Individual rivojlanish biologiyasi fani zigota hosil bo‘lishidan organizmning tabiiy

 
REYTING SAVOllARI 
1. Bo‘linish yoki maydalanish nima? Uning somatik hujayra bo‘linishidan farqi 
nimalardan iborat? 
2. Maydalanish turlarini ayting. 
3. Maydalanish tezligi va sabablarini tushuntiring. 
4. Maydalanish egatchalarining paydo bo‘lishi sabablari to‘g‘risidagi gipotezalarni 
aytib bering. 
5. O. Gertvig-Yu. Saks qoidalarini aytib bering. 
6. Maydalanish turining tuxum turiga bog‘liqligini tushuntiring. 
7. Maydalanishga muhit omillarinnig qanday ta‘sviri bor? 

---

110 
8. Embrionning blastula davri va uning turlarini ayting. 
9. Embrionning morula davrini tushuntiring. 
10. Maydalanishgacha DNK replikasiyasi qanday sodir bo‘ladi? 
11. Sinxron va asinxron maydalanishni tushuntiring. 
V-BOB. GASTRULYASIYA 
Gastrulyasiya va uning tiplari 
 
Morula yoki blastuladan keyin, ya‘ni embrionning bir qavatlilik davridan 
keyin embrionnnig ikki qavatlik davri boshlanadi. Embrionning ikki qavatlik davri 
gastrula deb, bu jarayonnnig o‘zi esa gastrulyasiya deb ataladi. Gastrulyasiya 
grekcha gaster - qorincha degan ma‘noni bildiradi. Bu qavatlar embrion varaqlari 
yoki qavatlari deb ataladi. Bu qavatlarning tashqisi ektoderma (entos - tashqi, 
derma - teri), ichkisini esa entoderma (entos - ichki) qavatlar deb nomlanadi. Ikki 
qavatli embrion bosqichini deyarli hamma ko‘p hujayrali hayvonlar bosib o‘tadi. 
Gastrulyasiya jarayoni embrionning blastula yoki morula davrining davomi 
hisoblanadi-Blastulaning ma‘lum tipiga gastruliyasiyaning ham ma‘lum tipi mos 
keladi.Gastrulyasiyaning quyidagi tiplari mavjud: 
Ichga botib kirish - invaginasiya. Bu seloblastuladan keyin sodir bo‘ladi. 
Bunda blastulaning vegetativ qutbi blastosel bo‘shilig‘iga botib kiradi. Asta-
sekinlik bilan u animal qutbga yetadi va embrion ikki qavatli bo‘lib qoladi. 
Vegetativ qutbdagi blastomerlar blastosel bo‘shlig‘iga botib kirishi tufayli bu 
bo‘shliq yo‘qoladi va uning o‘rnida boshqa bo‘shliq-birlamchi ichak bo‘shlig‘i 
yoki gastrosel bo‘shlig‘i hosil bo‘ladi (56-rasm). 
2. Immigrasiya. Bunda ayrim blastomerlar blastula devoridan blastosel
bo‘shlig‘iga ko‘chib (qaynab) chiqadi va bu blastomerlardan entoderma hosil 
bo‘ladi Agar blastomerlar bir qutbdan qolsa, buniunipolyarli, blastulaning hamma 
joyidan ko‘chsa multipolyarli, ikki qutbdan ko‘chsa bipoIyarli immigrasiya deb 
ataladi. Birinchi holat gidromeduzalarda, ikkinchisi sarkomeduzalarda va ba‘zi 
bulutlarda sodir bo‘ladi. Gastrulyasiyaning bu turini 1884 -yilda l. Mechnikov 
aniqlagan. 
3. Qatlamlanish - delyaminasiya. Bunda blastula devoridagi blastomerlar 
ikki qavatga ajraladi, Tashqarida qolganlaridan ektoderma, ichkaridagilaridan esa 
entoderma qavatlari hosil bo‘ladi. Bunday delyaminasiya birlamchi delyaminasiya 
deb ataladi va meduzalarda uchraydi. Gastrlyasiyaning yuqorida aytilgan usullari 
blastomerlarning blastosel bo‘shlig‘iga chiqishi bilan hosil bo‘ladi. 
Agar blastosel bo‘shlig‘i blastomerlar bilan to‘lgan bo‘lsa, unda gastrulyasiya 
quyidagi yo‘lar bilan boradi: 
1. Ikkilamchi delyaminasiya. Bu morula va sterroblastuladan keyin sodir 
bo‘ladi. Bunda ham blastuladan blastomerl ajalraladi. lekin blastosel bo‘shlig‘i 
yo‘qligi tufayli blastomerlar tashqariga ajaraladi. Tashqi tomonga almashgan 

---

111 
blastomerlardan ektoderma, ichkarida qolganlaridan esa entoderma qavatlar paydo 
bo‘ladi. 
2. O‘sib qoplash - epibo‘liya. Bu sterroblastuladan keyin kuzatiladi. Mayda 
animal blastomerlarda tez bo‘linadi, sariqlik bilan to‘la bo‘lgan vegetativ 
blastomerlari o‘sib qoplaydi. Dastlabki blastomerlar ektodermani, keyingisi esa 
entodermani hosil qiladi. 
56-rasm . Gastrulyasiya tiplari (P.P.Ivanov, 1937 bo‘yicha). 
A-
mulyipolyar immigrasiya; B1-B2- unipolyar immigrasiya bosqichlarining 
ketma ketligi; V1-V2- gidroid poliplarning delminasiya; g1- ssifpomeduzalarning 
gastrulyasiya; G2- aureliyada gastrulyasiya; D1-D2 - dengi tipralikonida
gastrulyasiya bosqichlarining ketma – ketligi; ye kam tuklilarda epiboliya; 
Arx- arxentron devori; bs- blastosel, bp- blastopor; gsl- dengiz tipralikani 
embrionini qoplab turadigan gialinli qavat; gs- gastrosel; mez- embrional 
mezenxima; mezoid- selomik mezoderma; ekt- ektoderma; ent- entoderma. 
3.GastruIyasiyaning aralash tipi. Ba‘zi hayvonlar embrion taraqqiyotida 
gastrulyasiyaning invaginasiya, epibo‘liya va boshqa tiplarining ayrim 
xususiyatlari uchraydi. Bu hodisa amfibiyalar embrion taraqqiyoti davrida 
kuzatiladi va gastrulyasiyaning aralash tipi deyiladi (57-rasm). 

---

112 
Gastrulyasiyaning yulqorida bayon etilgan tiplari alohida-alohida holatda 
kamdan-kam uchraydi.Bu tiplar bir vaqtning o‘zida bitta embrionda kuzatilishi 
mumkin. Demak, ular bir-birini to‘ldirib turadi. 
Gastrulyasiyaning oxiriga borib blastosel bo‘shlig‘i o‘rnida gastrosel 
bo‘shlig‘i hosil bo‘ladi. Blastopor esa kichkina teshikka aylanadi. U og‘izga, anal 
teshigiga (birlamchi yoki ikkilamchi og‘zlilarda) yoki har ikkalasiga (bulutlar va 
kovakichihlarda) aylanishi mumkin.