kəsildiyinə işarə edildiyi gözdən qaçmır. Necə ki pisliklərin çoxluq olaraq ifadə edilməsi, daha əvvəl işarə edildiyi kimi, Allahın onların pisliklərini sayıb tökmək istədiyinə və pisliklər sicillərinə işlədiyinə dəlalət edər.

"Pislikləri edib" cümləsinin "İçlərindən birinə ölüm gəlib ça-tıncaya qədər" cümləsi ilə qeydlənməsi, pis hərəkətlərin davam etdiyini ifadə edər. Bunun səbəbi, ya tövbə mövzusunda səhlənkar davranmanın, onu təxirə salmanın başlı başına davamlı təkrarlanan bir günah olması üçündür və ya tövbəni təxirə salmanın, pisliyi işləməklə eyni şey olduğu üçündür ya da tövbə mövzusundakı səhlənkarlıq, ümumiyyətlə işlənmiş olan pisliyin eynisinin və ya bənzərinin təkrarlanmasıyla reallaşar olması üçündür.

Ayədə "Onlara ölüm gəlib çatana qədər" deyil də "içlərindən birinə ölüm gəlib çatana qədər" deyilir. Bu ifadə söz mövzusu günahkarların məsələni yüngülə al/götürdüklərinə, əhəmiyyət vermədiklərinə dəlalət edər. Yəni o günahkarlar tövbə məsələsini o qədər sadə, o qədər əhəmiyyətsiz sayırlar ki, heç əhəmiyyətli hesab etmədən istədiklərini edirlər və dilədiklərini seçirlər. Bu vaxt içlərindən birinin başına ölüm gəldiyində 'Mən bu anda tövbə edirəm' deyir. Beləcə işin sonunda sırf ağızlarından çıxan bir sözlə ya da içlərindən keçən bir duyğu ilə günahların təhlükələri və Allahın əmrinə uyğun gəlməmənin pis nəticəs(n)i olan helaket ortadan qalxır.

Bu şərhin işığında, ayədəki "tövbə etdim" ifadəsinin nə üçün "indi" ilə qeydləndiyi ortaya çıxır. Çünki bu qeyddən anlayırıq ki, adama "tövbə etdim" dedirdən faktor ölümün eşiyinə gəlmək və axirət əlamətlərini müşahidə etməkdir. Adam istər bu sözü diliylə söyləmiş olsun, istər olmasın fərq etməz. Buna görə bu ifadənin mənas(n)ı 'Mən haqq olan ölümü və haqq olan cəzanı gerçək olaraq gördüyüm üçün tövbə edi-yorum' şəklindədir. Bu mənanın bir bənzərini uca Allah qiyamət günü günahkarların dilindən belə nəql edir: "Günahkarları, Rəblərinin hüzurunda utancdan başlarını önə əymiş olaraq 'Rəbbimiz, gördük dinlədik, artıq bizi dünyaya geri göndər də yaxşı işlər edək; artıq qəti olaraq inandıq' deyərkən bir görsənsə." (Səcdə, 12)

Belə bir tövbə qəbul edilməz. Çünki bu tövbənin sahibini etdiklərindən peşman olmağa məcbur edən və Rəbbinə dönməyə əzm etdirən faktor dünya həyatından ümid kəsməsi və fərqinə vardığı dəhşətli səfərdir. Geriyə çevril zamanı keçdi. Çünki artıq nə dünya həyatı və nə də əməl əməliyyata/işləmə iradəsi və azadlığı qalmışdır.

"Və kafir olaraq ölənlər" Bu ifadə, tövbəsi qəbul olmayan digər nümunəs(n)i ifadə edir. Bu da küfrü davam etdirən, sonra da kafir olaraq ölən kimsədir. Uca Allah belə kimsənin tövbəsini qəbul etməz. Onun iman etməsi demək olan tövbəsi o gündə özünə fayda gətirməz. Ölümdən sonra küfrdən qurtuluş olmadığı və kafirlərin istəklərinə cavab verilməyəcəyi Quranda bir neçə dəfə təkrarlanmışdır.

Uca Allah belə buyurur: "Tək tövbə edib düzəldənlər və gerçəyi açıqlayanlar müstəsna; mən onların tövbələrini qəbul edərəm. Çünki mən tövbələrin qəbul edicisiyəm və mərhəmətliyəm. Ayələrimizi inkar etmiş və kafir olaraq ölmüş olanlara gəlincə Allahın, mələklərin və insanların ortaq lənəti onların üzərinədir. Bunlar davamlı lənətlənmiş olaraq əbədi olaraq cəhənnəmdə qalarlar. Nə əzabları yüngülləşdirilər və nə də üzlərinə baxılar." (Bəqərə, 162)

"Şübhəsiz, inkar edib kafir olaraq ölənlərin heç birisindən yer üzü dolusu qədər altını/qızılı fidyə olaraq versə də, qəti olaraq qəbul edilməz. Onlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır və onların köməkçiləri yoxdur." (Al/götürü İmran, 90) Onların heç bir kömək edici tapa bilməyəcəklərinin ifadə edilməsi, haqqlarında şəfaətin etibarlı ola bilməyəcəyinin ifadəsidir. Bu gerçək, üçüncü dəridə yuxarıdakı ayənin araşdırılması əsnasında açıqlanmışdı.

"Ölənlər" hərəkətinin "kafir olaraq" qeydi ilə qeydlənməsi buna dəlalət edər: Günahkar bir mömin, günahkar olaraq ölsə tövbəsi qəbul edilə bilər. Əlbəttə o günahkarın Allaha qarşı böyüklük göstərməməsi və tövbəni laqeyd yanaşmamış olması lazımdır. Çünki hərçənd qulun iradəsi ilə qulluğa dönməsi mənasını verən tövbəsi, daha əvvəl dediyimiz kimi, qulun ölməsi ilə gündəmdən düşər; lakin Allahın qula bağışlama və rəhmətlə yönəlməsi mənasını verən tövbəsi, ölümdən sonra şəfaət edənlərin şəfaətləri yolu ilə reallaşa bilər. Bu şərh göstərər ki, bu iki ayədə əslində uca Allahın qula istiqamətli tövbəsinin izah edilməsi istənmişdir, qulun tövbəsinə toxunulması tali və peyk bir hədəfdir.

"İşdə onlar üçün acı/ağrılı bir əzab hazırlamışıq." Cümlənin orijinalının başındakı işarə adı (yəni ulaike) söz mövzusu kəslərin şərəfləndirmə və yaxınlıq sahəsindən uzaq olduqlarına dəlalət edər. Ayənin orijinalında keçən "e'tedna" hərəkətinin məsdəri olan "i'tad" hazırlamaq və ya vəddə ol/tapılmaq mənasını verər.