Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

TARİXİMİZ ƏTRAFINDA

Elmi müəssisələrimiz və tarix ilə məşğul olan ayrı-ayrı işçilərimiz tərəfindən Azərbaycanın keçmişinə dair mate­ri­al toplanır. Azərbaycan tarixinin meydana çıxmasına, ki­çi­cik də olsa, bir yardım etmək məqsədilə vaxtilə bu mə­sə­­ləyə dair topladığım məlumatı "İntilab və mədəniyyət" vasitəsilə nəşr etməyi qərara aldım.

"AZƏRBAYCAN" SÖZÜ

Ölkəmizin adı ərəb və fars müəlliflərində Adərbadgan, Azər­­­baygan, Azərbican, Azərbaycan... kibi kəlmələrlə ifadə olu­­nur. Ərməni tarixçilərinin bir hissəsi (Mois Xoren, Elize Var­ta­ped) "Adrbadqan", o biri hissəsi (Bizanslı Foustus, Farblı Lazar) "Azər­baycan" deyir.¹ Qədim Yunan və Roma coğra­fi­-

yun və müvərrixləri ölkəmizi "Atropaten" adlandırırlar.

Bütün bu kəlmələrin bir kökdən alınıb başqa-başqa xalqlar tələffüzündə dəyişildiyi aydındır. Yunanilərin “Atropaten” de­dik­­lə­ri eyni mənanın qədim bir şəklidir. Çünki "azər" kəlmə­si­nin pəhləvidə "adr" və "atur" və zinddə "atro" kibi qullanması bəllidir.¹ Buna bax­mayaraq, "Azərbaycan" kəlməsinin mənşəi haqqında bir çox Avropa alim və müvərrixləri səhv edib və etmədədir. Vaxtilə Strabonun yapdığı bir xəta nədənsə imdiyə qədər bir çoxları tərəfindən tarixi həqiqət deyə qəbul olunur. Strabon Midiya məmləkətini ikiyə bölür: Böyük Midiya və Mi­diya Atropati. Böyük Midiyanın baş şəhəri Eqbaton (Həmə­dan), Atropatanınkı isə yayda Qazaqa, qışda Vera imiş (Qa­zaqa ərməni tarixçilərinin "Qandzaq", ərəblərin "Cəzə", "Cən­zə" dedikləri Gəncə şəhəridir²). Bartold – "İstoriko-qeoqra­fi­çeskiy obzor İrana" adlı əsərində nədənsə bu şəhəri Ma­rağa­nın cənub-şərqində qeyd edir. Strabonun məlumatına görə, Make­do­niyalı İsgəndər öldükdən sonra valilərindən Atro­pat adlı birisi şimal Midiyada istiqlaliyyət elan edib, təxtə əy­ləşmiş və dövlət təşkil etdiyi ölkə Atropatan adlanmışdır.

Strabonun bu fikrinə alman alimi Şpiqel,³ fransız profes­soru Huvar⁴ və ruslardan Bartold⁵ şərikdir.

Akademik Marr bu nəzəriyyəni rədd edərək deyir: "Azər­bay­canın adı məsələsi tarixdən bəri deyil, tarixdən əvvələ aiddir... "Azərbaycan" etnik, yaxud coğrafik bir məfhumdur, ey­­ni zamanda əvvəllərdən bəri xalq kütlələrinin irqi pərəstiş et­məsi adıdır… Bizcə, burada nə padşahlara, nə də İran hökum­darlarına və onların dəstpərvədələrinə yer qalmayır.⁶

Fransız tarixçisi Sen Marten də Atropat nəzəriyyəsini qəbul et­məyir, “Azərbaycan” kəlməsinin cürbəcür şəkildə ifadə olun­masını qeyd edərək deyir: “Bu adların hamısı, eyni zamanda qədim coğ­ra­fiyaçıların Atropaten dedikləri də, bu ölkədəki oda qarşı olan pərəstişdən iləri gəlmişdir. Zinddə atro, qədim fars­da azər, ya adər, beşinci və altıncı əsr ərmənicəsində adər və pəhləvicədə atur “od” deməkdir. Zind dilinə məxsus “Adərbad” ki, çevrilərək “Atro­pate” olmuş, zərdüştilər arasında çox məruf bir ad idi… Çox ehtimal ki, İsgəndərin valisindən çox əvvəl bu ölkənin adı Atropaten imiş.¹

Avropalıların Strabon nəzəriyyəsi Şərq müəlliflərinə bəlli deyil. Şərqdə “Azərbaycan”ı Azər kəlməsinə bağlı görürlər. Ərəb çoğra­fiyaçısı Yaqut Həməvi² “Möcəmil-büldan”ında yazır: “Maq­ların dilində azər “od” deməkdir, baygan “saxlayan” mə­nasındadır. Azər­baygan “od keşikçisi”, ya “atəşxana” demək­dir. Bu ölkədə çox atəşgədə olduğu üçün bu fikir daha doğ­ru­dur”.

Məşhur müvərrix Təbəri və Türkiyə alimlərindən Şəm­səd­din Sami də eyni fikirdədirlər.

Azərbaycan haqqında üçüncü bir nəzəriyyə də var. Bunu iləri sürənlər “Kitabi-təvarixil-aləm” müəllifi Əhməd bin Mə­həm­məd bin Məhəmməd əl-Buxari və “Bürhani-qate”dir. Guya Uğuz xan Şirvan, Aran və Muğanı aldıqdan sonra Ocan səh­rasına gəlir, hər bir əsgərinə bir ətək topraq gətirməsini əmr edir. İlk ətəyini topraqla dolduran da özü olur. Topraqlar bir yerə tökülüb, böyük bir təpə əmələ gəlir, adını “Azərbanyan” qoyur. Türkcə azər “uca” məna­sına [gəlir], banyan da “qəvi və möhtəşəmlər” demək imiş. Azərbaycan “qüvvətlilər yeri” mə­na­sına gəlir.³

Bizcə, bu üç nəzəriyyədən ən doğrusu atəş ilə əlaqədar olanıdır. Azər-atro “od”, banyan-bangan “saxlayan” məna­sın­dadır. Ancaq bu təbir atəşgədəsi olan toprağa deyil, orada ya­şayan möğ xalqına aiddir. Çünki möğlərin vəzifəsi irsi olaraq Zərdüştin din və ayinlərinə xidmət və atəşin bəqasına çalış­maq idi. Bu vəzifələrinə görə atırvan-azərban (“odu sax­la­yan”), ya piratəş adı daşıyardılar. Azərbanigan “azərban”ın cəmidir. “Azərbanigan” ərəb istilasından sonra “Azərbaycan” olmuşdur; ərəblərin “g” hərfini “c” kibi tələffüz etmələri bəllidir (Zəngan – Zəncan, Əndəgan-Əndəcan kibi).

Azərban vəzifəsində olan möğlar əvvəllər Kür çayının kə­na­rında sakin imişlər, sonralar Muğan çölünə enmişlər və bu çöl də bunların adı ilə adlanmışdır – Muğan, Məğan – “möğ”ün cəmidir.

“Azərbaycan” sözünün mənşəi haqqında səhv olunan kibi, bu ölkənin hüdudi barəsində də xətalar olur. Bartold kibi bir alim belə Azərbaycanı Arasın cənubində görür. “Şirvan” – de­yir, – heç vaxt bugünkü Azərbaycan cümhuriyyətinin dutduğu toprağı qavrayacaq mənada qullanmamışdır. Şirvan baş şə­hə­ri Şamaxı ilə kiçik bir hissə olmuş və Gəncə kibi şəhərlər heç bir zaman Şirvana daxil olma­mışdır. İmdiki Azərbaycan cüm­huriyyətinə daxil olan topraqları əhatə etmək üçün “Aran” kəl­məsi qəbul edilə bilərdi. Lakin Azərbaycan cümhuriyyəti təsis ediləndə, xalqların bir-birinə yaxın olduğu üçün İran Azər­bay­ca­nının da buraya daxil ediləcəyi nəzərdə dutularaq “Azər­bay­can” kəlməsi qəbul edildi”.¹

Bartoldun Azərbaycan tarixilə xüsusilə məşğul olmadığı mey­­dana çıxır, çünki yürütdüyü fikirlər tarixi həqiqətdən uzaq­dır. Əvvə­la, Azərbaycan və Şirvan heç bir vaxt sabit bir coğ­rafi çərçivədə qalmamışdır; ölkə hüdudilə bərabər dəyişilmiş, böyüyüb, kiçilmişdir. Məsələn, XVII əsr fransız coğrafiyaçısı Pyer Davitt Midiyadan bəhs edərkən oranı, Strabon kibi, ikiyə bölür, lakin Midiya Atropati əvəzində, “Midiya Atropati, yaxud Şirvan” – deyir.² Deməli, bugünkü Azərbaycan cümhuriyyəti məşğul etdiyi yerləri “Azərbaycan, yaxud Şirvan” adlandırır.

Təbəri yazır: “Həmədan həddinin ibtidasından ta Zəngana və Ohərə və axır Dərbəndi-Xəzərə çıxınca, bunlara “Azər­bay­can” de­yirlər”.³

Yaqut Həməvi Azərbaycanı daha da geniş təsəvvür edir: “Bərdə daxil olaraq Ərzincana qədər imtidad edir Deyləm, Cəbəl və İraqa qədər uzanır. Payitəxti Təbriz, ondan əvvəl Ma­rağa imiş”.

“Səhaifi-əxbaril-Münəccimbaşı” Azərbaycanın Aran və Ər­mə­niyyə ilə qarışıq olduğunu qeyd edib sərhəddini böylə təsvir edir: “Şərqdə Deyləm və bəzi Cəbəl şəhərləri cənubda İraq və bəzi cəzirə şəhərləri, qərbdə Ərməniyyə və bəzi Roma məm­ləkəti; şimalda Aran və bəhri-Xəzərə müntəhi olur. Payitəxti­ləri Ərdəbil, Şirvan və Təbriz imiş. Azərbaycana məxsus şə­hər­lər bunlardır: Xosrov, Cəzə (Gəncə), Səlmas, Nəxçivan, Bər­də, Xoynıh, Xoy, Urmiya, Marağa, Ocan, Miyanc, Mərənd, Muğan, Bərzənd, Bərdə, Soltaniyyə”.

Azərbaycan haqqında Həmdulla Mustövfi Qəzvini “Nüzhə­til-qülub” adlı kitabında yazır: “Hüdudu İraqi-Əcəm, Muğan, Gürcüstan, Ərmən və Kürdistan arasındadır. Bakıdan Xalxala qədər uzunluğu 95 fərsəng, Macirvandan Qaradağa qədər eni isə 55 fərsəngdir”.

Yusif Vəzir