Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

TİKANLI YOLLARLA GƏLDİK

Yazıçılıq sahəsinə atıldığım ilk zamanlar (1907-ci il) yazı­çı­nın vəziyyəti olduqca ağır idi. Nəşriyyat yox, ədəbi dil yox, nəsr ilə yazılmış və örnək ola biləcək bir ədəbi məhsul da yox idi. Ayrıca kitab nəşr etmək bilxassə gənclər üçün qeyri-müm­kün bir şey idi. O vaxt ədəbiyyatda hələ Əli bəy Hüseyn­za­də ənənəsi qüvvətli idi – xalqa yaxın bir dildə yazmaq sa­vad­sızlıq sanılırdı. “Molla Nəsrəd­din” Əli bəyin “Füyuzat” cərə­yanından uzaq idisə də, o da geniş nəşriyyata qadir deyil idi. Jurnala əlavə olaraq yalnız Mirzə Cəlilin kitabçaları nəşr olu­nurdu, biz­lər oraya yol tapa bilməyirdik. Bizim üçün yeganə vasitə qəze­tə sütunları idi.

Mən də ilk təcrübələrimi “Səda” qəzetəsində nəşrə baş­la­dım. O vaxt yazıçılıq fəxri bir sənət idi – qonarar almaq fikri­mi­zə belə gəlməyirdi. Biləks, kağız və poçta xərci də cibi­miz­dən gedirdi.

Bir gün böylə bir söhbət əsnasında Haşım bəy Vəzirova: “Qona­rar verərsinizmi?” – deyə bir sual fırlatdım. Haşım bəy coşğün bir hal­da: “Necə vermərəm, sən bizim Qoqolumuz­san!” – dedi. Yeni heka­yələr vəd etdim. Haşım bəy də sətrinə bir qəpik verəcəyini söylədi. Doq­quz ay sonra yenə Bakıdan ke­çəndə qalın bir kitaba qol çəkib, on manat aldım. Bununla qo­na­rar bitdi. Sonralar yenə məccani yazırdım.

Bilaxirə, Orucov nəşriyyatı genişlənməyə başladı. Heka­yə­lər məc­muələrini Orucova göndərib, “Qazancın yarısı mənim”, – deyə şərt qoy­dum. Cavab olaraq Orucov mənə aşağıdakı mək­tubu gön­dər­mişdi:

“9 iyun 1913.

Möhtərəm Yusif Vəzirov cənablarına!

Əfəndim! Məktubunuzu aldıq, məzmunu məlum oldu. Siz Ba­kıda olduğunuz zaman görüşə bilmədiyimizdən dolayı təəs­süf edi­rəm. “Həyat səhifələri” nam kitabınız bizdədir. Şərt ba­rə­sində bunu deyə biləriz ki, yarı qazanca şərik şərti bir öylə şeydir ki, uzun illər gözləməsi lazımdır.

Bu isə bizdən ötrü əlverişli deyil. Çünki çap edilən kitabların bir çox hissəsi başqa şəhərlərə göndərilir. Bunda o göndərilən kitab­çaların təbiidir ki, cümləsi satılmayıb qalır. Axırda hesab etdikdə bu kitabları təkrar Bakıya gətirmək bir növ əziyyətdir. Binaən əleyh, biz indi başqa bir təklif ediriz və şərtimiz budur ki, sizin kitabçalarınızın bir dəfəlik çap edilmək haqqını, yəni birinci nəşri ixtiyarını bizə satasınız, hər çap kitab səhifəsinə iyirmi qəpik həqqül-qələm verəriz. Əgər satılıb qurtarsa və ikinci dəfə çap edilməyə ehtiyac olsa, o vaxt yenidən tazə bir şərt ilə danışarız. Əgər buna razı olsanız, yazdığınız kitabları göndəriniz ki, bu yaxın zamanlarda çap edək.

Baqi ehtiram, Orucov”.

Məktubu eynən oxuyuca təqdim etməkdən məqsəd iyirmi il əvvəlki vəziyyəti göstər­mək­dir. Yazıçı istismar olunur və əsəri meydana çıxsın deyə, hər bir şəraitə razı olurdu.

Maddi cəhət kənarda dursun, yazıçı böyük mənəvi əzablar da çəkirdi. Hökumət senzurundan başqa, qarşımızda bir də na­şir senzuru vardı. Yazılarımızın şəriətə müğayir olub-olma­ması yox­lanırdı. “Səda”ya qadın məsələsinə dair göndərdiyim məqalələrin bir hissəsi nəşrə buraxılmadı. Səbəbini sordum, Haşım bəy izah etdi: “Həzrəti-Həvvanın Həzrəti-Adəmin qa­bır­ğasından çıxmasına “xu­rafat” adı verirsən. Halbuki şəriətimiz­cə bu xurafat deyil”.

İnqilabdan əvvəl yazıçını məşğul edən başlıca məsələ ma­arif və mədəniyyət məsələsi idi. Tərəqqiyə sədd çəkən din ilə ru­hani olduğu üçün birinci zərbəni bunlara endirmək icab edir­di. Bakı türk mətbuatı isə siyasət yürüdürdü – hər bir fikrinin düz­gün olduğunu ayə və hədislərlə isbata çalışırdı. Başqa yol məqbul görünməyirdi. Odur ki, elmə istinadən, din əleyhində yazılmış bir çox məqalələrim “Açıq söz” idarəsində çürüyüb, oxucuya çatdırılmadı.

Keçdiyimiz tikanlı yollar artıq dumanlara bürünüb keçmişə qa­rışmışdır. Bolşevik firqəsinin rəhbərliyi altında şura höku­mə­ti dövründə bir aləm başladı. Yazıçı və oxucu böyüdü. Nəş­riy­yat xüsusi əllərdən dövlət əlinə keçdi. Azərbaycan tarixində gö­rünməyən bir miqyasda fəaliyyətə başlandı, kitab mey­da­nı­na hədsiz-hesabsız əsərlər çıxdı. Yazıçılıq təsadüfilikdən sabit bir sənət şəklinə keçdi. Yazıçılar təşkilata malik olaraq mün­tə­zəm işə başlayırlar.

ÜİK(b)F MK-nın 1932-ci il aprel tarixli qərarı yazıçılara ge­niş bir yaradıcılıq sahəsi açdı. İmdi yazıçı öz üzərindəki böyük vəzifəni idrak edərək yüksək keyfiyyətli əsərlər vücuda gətir­məlidir. Etiraf etməliyik ki, yapılan qiqantlara nisbətən yazı məhsulu hələ geri­də­dir. Dövrümüzə layiq ədəbiyyat yaratmaq yaxın məqsədlərimizdən ən mühümü olmalıdır.
Yusif Vəzir