Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №4(78) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №4 (78)

ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Abdullayev A. Azərbaycan dilinin tədrisi tarixinə dair, Bakı: Azərnəşr,1958, 204 səh. 
2.
 
Yusifova  N.  Ağaməmməd  Abdullayev  və  Azərbaycan  dilinin  tədrisi  metodikasının 
formalaşması, Bakı, Elm və təhsil, 2011, 212 səh. 
 
 
ABSTRACT 
Nazilya Yusifova 
The contributionof prof. A.Abdullayev in the field of propoganda of research results  
on Azerbaijani language 
 
The article is about researches in the sphere of teaching Azerbaijani language teaching under 
the supervisor of A.Abdullayev. The thoughts and considerations nominated as ideas and thesis in 
Abdullayev's  works  winded  in  his  former  student's  dissertation  works.  Different  problems  of 
teaching  methods  of  Azerbaijan  language  are  investigated  in  his  student's  dissertation  works  and 

87 
 
they  have  practical  use  for  schools.  Abdullayev  grounded  the  speech  development  as  one  of  the 
main  principles  of  teaching  Azerbaijan  language  and  gave  various  fundamental  issues  of  speech  
development  to  his  post  graduate  students  and  dissertants.  So  that  H.  Baliyev  investigated  the 
growthing  ways  of  pupils'  speech  style,  M.Mammadov's  speech  development  problems  related  to 
speech  practice,  T.Jafarov's  the  organization  of  speech  development  in  the  teaching  Azerbaijan 
language  and  literature,  A.Abdullayev's  the  organization  of  the  work  on  the  language  of  literary 
works,  M.Abdulov's  the  influence  of  extracurricular  work  to  speech  culture  in  their  dissertation 
works. 
 
 
РЕЗЮМЕ 
Назила Юсифова 
 
Заслуги проф. А.Абдуллаева в проводении исследовании по итогам методики 
 преподавания Азербайджанского языка 
 
  Статье 
изучается 
проводение 
исследований 
по 
методике 
преподавания 
азербайджанского  языка  под  руководством  проф.  А.Абдуллаева.  Идеи,  выдвинутые    в  
произведениях    Абдуллаева    позже    были    обобщены  в    диссертациях  его  аспирантов    и 
диссертантов. В диссертациях, руководимых   им,   поднимались  очень  важные   вопросы,  
касающиеся  методики    преподавания    азербайджанского    языка,  которые    пригодились    в 
школе.  Ещё  в  своё  время,      Абдуллаев    обосновал    методику      преподавания  
азербайджанского  языка    как    основной    принцип    развития  речи,  аспирантам    и 
диссертантам  рекомендовал  темы,  связанные  с различными  проблемами   развития речи. 
Таким  образом,  под  его  руководством  были  защищены    следующие    кандидатские 
диссертации,  такие,  как    Г.  Балыев    –  по  теме  «Метод    углубления    речи    учащихся», 
Т.Джафаров  по  теме  «Организация  работы  по  методике  преподавания  азербайджанского 
языка    и    литературы,  и  развития  речи»,  Абдуллаев    по    теме  «Организация  работы      над 
художественным        текстом»,  М.Абдулов    по  теме    «Влияние    внеклассной    работы    на 
культуру речи». 
 
 
 
      НДУ-нун  Елми  Шурасынын  23  sentyabr  2016-cı  ил  тарихли 
гярары иля чапа тювсийя олунмушдур (протокол № 01). 
      Məqaləni çapa təqdim etdi: AMEA-nın müxbir üzvü Ə.Quliyev 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

88 
 
 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 4(78) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 4 (78) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 4 (78) 
 
 
ƏDƏBİ ƏLAQƏLƏR VƏ MƏTBUAT 
TARİXİ 
                                                                                    ƏBÜLFƏZ QULİYEV   
AMEA Naxçıvan Bölməsi                                                
[e-mail] 
UOT:821.512.164;82-3.512.162 
MÜSTƏQİLLİK İLLƏRİNDƏ KLASSİK TÜRKMƏN POEZİYASININ DİLİMİZƏ 
TƏRCÜMƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ 
 
Açar  sözlər:  Türkmən  ədəbiyyatı,  Azərbaycan  ədəbiyyatı,  ədəbi  əlaqələr,  tərcümə,  klassik 
poeziya, Məhtimqulu 
Key  words:  Turkman  literature,  Azerbaijan  literature,  literature  relations,  translation,  classic 
poetry, Mahtimgulu 
Ключевые 
слова:  Туркменская  литература, 
Азербайджанская  литература, 
литературные связи, перевод, классическая поэзия, Махтимкули 
 
Azərbaycan  Respublikası  ikinci  dövlət  müstəqilliyinə  qovuşandan  sonra  türk  dünyası  ilə 
mədəni-siyasi  və  iqtisadi  əlaqələr  sürətlə  inkişaf  etməyə  başlamışdır.  Bu  istiqamətdə  Türkiyə  və 
Qazaxıstandan  sonra  əlaqələrimizin  yeni  mərhələyə  daxil  olduğu  türk  respublikalarından  biri  də 
Türkmənistan  ölkəsidir.  Azərbaycan  və  Türkmənistan  xalqları  arasında  qardaşlıq,  dostluq  və 
əməkdaşlıq  əlaqələri  uğurla  davam  edir.  Ölkə  prezidenti  cənab  İlham  Əliyevin  qeyd  etdiyi  kimi 
“türkmən  və  Azərbaycan  xalqları  əsrlər  boyu  qardaşlıq,  dostluq,  mehriban  qonşuluq  şəraitində 
yaşamışlar, biz iki müstəqil dövlət arasında münasibətləri bu möhkəm təməl üzərində qururuq”. 
Türkmən  xalqının  tarixi  çox  qədim  dövrlərə  gedib  çıxır.  Hələ  XI  əsrdə  böyük  Səlcuqlu 
dövləti (1038-1157) oğuz-türkmən bazasında meydana çıxmışdı. Türk dilində ədəbiyyat bu dövrdə 
zəif inkişaf etsə də, faktiki olaraq mövcud idi. Türkmən ədəbiyyatı, poeziyasının qədim kökləri olsa 
da, XVII-XIX əsrlər bu söz sənətinin qızıl dövrü hesab edilir. Bu dövr türkmən ədəbiyyatı zəngin 
ənənələrə  dayanır.  Həmin  dövrdə  Nurməhəmməd  Əndəlib,  Dövlətməhəmməd  Azadi,  Abdulla 
Şabəndə,  Məhtimqulu  Fəraqi,  Şeydayi,  Qurbanəli  Məğribi,  Qayıbnəzər  Qayibi,  Murad  Talıbi, 
Məmmədvəli Kəminə, Seyidnəzər Seyidi, Molla Nəfəs kimi türkmən şairləri yaşayıb yaratmışdır. 
XVII  əsrdə  bugünkü  türkmən  dilində  ilk  yazılı  əsərlərin  meydana  çıxması  ilə  türkmən 
ədəbiyyatında  yeni  dövr  başlandı.  Yeni  türkmən  ədəbiyyatı  Nurməhəmməd  Əndəlibin  simasında  öz 
banisini,  Dövlətməhəmməd  Azadinin  simasında  öz-fəlsəfi-estetik  meyarını,  Məhtimqulu  Fəraqinin 
şəxsində öz xəlqiliyini və realizmini, Məmmədvəli Kəminənin simasında tənqidini və satirasını, Molla 
Nəfəsin  şəxsində  yeni  lirikasını  tapdı.  Ədəbiyyata  vətənsevərlik,  milli  təəssübkeşlik,  türkmən  birliyi 
ideyaları yerləşdi. Mərdlik, cəsarət, qəhrəmanlıq, səxavət və digər insani keyfiyyətlər yeni məzmun kəsb 
etdi,  gözəlin  və  gözəlliyin  tərənnümü  yeni  çalarlar  qazandı.  Bəzi  ənənəvi  mövzularda  qələmə  alınan 
əsərlər,  özəlliklə  dini  –ruhani  şeirlər,  nətlər,  münacatlar  artıq  xalqın  ana  dilində  yazılmağa 
başlandı.Tərcüməçilik və nəzirəçilik ədəbi əlaqələrin güclənməsinə, qarşılıqlı zənginləşməyə səbəb oldu 
(6, s. 7).  
XVII-XIX  əsr  türkmən  ədəbiyyatının  ən  böyük  xidməti  türkmən  millətini  formalaşdırmaq 
oldu.  Heç  də  təsadüfi  deyildir  ki,  Məhtimqulu  Fəraqi    Türkmənistanın  mənəvi  yaradıcısı  hesab 
edilir. 
Bu  dövr  türkmən  şeirinin  qaynaqları  arasında    Nizami,  Nəsimi,  Füzuli  kimi  Azərbaycan 
şairlərinin özünəməxsus yeri vardır.Bu ənənə tarix boyu davam etdirilmiş və Türkmən ədəbiyyatında 
təsvir  olunan  milli-mənəvi  və  əxlaqi  dəyərlərdə  Azərbaycan  oxucusu  üçün  hər  zaman  bir  doğmalıq 
olmuşdur.  Məhz  buna  görə  də  türkmən  ədəbiyyatının,  xüsusilə  poeziyasının  dilimizə  tərcümə 
olunmasına  həmişə  böyük  maraq  olmuşdur.  Müstəqillik  illərində  türk  dünyası  ilə  əlaqələrin 
genişləndirilməsinə  dövlət  səviyyəsində  yaradılan  münbit  şərait  sayəsində  bu  iş  daha  geniş  miqyas 

89 
 
almış,  klassik  türkmən  şairlərinin  ədəbi  irsi  sistemli  şəkildə  orijinaldan  tərcümə  yolu  ilə  Azərbaycan 
oxucusuna təqdim olunmağa başlamışdır. 
 Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycan  və  türkmən  xalqlarının    mədəni-ictimai  əlaqələrinin 
qədim  kökləri  olsa  da,  türkmən  ədəbiyyatının  tədqiqi  və  Azərbaycan  xalqına  çatdırılması 
müstəqillik illərində yeni mərhələyə qədəm qoydu. Bu dövrdə türkmən ədəbiyyatı tarixi və bu günü 
dərindən tədqiq olunmağa başlamış, başda Məhtimqulu Fəraqi olmaqla, Nurməhəmməd Əndəlibin, 
Dövlətməhəmməd Azadiinin, Abdulla Şabəndənin, Molla Nəfəs kimi türkmən klassik ədəbiyyatının 
görkəmli nümayəndələrinin bədii irsi dilimizə tərcümə edilərək oxuculara təqdim edilmiş (1), eyni 
zamanda türkmən şeiri antologiyası işıq üzü görmüşdür (6). 
Bu  dövrdə  yeni  türkmən  ədəbiyyatının  və  ədəbi  dilinin  banisi  Məhtimqulu  Fəraqi  ilə 
əlaqədar  aparılan  tərcümə  və  tədqiqat  işləri  xüsusilə  diqqətəlayiqdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
Azərbaycan-Türkmənistan dostluğunun təməllərini  atan şəxsiyyətlərdən biri də  XVIII  əsr türkmən 
poeziyasının görkəmli söz ustası, şair və ictimai xadimi Məhtimqulu Fəraqi və onun ədəbi irsidir. 
Məhtimqulu  bu  gün  Türkmənistan  adlanan  dövlətin  meydana  çıxmasını,  bir  növ,  fikri  planda 
hazırlayan çox böyük şəxsiyyətlərdən biridir. Dünyaca tanınmış türkmən şairi Məhtimqulu Fəraqi, 
şeirləri  və  fəlsəfəsi  ilə  yalnızca  Türkmənistanda  deyil,  bütün  türk  dünyasında  önəmli  bir  yerə 
sahibdir. 
Məhtimqulu  Fəraqi  tarix  boyu  gəlib  keçmiş  ən  büyük  türkmən  şairidir.  Onun  türkmən 
ədəbiyyatı  tarixindəki  yerini  və  rolunu  bir  cümlə  ilə  belə  səciyyələndirə  bilərik:  Bayron  ingilis, 
Dante  italyan,  Puşkin  rus  ədəbiyyatı  üçün  nə  isə,  Məhtimqulu  da  türkmən  ədəbiyyatı  üçün  odur. 
Böyük  şərqşünas  Bartold  yazmışdır  ki,  tarixdə  indiyə  qədər  heç  bir  türk  şairi  öz  xalqı  arasında 
Məhtimqulu qədər populyar olmamış və əzbərə bilinməmişdir. 
Türkmənistanın,  böyük  şairi  Məhtimquluya  və  onun  ədəbi  mirasına  göstərdiyi  ehtiram  və 
verdiyi dəyər Azərbaycan üçün də bir ilham qaynağı olmuşdur. Məhtimqulu, ölkələrimiz arasındakı 
həm  siyasi,  həm  də  sosial  sahədəki  dostluq  və  qardaşlığın  simvoludur.  Azərbaycan  ədəbiyyatında 
Qurbani, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım, Abbas Tufarqanlı, Vaqif və Vidadi şeiri də Məhtimqulu poeziyası 
ilə  yaxından  səsləşir.  O,  türk  dünyasını,  Azərbaycanı  dərin  məhəbbətlə  sevmiş,  bu  ölkəni 
Dərbənddən Təbrizədək qarış-qarış dolaşmış, bu doğmalığı şeirlərində də dilə gətirmişdir. 
Azərbaycan  xalqı  Məhtimqulu  irsi  ilə  hələ  XIX  əsrdən  tanışdır.  Azərbaycan  Milli  Elmlər 
Akademiyasının  Əlyazmalar  İnstitutunda  XIX  əsrdə  yazıya  alınmış,  üzü  köçürülmüş  iki  nadir 
əlyazmasının  bu  günədək  qorunub  saxlanılması  görkəmli  söz  ustasına  ölkəmizdə  olan  dərin 
məhəbbətin əyani şəkildə ifadəsidir. 
Azərbaycanda Məhtimqulu irsinin öyrənilməsinə ilk dəfə müraciət isə XX əsrin ilk illərində, 
1913-cü  ildə  “İqbal”  qəzetində  nəşr  olunan  Seyid  Hüseyn  Kazımoğlunun  məqaləsində  öz  əksini 
tapmışdır.  İndiki  “Azərbaycan”  jurnalının  1920-ci  illərin  əvvəllərindəki  nömrələrində  Salman 
Mümtaz  və  Əmin  Abidin  Məhtimqulu  irsinə  müraciət  edib  ondan  geniş  şəkildə  bəhs  etməsi  də 
təsadüfi  deyildi  (2,  s.  12).  Bu  dövrlər  Azərbaycanda  türklük  düşüncəsinin  yüksəliş  illəri  idi. 
Repressiya  illərindən  sonra  bir  də  1960-cı  illərdən  başlayaraq  Azərbaycan  alimlərindən  Araz 
Dadaşzadə,  Ramazan  Qurbanov,  Ruhi  Əliyev  və  Fəxrəddin  Əliyevin  böyük  şair  haqqında 
məqalələri ədəbi jurnal və məcmuələrdə işıq üzü görmüşdür. 
Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi  müstəqillik  illərində  Azərbaycanda  Məhtimqulu  irsinin 
öyrənilməsi, təbliği və nəşri istiqamətində işlər daha da sürətlənmişdir. Məhtimqulunun kiçikhəcmli 
bir kitabı Azərbaycanda ilk dəfə 1984-cü ildə işıq üzü görsə də, 2000-ci illərdən başlayaraq, konkret 
desək, 2010 və 2014-cü illərdə daha mükəmməl nəşrlər meydana çıxmağa başladı (bax:4). 
Budur  artıq  bu  yaxınlarda  ana  dilimizdə  respublikada  ilk  dəfə  böyük  türkmən  şairi 
Məhtimqulu Fəraqinin 744 səhifədən ibarət olan mükəmməl divanı işıq üzü görmüşdür. Azadlıq və 
birlik  carçısı  şairin  bu  qiymətli  əsəri  “Elm  və  təhsil”  nəşriyyatında  nəşr  edilmişdir.  O  da 
təqdirəlayiq  haldır  ki,  həmin  dəyərli  inci  Azərbaycan  və  türkmən  elm  adamlarının  birgə 
əməkdaşlığının  nəticəsi  olaraq  meydana  çıxmışdır.  Belə  ki,  Azərbaycan  Milli  Elmlər 
Akademiyasının  Füzuli  adına  Əlyazmalar  İnstitutunun,  Nizami  adına  Ədəbiyyat  İnstitutunun  və 
Türkmənistan Respublikası Milli Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşlarının böyük əməyi nəticəsində 
yüksək akademik səviyyədə bu elmi nəşr ərsəyə gəlmişdir. 
Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun fondunda saxlanılan Məhtimqulu divanının daşbasma 
nüsxəsinin  əlyazmasından  ibarət  olan  bu  əsər  ilk  dəfə  olaraq  divanın  ərəb  əlifbası  ilə  türkməncə 
orijinal mətni, faksimle, mətnin türkməncə transliterasiyası və Azərbaycan dilinə tərcüməsi üçü bir 
arada  nəşr  edilmişdir.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  kitaba  yazılmış  geniş  müqəddimə, 
Məhtimqulu əsərlərinin yazıya alınması tarixi, onun əlyazma divanlarının öyrənilməsi və nəşri tarixi 
haqqında  məqalələr,  divanda  işlənən  türkməncə,  fars  və  ərəb  dillərindədəki  müasir  Azərbaycan 
oxucusu üçün çətin anlaşılan leksik vvahidlərin şərh və izahları əsərə əlavə olunmuş ayrıca sanballı 
bir elmi-tədqiqat işi təsiri bağışlayır.   

90 
 
Kitabın elmi redaktoru və ön sözün müəllifi akademik İsa Həbibbəylinin çox doğru olaraq 
qeyd  etdiyi  kimi,  Məhtimqulu  Fəraqi  Türkmənistan  adlı  böyük  məmləkətin  ölkə  boyda  möhtəşəm 
ədəbiyyat  heykəlidir.Türkmən  ədəbiyyatının  klassiki,  Türkmənistanda  müstəqil  dövlətçiliyin 
qüdrətli  carçısı,  türkmən  xalqının  dünya  ədəbiyyatına  bəxş  etdiyi  bu  qüdrətli  sənətkar  türkmən 
ədəbi  dilinin,  yeni  türkmən  şeirinin  banisidir.  Məhtimqulu  Fəraqi  Dədə  Qorqudla  əsası  qoyulan, 
Yunus  Əmrə  ilə  davam  edən,  Dirili  Qurbanla    el-oba  içində  geniş  yayılan,  Molla  Pənah  Vaqiflə 
kamala  çatan  çoxəsrlik  türk  xalq  şeirinin  XVIII-XIX  əsr  türkmən  yazılı  ədəbiyyatındakı  ən 
görkəmli  nümayəndəsidir.  Onun  oğuz-  türk  şivəsində  qələmə  aldığı  poetik  örnəkləri  ortaq  türk 
dilində yazılmış ədəbiyyatın parlaq nümunələri hesab etmək olar (5, səh. 4-5). Bu baxımdan böyük 
söz ustasının “Türkmənin”  qoşmasından aldığımız aşağıdakı  iki bənd Türkmənistanın himni kimi 
qüvvətli səslənən mükəmməl sənət nümünəsidir: 
Könül havalanar ata çıxanda, 
Dağlar lələ dönər qıya baxanda, 
Bar gətirər coşub dərya axanda, 
Bənd tutdurmaz gəlsə seli türkmənin. 
Qafil qalmaz. döyüş günü xar olmaz, 
Nə zora,qarşığa giriftar olmaz, 
Bülbüldən ayrılıb, solub, zar qalmaz, 
Daim ənbər saçar gülü türkmənin. 
Məhtimqulu  türkmən-Azərbaycan  ədəbi  əlaqələrinin  inkişafında  mühüm  rol  oynamışdır.  O 
gəzdiyi  ucsuz-bucaqsız  Azərbaycan  ölkəsinin  insanını,  gözəl  yaylaqlarını,  geniş  ovlaqlarını  vəsf 
edir, Şəkinin, Şirvanın gözəlliklərini dilə gətirir: 
Səfər edib getsək Nuxa mülkünə,  
Könül istəyən tək yaylaqları var. 
Seyran etsək qönçəsinə, gülünə, 
Bağçasında bülbül oylaqları var. 
Təsadüfi  deyildir  ki,  Məhtimqulunun  “Yaylaqları  var”  adlı  şeiri  şairin  əsərlərinin  Moskva 
nəşrində “Azərbaycan” adı ilə verilmişdir. Bu şeirdə Məhtimqulu Azərbaycanın  gözəl bir guşəsini 
yüksək  səviyyədə  tərənnüm  etməklə  bərabər,  həm  də  bu  ölkəyə  doğma  münasibətini  də  ifadə 
etmişdir. Məhtimqulu Azərbaycan klassiklərindən Nizami Gəncəvi, Əfzələddin Xaqani, İmadəddin 
Nəsimi,  Məhəmməd  Füzuli  kimi  söz  ustalarının  adlarını  yada  salır,  onlara  hörmət  və  ehtiramını 
ifadə  edir.  Şairin  Qurbani  yaradıcılığından,  onun  “Dedilər”  şeirindən  xüsusi  təsirlənməsi,  bu  iki 
şerin çox  yaxından səsləşməsi  Məhtimqulunun Azərbaycan xalq- aşıq  poeziyasına dərindən bələd 
olmasını nümayiş etdirir. 
Akademik  İsa  Həbibbəyli  kitaba  yazdığı  ön  sözdə  ədəbi  əlaqələrdən  bəhs  edərkən 
Məhtimqulu  şeirinə  Azərbaycan  poeziyasının  el  şairi  Qurbani  timsalında  təsir  göstərməsi  faktına 
xüsusi  diqqət  yetirmiş,  böyük  türkmən  klassikinin  XVII  –XVIII  əsr  Azərbaycan  şairləri  Xəstə 
Qasım,  Molla  Pənah  Vaqif,  Molla  Vəli  Vidadi,  Qasım  bəy  Zakirə  ruhən  yaxın  olmasını,  eyni 
zamanda  Məhtimqulunun  XX  əsr  şeirimizdə  Məhəmməd  Hüseyn  Şəhriyar,  Səməd  Vurğun,  Əli 
Kərim  yaradıcılığına  təsirini  araşdırmış,  bu  şairlərin  dünya  mövzusundakı  şeirlərini  qarşılaşdırmış 
və  göstərmişdir:  ”Ümumiyyətlə,  Azərbaycan  şerindəki  Məhtimqulu  motivləri  xalqımız  və 
ədəbiyyatımız  üçün  doğmadır.  Azərbaycan  poeziyasında  türkmən  şerindən  və  əksinə,  türkmən 
lirikasında Azərbaycan poetik örnəklərindən yaradıcı şəkildə faydalanma xalqlarımız və ölkələrimiz 
arasındakı  doğmalığın,  həmrəyliyin,  yaxınlığın  ifadəsidir.  Bu  qarşılıqlı  əlaqələr  hər  iki  xalqın 
ədəbiyyatı üçün faydalı olmuş, ədəbiyyatlarımızın daha da zənginləşməsinə və inkişaf etdirilməsinə 
töhfə vermişdir” (5, səh. 16). 
Kitabda  diqqəti  cəlb  edən  digər  bir  fakt  da  şairimizin  adının  izah  edilməsindən  ibarətdir. 
Məlumdur ki, şair şeirlərində Fəraqi, Qul Məxdum, Məxdumi təxəllüslərindən də istifadə etmişdir. 
O  da  bəllidir  ki,  Məhtimqulu  şəxs  adı  Azərbaycanda  müxtəlif  orfoqrafiyalarda  yazılmış  və  onun 
mənası  müxtəlif  şəkildə  izah  edilmişdir.  Məhtimqulu  şəxs  adının  apelyativi,  çox  ehtimal  ki,  ərəb 
dilində müqəddəs, nəcib tayfaların özlərini adlandırdıqları “məxdum” sözü ilə bağlıdır. Şairin adını 
daşıdığı,  yaşatdığı  babasının  da  mənsub  olduğu  türkmən  tirəsində  çoxlu  mötəbər  din  adamları, 
şəxsiyyətlər olmuşdur. Bu cür insanlar türklər arasında məxdumlar adlanmışlar. Bizcə, bu məsələdə 
tədqiqatçının  gəldiyi  qənaət  doğrudur.  O  yazır:  “Məhtimqulunun  nəsli  göklən  tayfasının  bir  qolu 
olan  gərkəzlərin  “məxdum”  tirəsindəndir.  Elə  bu  tirədən  olması  və  tirədəki  məşhur  məxdumlara 
qulluq  göstərməsi  səbəbindən  böyük  şairin  babasına  “məxdumların  qulluğunda  duran  adam” 
mənasında “Məxdumqulu” adı verilmişdir”.  
Yeri gəlmişkən akademiyanın vitse-prezidenti  İsa Həbibbəylinin türkmən-Azərbaycan elmi-
ədəbi  əlaqələrinin  inkişafında  göstərdiyi  mühüm  xidmətləri  də  burada  təqdirəlayiq  hal  kimi  qeyd 
etmək  istəyirəm.  Belə  ki,  hörmətli  İsa  müəllimin  təşkilatçılığı  ilə  Azərbaycan  Milli  Elkmlər 

91 
 
Akademiyasında 2014 və 2015-ci illərdə Məhtimqulu  yaradıcılığına həsr edilmiş elmi konfranslar 
keçirilmiş, Azərbaycan və türkmən alimlərinin iştirakı ilə “Türkmən ədəbiyyatı antologiyası” kitabı 
nəşrə  hazırlanmışdır.  Eyni  zamanda  mən  şahidəm  ki,  İsa  müəllim  Məhtimqulunun  Bakıdakı 
əlyazma  nüsxələrini  nəfis  şəkildə  hazırlatmış  və  2014-cü  il  may  ayının  14-16  may  2014-cü  il 
tarixində Türkmənistan Elmlər Akademiyası Milli Əlyazmalar İnstitutunun təşkilatçılığı ilə Aşqabat 
şəhərində Məhtimqulu Fəraqinin anadan olmasının 290 illik yubileyinə həsr olunmuş “Məhtimqulu 
Fəraqi və ümumbəşəri mədəni dəyərələr” adlı beynəlxalq konfransda iştirak edərkən həmin əlyazma 
nüsxələrinin  fotosurətini  Türkmənistan  Elmlər  Akademiyasının  prezidenti  professor  Mezilova  
Azərbaycan  xalqına    məxsus  böyük  məhəbbətlə,  sayqı  ilə,  iftixar  hissilə  təntənəli  şəkildə  təqdim 
etdi.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  həmin  tədbirdə  akad.  İ.Həbibbəyli  böyük  türkmən  şairinin  ədəbi  irsi 
haqqında dərin məzmunlu bir məruzə də etdi (3). 
Kitabda filologiya elmləri doktoru Paşa Kərimov “Məhtimqulu divanının yeni nüsxəsi” adlı 
yazısında  böyük  şairin  Füzuli  adına  Əlyazmalar  İnstitutunun  fondunda  saxlanılan  nüsxəsinin 
poliqrafik  xüsusiyyətlərindən,  burada  Məhtimqulunun  189  şeirinin  verilməsindən,  onların 
bəzilərinin  Türkmənistan  nəşrində  olmadığından  ətraflı  şəkildə  bəhs  etmişdir.  Alim  çox  doğru 
olaraq  qeyd  edir  ki,  bu  əlyazma  nüsxəsinin  Bakıda  nəşri  Azərbaycan  və  Türkmənistan  elm 
adamlarının əməkdaşlıq üfüqlərini  daha da genişləndirəcəkdir. 
Kitabın ərsəyə gəlməsində mətnşünas alim İsmixan Osmanlının da böyük əməyi vardır. Hər 
şeydən  əvvəl,  onu  qeyd  edək  ki,  hələ  2014-cü  ildə  o,  Azərbaycan  dilində  Məhtimqulu  Fəraqinin 
seçilmiş  əsərlərini  yüksək  səviyyədə  nəşr  etdirmişdir.  Bu  kitabda  da  divanın  dilimizə  tərcüməçisi   
İsmixan  Osmanlı  eyni  zamanda  izahlar  və  qeydlər  yazmış  və  burada  onun  “Məhtimqulu  Fəraqi 
divanının nüsxələri” adlı məqaləsi verilmişdir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Məhtimqulunun əsərlərinin avtoqraf nüsxəsi günümüzə qədər gəlib 
çatmamışdır.  Onun  divanının  dünyanın  müxtəlif  kitabxana  və  nuzeylərində  80-ə  yaxın  əlyazması 
olmasına baxmayaraq, bu nüsxələrin bir çoxu tarix etibarilə XIX əsrin sonlarına aiddir. Tərcüməçi-
alim  Məhtimqulu  divanlarının  tapılması,nəşri  və  tərtibi  prinsipləri,  poliqrafik  xüsusiyyətləri 
haqqında  ətraflı  məlumat  vermişdir.  O  eyni  zamanda  Azərbaycanda  saxlanılan  Məhtimqulu 
divanının  əlyazma  nüsxələrinin  Məhtimquluşünaslıqda  rolu  və  əhəmiyyəti  haqqında  geniş  bilgi 
vermişdir.  Kitaba  əlavə  edilmiş  təxminən  150  səhifəlik  divanda  işlənmiş  tarixi  şəxsiyyətlərin, 
coğrafi adların və başqa sözlərin qısa izahı, ərəb, fars və arxaik türkmən sözlərinin lüğəti, istifadə 
edilmiş ədəbiyyat siyahısı Məhtimqulu Fəraqi divanının akademik nəşrinin elmi əhəmiyyətini daha 
da artırmışdır. 
Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  divanın  ərəb  əlifbası  ilə  faksimlesi,  türkməncə 
transliterasiyası  və  Azərbaycan  dilinə  tərcüməsi  türkmən-Azərbaycan  ədəbi  əlaqələrinin 
tədqiqatçıları üçün geniş imkanlar açır. 
Türkmən şairlərindən biri xalqın Məhtimqulu sevgisini belə ifadə etmişdir: 
Xalqın sönməz çırağı 
Məhtimqulu Pırağı. 
Türkmən xalqının adını yaşadan, onu dünya mədəniyyəti səviyyəsinə qaldıran Məhtimqulu 
Fəraqi xalqlarımız arasında ədəbi körpü rolunu yerinə yetirməkdədir. 
Mütəfəkkir  şairin  seçilmiş  əsərlərindən  ibarət  olan  “Divan”ının  ilk  dəfə  nəşr  edilməsi 
yüksək səviyyədə inkişaf edən Azərbaycan- Türkmənistan ədəbi əlaqələrinə yeni töhfədir. 
Bütün  bu  qeyd  edilənlər  bir  daha  göstərir  ki,  müstəqilliyini  əldə  etmiş  keçmiş  Sovetlər 
İttifaqının  türk  respublikalarının,  türk  dünyasının  ədəbi-mədəni  əlaqələri  yeni  inkişaf  mərhələsinə 
daxil olmuşdur. 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Nurməhəmməd Əndəlib. Şeirlər, poemalar, dastanlar, tərtib edən Ramiz Əsgər, Bakı: MBM, 
2011,  292  s.;  Abdulla  Şahbəndə.  Seçilmiş  əsərləri,  tərtib  edən  Ramiz  Əsgər,  Bakı:  MBM, 
2011,  104  s.;  Dövlətməhəmməd  Azadi.  Seçilmiş  əsərləri,  Bakı:  2012,282  s.;  Molla  Nəfəs. 
Seçilmiş əsərləri, Bakı: 2013, 296 s.  
2.
 
Hüseyin Haşimli. Türk halklarının edebiyat ilişkilerine dair araştırmalar. Ankara, 2009, 192 s. 
3.
 
 Габиббейли  Иса.  Жизнь  и  творчество  Махтумкули  Фраги/Махтумкули  Фраги  и 
общечеловеческие  культурные  ценности//  Материалы  международной  научной 
конференции, 14-16 май, Ашгабат, 2014 
4. Məhtimqulu. Şeirlər, Bakı, 2006, 590 s.; Elman Quliyev. Türk xalqları ədəbiyyatı, Bakı, 2014, 
690  s.;  Əhmədova  F.  Məhtimqulunun  sənət  aləmi,  B,  2006,  126  s.;  Məhtimqulu  Fəraqi. 
Seçilmiş əsərləri,  Çapa hazırlayan İ.Osmanlı, Bakı: Elm və təhsil, 2014, 604 s.; Məhtimqulu 
Fəraqi. Divan, elmi redaktoru və ön sözün müəllifi akad. İsa Həbibbəyli, Bakı: Elm və təhsil, 

92 
 
2015, 745 s. 
5.  Məhtimqulu  Fəraqi.  Divan,  elmi  redaktoru  və  ön  sözün  müəllifi  akad.  İsa  Həbibbəyli,  Bakı, 
Elm və təhsil, 2015,745 s. 
6. Əbülfəz Quliyev. Şəhid türkmən şairi Molla Nəfəsin ədəbi irsi// AMEA NB Xəbərləri,     
    Humanitar və ictimai elmlər seriyası, Naxçıvan, 2010, NO:1 
7. Türkmən şeiri antologiyası, tərtib edən Ramiz Əsgər, Bakı: MBM,2011, 400 s. 
8. Türkmən nəğmələri, Bakı, 1989,190 s. 
9. Türkmən hekayələri, Bakı, 1962, 210 s.