Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

QƏDİM TÜRKLƏRDƏ QADININ VƏZİYYƏTİ

Türk qadını islamiyyətə qədər sərbəstliyini mühafizə edə­[rək] gəl­mişdir. İslamiyətdən sonra belə qazax, türkman kibi çadranı heç də qəbul etməmiş türk qövmləri mövcuddur. Əsla köçəbə həyatı keçi­rən türklər qadını heç bir qanun və adət ilə bağlamamışlar. Qadınlar istər hərb meydanında, istər qurul­tay­larda və yaxud hökmdarlıqda həmişə kişilər ilə bərabər fə­aliyyət göstərmişlər. Bu inkar edilməsi qəbul olmayan tarixi bir həqiqətdir. Bu həqiqət ən qədim zamandan bəri tarix səhi­fə­lərində gözə çarpmadadır.

Əgər iskitlərin türk irqinə mənsub olduqlarını qəbul edə­rik­sə, iskit qadınını Sisiliyalı Diodore böylə təsvir edir: “Bu xalqın kişi­lər­dən heç bir cəhətdə geri qalmayan qadınları kişilər qə­dər də müha­ribə zəhmətlərinə qatlaşırlar”.¹

Bir çox əsr sonra eyni hal başqa səyyahlar tərəfindən də qeyd olunmuş. Ərəb səyyahı İbn Bətutə Çində Ərdica adlı bir türk qadın hökmdarına rast gəlir. Ərdica xatunun əsgəri ara­sında qadınlar da var imiş.²

Ərdica kibi qadınlar türk tarixində tez-tez təsadüf olunur. Bilxassə qədim müvərrixlərin qeyd etdiyi “həməzən”lər nəzəri cəlb edir.³ Bunlar bir zaman imdiki Əjdərhan vadisində yaşar­mışlar. Bunları Qafqaz dağlarının cənubunda da görənlər ol­muş. Herodotun verdiyi xəbərə görə, həməzənləri isgitlər “Oiorpata” deyə adlandırarmışlar. Mənası “kişi öldürən” demək imiş. Herodota görə, isgit dilində Oior (“ər”?) “kişi” və pata (batıran?) “öldürən” mə­nasında imiş.⁴ Çünki həməzənlər kişi­ləri içlərinə qoymaz imiş və ömür­ləri həmişə müharibədə ke­çirmiş. Ər tanımazmışlar, yalnız onlara qələbə çalan və ya qəh­rəmanlığı ilə namdar zatlar həməzənlərə malik ola bi­lər­mişlər. Sisiliyalı Diyodorun rəvayətinə görə, İran səfərində İs­gən­dərə böylə bir həməzən başçısı rast gəlmiş[miş]. Yalnız qızlardan ibarət böyük bir orduya malik Falesteris adlı bu qa­dın İsgəndərin nam və şöhrətini eşidib, onunla görüşmək meylinə düşür. Ordusunu Xəzər dənizinin yanında tərk edib, yalnız üç yüz silahlı qızlar ilə İsgəndərin yanına gəlir. İsgəndər qarşısında cismani qüdrət və gözəlliyi ilə heyrətverici qadını gördükdə: “Nə üçün gəldin?” – deyə sorur. Həməzən hökm­darı böylə cavab verir: “Səndən bir zürriyyət arzusu üçün gəl­dim. Kişilərin içində ən hünərməndi sənsən, qadınlar içində də qüvvət və qəhrəmanlıq ilə mənə çatan olmaz. İki qüvvət və qüdrətdən doğan çocuq, şübhəsiz ki, hər kəsdən üstün olar”.

Xanımın cavabından zövqlənən İsgəndər, onun təklifini qə­bul etdi və on üç gün müştərək həyat sürdülər.¹

Yunan qədim müvərrixlərinin rəvayətləri mübaliğəli olsa da, “Həməzən” adlı bir zümrənin vaxtilə mövcud olduğunu yeni Avropa müvərrixləri belə tarixi bir həqiqət deyə qəbul edirlər. Bir zaman Azərbaycanda da hökmran olduqlarının izi əl’an gö­rünmədədir: Zəngan şəhəri[nin onların] mərkəzləri olmasının ehtimalı var. Zəngan “qadınlar” deməkdir. Şəhərin ikinci bir adı “Həmzə”dir, “Həməzən”in ixtisar olmuşu olacaq.²

Tühaf burasıdır ki, həməzən təşkilatı orta əsrlərdə belə Tür­küs­tanda mövcud imiş. 15-ci əsrə mənsub Avropa səyyahı hə­məzənlərə dair maraqlı şeylər söyləyir. Teymurləngin ya­nı­na səfər etmiş məşhur Qlavixo yazır: “Səmərqənddən on beş günlük bir məsafədə, Çin hüdudunda həməzənlər yaşayırlar. Ara­larında kişi saxlamamaq adəti oralarda imdiyə qədər da­vam edir. Yalnız yılın müəyyən zamanları böyüklərinin izniylə həməzənlər qızlar ilə bərabər qonşu topraqlara gedirlər. Tə­sa­düf etdikləri kişilər onları yanlarına çağırır. Qadınlar xoşları gə­lənləri götürüb, biryerdə yeyib-içir və bərabər yaşayırlar. Bir müd­dət sonra topraqlarına dönürlər. Bu görüşmənin nəti­cə­sində həməzənlər qız doğarlarsa, öz yanlarında saxlayırlar, oğlan olarsa, atalarının yanına göndərirlər”.¹

Türk qadınlarının cəngculuğuna dair Şildbergerin müşahi­dələri də maraqlıdırlar. Səyyah Sibirya xanlarından Çəkrə və Yadıgey nəzdinə bir qadın sərkərdəsi gəldiyindən bəhs edib deyir: “Sador­mələk adlı bu tatar xanımının yanında dörd min qız var idi. Ərini öldürən bir xandan intiqam almaq üçün Ya­dı­gey­dən kömək istə­yirdi. Sadormələk və yanındakı qızlar ata minməkdə və ox atmaqda kişilərdən geri qalmazdı və müha­ribə zamanı bir tərəflərində qılınc, o biri tərəfdə ox olardı. Ərini öldürənin əmisi oğlu bir davada əsir düşmüşdü, onu Sador­mələkin yanına gətirdikdə dizi üstə düşməsini əmr etdi. Sonra bir qılınc zərbəsilə düşməninin başını bədənindən ayırıb dedi: “İntiqamımı aldım!” ²

Yalnız səyyar orduların başında deyil, məmləkət idarəsində də türk qadınlarının iştirakı tarixdə qeyd olunur. Məsələn, ərəblər Bu­xa­ranı istila etdiyi zaman orada padşah qadın imiş. 13-cü əsrdə Moğolstanı idarə edən Oğulqoymuş xatun idi.³ Cığatay xandan sonra oğlu, bə’d nəvəsi səltənət sürdükdən sonra Ərkinə xatun naib olaraq ulusu idarə etdi.⁴

İstər türk ənənəsi, istər adət və qanunlar daima qadının hü­­ququnu tanımış[dır]. Çingizin Yasağı qadınları kişilər ilə mü­sa­vi du­tur[du]. Yasaq mövcubunca türklər “toy” ünvanlı konğrelərə top­­lanaraq, məmləkət işlərini müzakirə edirdilər. “Toy”larda qa­­­dınlar da iştirak edir və əgər hökmdarın qüsurunu görsəy­di­lər, onu xəl’ edərək, yerinə başqasını intixab edərdilər.

Türklərin qadına qarşı göstərdikləri hörmət ərəb səyyahı İbn Bətutəni heyrətdə buraxır: “Burada Dəşti-Qıpçaqda əcaib bir hali-məşhudum oldu ki, o da türklər əndində qadınların məz­­­həri-təzim olmasıdır. Bunların mövqe və mərtəbəsi kişi­lərin fövqündədir”, – deyir. Sonra qadınların çadra örtmə­sin­dən və bazarda alış-veriş etmələrindən bəhs edir.

17-ci əsr Buxara və Səmərqənd hökmdarı Nadir Məhəm­məd xanın sarayının təşrifatı türk ənənəsinin sabit qalmasını is­bat edir. Özbək xanları moğol adətinə riayətən sol cəhəti sağ­dan yüksək dutardılar. Odur ki, rəsmiyyət zamanı hökm­darın solunda oturmaq bir imtiyaz idi. Nadir Məhəmməd xanın təşrifat zamanı solda oturanlar arasında qadınları görürük. Hal­buki Şeyxülislam sağ cəhətdə mövqe dutardı.¹ Ziyafət za­manı xaqanın qadınları onun sol tərəfində oturduğunu Marko Polo da səyahətnaməsində yazır.²

Ailə həyatına gəldikdə, qədim türklərdə ər-arvad arasında sə­daqət olduğuna Marko Polo şəhadət edir: “Tatarlar ara­sın­da kişilər qadınlarından başqasıyla cismani əlaqədə bulun­ma­ğı alçaqlıq ədd edir. Tatar qadınları xoş xislət və ərlərinə sa­diq­dirlər. Evdardırlar… Kişilər müharibələrdə məşğul ikən və ya laqeyd bir halda qızıl quş ilə ova getdikdə, qadınlar onların alış-verişlərini çevirir və evlərini idarə edirlər”.³

Türklər ələləksər köçəri olduqları üçün köçdə və ya mü­ha­ri­bədə özləriylə də arvad və uşaqlarını aparırmışlar. Arvadlar südəmər uşaq­larını balaca beşiklərdə yəhərin qaşına qoyub, iki tərəfinə bağlanmış bələk bağını boyunlarına salarmışlar. Be­şiyə gümanı gəlməyən fəqirlər uşaqlarını xurcunlara qoyub, dəvə və ya atın üstə atardılar. Daimi köçəri və hərbi həyat türk qadınlarını evdarlıqdan usandırmırdı. Köç qafiləsinin ilk sırasını arvadlar təşkil edirdi. Bunlar kişilərdən əvvəl mənzilə gəlib, ça­dırları qurar, istirahət təmin edərdilər…⁴

Bu qədər müsbət cəhətlərə rəğmən türk qadını yenə kişilər qədər hüquqa malik olmamışlar. Onlar kişilərə yoldaş deyil, keyf aləti olmuşlar. Qədim ərəb və farsda olduğu kibi, türk­lər­də də çox­arvadlılıq adət idi. Kişilərin “sədaqəti” səyyahların de­diyi qədər qüvvətli deyil idi. Hər bir hökmdar sarayda bir sü­rü qadın saxlar[dı]. Teymur kibi “aqil” bir padşahın belə rəsmi qadını səkkiz idi. Çingizin cismani tələbi üçün hədsiz-hesabsız bakirə qızlar tədarük olunardı. Müharibə zamanları ələ keçən qızlara qarşı pərhizkarlıq heç də göstərilməzdi. Bu sahədə os­man­lı sarayı ifratın fövqünə var­mışdı. İstila etdikləri məm­lə­kə­tin gənc qızlarını sürü-sürü İstambula sövq edir, rical arasında təqsim edirdilər…