İncelemeleri

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK 

İNCELEMELERİ 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

2 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

 

 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ 

ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

 

 

 

 

Derleyen: 

 

Həsən Bəy Hadi 

 

 

 

 

 

 

 

 

Təbriz 

2005 

 

 

 

 

 

 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

3 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

a  

: şaşalamayı anlatan bir ədat·

ka

.  

aba  

: 

əbə

. 

1

. 

ana. apa

ka

. 

2. 

ayı. qorxu, qabalıq simgəsi. 

- abaçı: xuxu.  

aba baĢı : dağlarda yetişip dağlıların yediği xiyar kimi tikənli bir ot. yer 

mürvəri. cannabis sativa

ka

.  

abacı  

: 

1. 

ayı oynadan. ayıya baxan. 

2. 

umacı. bununla cocuqlar 

qorqutulur. 

- abacı gəldi: xuxu gəldi. 

- 

abağı: qorquluq

ka

. qaraqula. 

2. 

ağır basma. qâbus

ka

.  

abaq  

: qıt. örtülü. gizli. gözdən qıraq.  

abaqı  

: 

bax

 

>

 

abacı

. qorquluq

ka

. qaraqula.  

abalı  

: 

1. 

qıtlı. az tapılan, görünən nərsə. əcib. nadir. 

2. 

yapalı. gizli.  

aban 

: 

abanğ

ka

. 

1. 

əyər. əgər. əyə. "

əgər

" anlamına şərt ilgəci

ka

. 

- 

aban gəldin: əgər gəldin. - - aban gedsən gedərəm, aban gəlsən 

gələrəm. - aban aban iş olmaz, bəsləməsən qız olmaz. - gəlsə aban 

tərxanım: gəlirsə əgər tərxanım. - aban qolsam

ka

: istərsəm əgər. 

2. 

abıtqan

ka

. abid. zahid. mürtaz. qıraqlardan uzaq, özlüyünə, öz 

içinə qapanan adam. 

3. 

özün oraya salmayan. xuddar

. - aban 

kimsə, yavuz qalmaz:  

abanmaq: ubanmaq

ka

. gizlənmək. 

- oğruya tay ubanma, görcək işdə 

yubanma.  

abed 

: (

<

 

abıd

). 

1. 

qıraq. dinc. 

2. 

tə'til. 

3. 

pərhiz.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

4 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

abıdmaq: 

<>

 

abıtmaq

  

abımaq 

: gizlətmək. yaşırmaq. örtmək. qapamaq. 

- onu məndən abıdı.  

abınmaq : gizlənmək. örtülmək

ka

. saxlanmaq.  

abıt 

: (

>

 

abed

). qıraq. dinc. tə'til. pərhiz. aban. abıtqan

ka

. zahid. 

mürtaz. qıraqlardan uzaq, özlüyünə, öz içinə qapanan adam.  

abıtqan

ka:

 

1. 

saxlayan

ka

. gizlədən. örtən. 

2. 

çəkinən. yaşırun. qaçağan. 

- 

abıtqan kişi: qaçan, çəkingən kişi. 

3. 

aban

. abid. zahid. mürtaz. 

qıraqlardan uzaq, özlüyünə, öz içinə qapanan adam.  

abıtmaq : gizləmək. saqlamaq. örtmək

ka

.  

abur cubur: malın kötüsü, dəğərsizi. çarçur

ka

. çübür çəbür

ka

.  

abzal

8

  

: əbzar. əməc.  

ac  

: 

- ac göz: alçaq ər. suq. soq. suqər. yutuq. utuq. ütük. tamahkar. 

 

acı 

: 

1. 

açıq

ka

. acı olan hər nəsnə. əkşi. 

2. 

acıma. didik. dərd. yara. 

ağrı. 

3. 

kəkirə. 

- kəkirə kolu: acı kişi. 

4. 

acı- diĢ: - acı dişiylə ısırmaq. 

azı dişinə vurmaq: azıqlamaq

ka

. - acı dişli: azıqlıq

ka

.  

acığ 

: qaqıq. hirs.  

aciko 

: qıcı

ka. 

xərdəl.  

acıq

ka

  

: 

1. 

acı. acı olan hər nəsnə. əkşi. 

2. 

böyük qardəş. 

3. 

titrü

ka

. didik. 

dik. kəsgin.  

acıqlı 

: acığı olan. azuqluq

ka

. - 

acıq yiyəsi olmaq: azuqlanmaq

ka

.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

5 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

acıqlıq

ka

   : 

1. 

ağrı. dərd. man. kəsəl. 

2. 

əkşitən. acıdan. turşatmaq üçün 

kullanılan küp, qab.  

acıqmaq: açıxmaq

ka

. 

- acımaq bildirən bir kəlimə. ava

ka

.  

acıqsımaq

ka:

 əkşimək. turşamaq. acılaşmaq. 

- üzüm acığsadı: acıdı.  

acıqtırmaq: aç buraxmaq. açurmaq

ka

.  

acılanmaq  

: 

( c <> z ) 

azılanmaq

ka

.  

acılı 

: azıqlıq

ka

.  

acılıq  

: 

1. 

açıqlıq

ka

. 

2. 

öt kisəsi. öt

ka

.  

acıma 

: didik. dərd. acı. yara. ağrı.  

acımaq

ka:

 

1. 

əkşimək. 

2. 

(

yara

. 

gövdə

) acımaq. incimək. 

3. 

acınmaq. 

əsirgəmək

ka

. əsəflənmək.  

acınmaq  : 

1. 

tasa, acı duymaq. ziyan görmək. 

2. 

qatılaşmaq. qoyulaşmaq. 

mayalanmaq. 

3. 

əkşimək. - qorlanmaq

ka

. qurlanmaq

ka

. 

4. 

şəfqət 

göstərmək. yamanlıqtan qurtulması yollarını aramaq· - 

qavdunmaq. qavdınmaq

ka

. 

5. 

əsirqenmək

ka

. əsirqemək

ka

. 

dartınmaq. tartınmaq

ka

. götürülmək. yazıqlamaq. heyifsinmək. 

təssüf yemək.  

acırqan

ka

: acıdan. incidən.  

acıĢmaq

ka

: 

1. 

əkşimək. acılaşmaq. 

2. 

incimək

. 

- canım acışdı: yeynim ürpərdi. 

 

acıtqan

ka

: 

1. 

(issi, boğuq hava)

 əkşitən. acıtan. əkşitqən. turşadan. 

2. 

incidən.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

6 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

acıtmaq

ka

 : əkşitmək. acıtmaq.  

acıyan 

: basut

ka

. 

əsirgəyən

. 

mehriban.  

acqözlü 

: 

- acqözlüklə, acqurd kimi əlinə keçəni yemək. bir şey buraxmamaq: 

çarçur yemək

ka

.  

acmaq

ka

 : qarnı acıqmaq.  

acsamaq: 

(

ac

 

<>

 

aĢ

)

 aşsamaq. yeməksəmək. yemək istəmək.  

acun

 

: 

dünya

. - arğuc ajun. yalancı, aldatıcı dünya. 

 

aç  

: çağırma, ündə, ünləm ilgəci. 

- aç aç: gözlə gözlə. aç gəlmə: 

gözlə, gəlmə ha. - aç sevilsən, sevgidən qalma.  

açaq 

: kəvik. orunc

ka

. urunc. ışıq. rüşvət. 

- qara bulutu yel açar, urun 

bilə il açar: rüşvət düğün açar.  

açan 

: ötgür

ka

. 

müshil. isala salan nərsə.  

açar 

: 

1. 

yetik. yetim. yetməyə, qurmağa, açmağa yararlı nə, kimsə. 

zirək. qabil. 

2. 

turşu.  

açı  

: 

əçi

. yaşlı qadın. hanım nənə.  

açığa vurmaq: yanğramaq

ka

. yanzatmaq. yanatmaq. aydınlamaq. ifşa 

edmək.  

açıxmaq

ka

: acıqmaq.  

açıq nə 

: anğıl

ka. 

alanğ

ka

. meydan.  

açıq yer  : alanğ

ka

. alan. anğıl. tüz

ka

. hamar.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

7 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

açıq 

: 

açuq

ka

. açıx. 

1. 

bağış. töhvə. sələ. 

- xandan sizə açıq var. 

2. 

açıqlıq

ka

. bolluq (

da yaşayış). dinclik. rahatlıq. - özüvü açıqlı tut

ka

: 

iyi yeməklər ye, din ol, rahat ol. - açıqlı ər çabuq qarımaz: varlı kişi 

tez qocalmaz. - açığa çıxmaq: bəlgürmək. bəllənmək. - açıq hava: 

aya göy

ka

. 

- 

açıx kölgə: kölgəmsi, zayıf kölgə, köĢiqə

ka

. 

3. 

açıla. 

anğıl

ka

. enli. ənli. gen. yatız. məsahət. meydan. 

- işimin açıqlığı. 

4. 

rahat, xoş, dinc. gülər üz. 

- açıqlıq kişi: xoşrəfdar kişi. 

5. 

bayıq

ka

. 

doğru. 

- bayıq söz: doğru söz. 

6. 

yasıq. yayıq. yazıq. kinayəsiz. 

sərih. 

7. 

ayas. ayaz. isik. ısıq

ka

. gen. saf. 

8. 

yaşut. şad. yarud. 

könik. könül. sevnik. həyəcanlı. 

9. 

kərkük. gərilmiş. yalaman. 

 

açıqlamaq: ifşaedmək. çinin çıxartmaq. çinləmək.  

açıqlıq 

: yatızlıq. yətüzlük. genişlik.  

açıqlıq

ka

 : 

1

. açıq. güşatalıq. bolluq içərisində bulunan (kimsə). 

- özüvü 

açıqlıq tut: özüvə qulluq ed. 

2

. açıq olan nərsə. 

- açıqlıq qap. 

3

. 

selfservis. 

4. 

varlı. varlılıq. dincli. bollu. 

- açıqlıq ər şabuq qarımaz: 

varlı kişi tez qocalmaz. 

5. 

əl

ka

. fürsət. boşluq. güşatalıq. 

6. 

genrün. 

bolluq. 

7. 

qoçaq. xuyu gözəl. 

 

açıqluq

ka

: 

<>

 

açıqlıq

ka

 

açıla 

: açıq. anğıl

ka

. enli. ənli.  

açılıq 

: ərəfə.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

8 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

açılıĢ 

: açış. dərtiş. tartış. dəriş. yarış. 

- sərgi açılıĢı: dartışı. - işlərin 

açılıĢı: dartışı.  

açılmaq: 

açlıĢmaq

ka

. açlınmaq

ka

. 

1. 

soyulmaq

ka

. çözülmək. dağılmaq. (dəri, 

paltar). 

2. 

yayılmaq. yazılmaq

ka

. yadılmaq. 

3. 

yalabımaq. 

gözəlləşmək. 

4. 

budaşmaq. buduşmaq

ka

. ayrılmaq. ayrışmaq. 

bud bud olmaq. 

5. 

ayışmaq. ayaşmaq. azaşmaq. 

6. 

saşılmaq

ka

. 

saçılmaq. 

7. 

yazınmaq

ka. 

rahatlaşmaq. istirahət edmək. 

7. 

bilsikmək. ifşa olmaq. 

7. 

talqılmaq

ka. 

- yükü talqıl. 

 

açılmamaq: (

ip kimi şeylər, işlər). 

dolaşmaq. burqaşmaq. boymaşmaq

ka

.  

açın 

: ehsan. ikram. tumar.  

açındı 

: comət. iyid. cəvanmərd.  

açınmaq

ka

 : açılmaq. açarlanmaq. bollanmaq. bağışlamaq. ikram edmək. 

ehsan edmək. doyumlamaq. tumarlamaq. 

- bəy ərin açındı: bəy 

əsgərini doyurub səvələdi. - açınan at yüyrək olur: tumar görmüş at 

yeyrək, yorqa olur. - ər qoyun açındı: otardı. yem verdi.  

açıĢ 

: açılış. dərtiş. tartış. dəriş. yarış. 

- sərgi açıĢı: dartışı. - işlərin 

açıĢı: dartışı.  

açıĢmaq

ka

 : açılmaq. açınmaq.  

açqınmaq: 

ıçqınmaq

ka

. 

açılıb buraxmaq. qaçırmaq. əldən vermək. 

yelləmək. 

- çöldəki sonanı qoğub, evindəki toyuğu ıçqınma.  

açlınmaq

ka

: açılmaq·.  

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

9 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

açlıĢmaq: açılmaq. - 

qapılar açlıĢdı. 

 

açmaq 

 

: 

<>

 

saĢmaq. 

1

. ayırmaq. qaçıtmaq. qaçırtmaq. 

sıçratmaq. 

2

. gəbətmək. öldürmək. yasmaq

ka. 

dağıtıp yaymaq. 

çözmək. yox edmək. 

3

. qavşatmaq: gəvşətmək. kovşatmaq. 

boşaltmaq. 

4

. yorıtmaq

ka

. yürütmək. yeritmək. yoğurtmaq. 

sürtmək. sürdürmək

. - ot onun qarnın açdı: yorıdı. 

5

. düzətmək. 

çüjtürmək

ka

. 

6

. 

aĢmaq

. almaq. üstün gəlmək. fəth edmək. 

- yağı 

elin açtımız. - ağır dağdan açan kim. 

6. 

qartamaq

ka. 

qırmaq. 

kərtmək. kəsmək. qazmaq. 

7. 

yorğurmaq. yormaq. yolqurmaq. 

- 

buxcanı yor: aç. - yorulmuĢ qapı: açılmış qapı. 

8. 

aruqlamaq. 

arqurmaq

ka

. arqırmaq. boşaltmaq. təmizləmək. 

- ara açmaq: ara 

arqurmaq. 

9. 

yasmaq

ka. 

yazmaq. yaymaq. 

10. 

buraxmaq. tərk 

edmək. 

11. 

yarımaq. doğmaq. 

- gün yarıdı.  

açmaq 

:

 

- 

açmaq istəmək: açsamaq

ka

.  

açmuq  

: açmaq, ağartmaq ürünü. gəc. 

- açmuq taz: başı kəclə bulanmış 

kimi sıvanmış kəl.  

açrılmaq: asrılmaq. atrılmaq. ayrılmaq.  

açsamaq

ka

: açmaq istəmək.  

açtırmaq: açturmaq

ka

. saşturmaq. yazdırmaq

ka. 

çözdürmək. 

- bu düğünü 

yazdıran gəlsin. - bu işi yazdıramazsın. - bu düyünü saĢtur.  

DİVAN-Ü LUĞAT-İT TÜRK İNCELEMELERİ  

HƏSƏN BƏY HADİ

 

 

10 

http://WWW.TURUZ.COM

 

 

açturmaq

ka

 

: açtırmaq.  

açuq

ka

 

: açıq. işuq. iyuq. qutuq. qutlu. mübarək.  

açurmaq

ka

: acıqtırmaq. aç buraxmaq.  

ad 

>

 at 

ad

ka    

: 

ed

. 

əd

. ipəkli qumaş bənzəri kimi toxuma cinsindən sənət 

əsəri olan hər şey.  

aduq 

: adquq aqtuq. ağduq

ka

. pozuq. bəlirsiz. dəğişik. qarışıq.  

afılqu  

: bir dəniz ağacı· - avılqu.  

ah çəkmək : yağurmaq

ka

.  

ax

 

>

 aq 

axıtmaq  : axıtmaq. yüşmək

ka

. yuşmaq.  

ajun

ka

  

: dünya. aləm.  

aq  

 

: 

1. 

ağ. örünğ. ürünğ. 

- aq at: boz rəngli at. - aq saqal : 

saçı saqalı ağarmı. qocalmış. 

2. 

iki bacaq arasındaki boşluq. 

3. 

ağ. 

suqaq. su çalı, rəngi. 

4. 

tək. xəlvət. 

- ağ yer. - ağ kiĢi: tək kişi. - 

ağlu: dal avlu, həyət. - ağlatmaq: təkləmək. yalınmaq. - aban olan, 

elin günün ağladır: zahid olmaq üçün, hər nəyi tərk edməli. 

5. 

iki 

nəyin arasındki açıqlıq. özəlliklə iki qıçın aras. - yüz at mənim 

ağımdan keçdi. 

6. 

bürmə

ka

. don, torba kimi şeylərin ağı, 

 

DĠVAN-Ü LUĞAT-ĠT TÜRK”DEN DERLENMĠġ ETĠMOLOJĠK SÖZLÜK 

 

 

11 

http://WWW.TURUZ.NET

 

 

buruşuq yeri. 

7

. aq 

!

: ax 

!

. süz

!

 . - 

axa dur: ax. ax gınan. - qaqa dur: 

çırp. çırpqınan. - baqa dur: bax. baxqınan.  

- aq qıl 

!

:ağ qıl 

!

. çıx 

!

.  

- ağ yələli: yalqıl

ka. 

yələsi ağ.  

aqa 

: 

ağa

. 

aği

ka

. cəvanmərd. 

- aqa turmaq: axa turmaq. axıb durmaq.  

aqac 

: 

ağac

. 

1. 

ağac parçası. 

- sovlan ağac: qolsuz budaqsız, yapraqsız 

ağac. - uc ağacı: qələmlik, çəliklik, iğdəlik kimi nələr düzəldilən ağac. 

- ağac qabığı: qaz. qas. qasuq

ka

. qadız

ka

. qasıq. - sırıqlıq ağac: uzun 

ağac. dirəklik ağac. 

2. 

ərkəklik ayqıtı. 

3. 

yol

 

ölçüsü

. 

fərsəx. 

4. 

sarmaşıq

: mandar

ka

. yörgənc

ka

. ağaclara sarılan, qurutan bir bitgi. - 

ağacın kökü: kök. damar. yıldız

ka

. - qaraqan: dağ ağaclarının bir 

çəşiti. - ağac qabuğu: qas. qaz. qasuq.  

aqaclanmaq:. yıqaçlanmaq.  

aqaclıq 

: ağaclı olan yer. yıqaçlıq.  

aqalamaq: 

ağalamaq

. sayqılamaq. böyütmək. əzizləmək.  

aqalıq 

: 

ağalıq

. 

aqılıq

ka

. 

ürək böyüklüyü, əll açıqlığı. cömərtlik. sələklik.  

aqan 

: 

ağan

. 

1. 

axan. 

axımcıl olan. yuşulqan. 

2. 

gənzək. (

aqan ər). 

gənizdən söz söyləyən. burnunda danışan. 

- ağan əbi. - ağan 

malla.