Йусиф Вязир Чямянзяминли (Мягаляляр вя фелйатонлар)

Xalq ƏdƏbiyyatının tƏhlili

II. Ağı
Ölüyə ağı deyib ağlamaq xalqlar tarixində ən qədim za­man­dan bəri davam edib gələn bir adətdir. Bir çox xalq ara­sında ağıya cürbəcür oyunlar və rəqslər də əlavə olunarmış. Misir barelyeflərində (qabartma) əli qısa ağaclı rəqqaslar təs­vir olunmuş, bunlar ağı ayininda iştirak edərmişlər. Qədim Ro­ma qəbirlərindən maskalar və üzərində səhnə oyunları çəkil­miş vazlar tapılır. Bunlar ağıya tamaşa şəkili verildiyini göstə­rir. Herodotun rəvayətinə görə, qədim Misirdə adlı-sanlı bir adam öləndə evin bütün qadınları başlarına örtü salıb döş­lərini açarmışlar, bellərinə xüsusi bir kəmər bağlar və əqrəbaları ilə bərabər şəhəri dolaşıb, döşlərinə vurarmışlar. Bir tərəfdən də ki­şilər bu hərəkəti yapar, sonra meyiti balzame edilən yerə apa­­­rar­mışlar.

“İliada”nın təsvirinə görə, Hektorun meyitinin üzərində xa­nən­­dələr ağı deyir, qadınlar ağlaşır. Axill öldükdə doqquz sə­nət pərisi növbə ilə ağı deyir, ağlaşırlarmış. Qədim erməni­lər­də dster şqo (ağı qızları) deyilən bir dəstə ağıçı mer oqhbost (ağı anası) ilə bərabər, cürbəcür alətlərdə çalaraq, ağı deyir, oynayır, bir-birinin avucuna vururmuşlar. Və hər yerdə olduğu kibi, burada da ölünün yalnız hünərlərindən, fəzilət və gözəl­li­yindən bəhs edərmişlər.

Qədim türklərdə sağuçular (ağıçılar) meyit yanında qobuz adlı alət çalaraq onun haqqında oxuyarmış. “Kitabi-Dədə Qor­qud”da Birg^* adlı birisinin ölümü böylə təsvir olunur: “Birgin ba­­basına, atasına xəbər oldu, ağ evin eşiyində şivən qopdu, qaza bənzər qızı-gəlini ağ çıxardı, qara geydi. Ağ-boz atın quy­­ruğunu kəsdilər, 40-50 yigid qara geyib göy sarındılar. Qa­zan bəyə gəldilər, sarıqları yerə urdular, Birgi deyiv çox ağla­dılar. Qazanın əlin öpdülər: “Sən sağ ol, Birg öldü”, – dedilər. Qazan bu xəbəri eşitdi, dəsmalını əlinə alıb, ökür-ökür ağladı, divanda zarlıq qıldı, hər anda bəglər ağlaşdılar. Qa­zan vardı odasına girdi. Yeddi gün divana çıxmadı, ağladı otur­du”.

Akademik Veselovskinin məlumatına görə, Atillanın dəfn mərasimi böylə olmuş[dur]: “Düşərgədə təpə başında meyitini ipək çadır altına qoydular. Hun suvarilərinin ən gözəlini seç­di­lər, təpəni do­lanaraq gözəl ağılarla Atillanı mədh etməyə baş­ladılar: “Hunların şə­hir padşahı, qoçaq millətlər hökmdarı Mundzuq oğlu Atilla görünməmiş qüvvət ilə iskit və german ölkələrinə şəxsən malik idi. Şəhərləri istila etdikdə iki Roma imperatorluğunu da qorxutdu. Lakin qarət edilməmək üçün ri­calərə tənəzzülən ilbəil tövci veril­məsinə razı oldu. Bu müvəf­fə­qiyyətləri əldə edərkən, düşmən yara­sından deyil, özünün­külərin xəyanətindən də yox, şad, xəstə olmayaraq və şənlik içində öldü. İntiqam yeri olmayan bu vəqəni kim süquti-həyat ədd edə bilər?”

Sonra ziyafət verib, keyf çəkirlər. Bu ağıların ən xarakterik cəhəti odur ki, ölünün bütün qüsurlarını buraxıb, onu yüksək bir sima, mərhəmətli bir şəxs kibi təsvir edirlər. Bu hər yerdə gözə çarpır. Həbəş ağısı da eyni şəkildədir. Balay adlı birisinə həsr olunmuş bir ağını alalım: “Balay, qatırına minib, pəhlivan­la­rınla səfərə çıxdın. Qatırın ağ idi, qılınc, qalxan və çaxmaqlı tüfənginlə Allahın oğlu qədər gözəl idin. Balayın dişləri süd kibi ağ idi. Sənin gözəl üzünə bütün qəbilə valeh idi, sənin qılıncın sadə nəfərlər deyil, sərkərdələr arardı. Bəs səni vuruşmada yoldaşların nə üçün mühafizə etmədilər?

Sən ölən günü yoldaşın Leymaş yoxmu idi?

Balay, düşmən ilə heç vədə barışmayacaqsan, çünki ağac altında öldürülmüşsən. Balay, adını tez-tez çəkdiyimdən darıl­ma: səni daşın yanında öldürmüşlər. Heç olmazsa, səni güllə, ya qılınc ilə öldürsəydilər, halbuki iti boğan kibi, gəbərtmişlər. Söylə görək səni öldürəndə dostun Səmaala yanında yoxmu idi? Balay, Balay, sənin ölümündən ananın xəbəri yoxdur. Oy­lə zənn edir ki, indicə ağ qatırın üstündə çapa-çapa gələ­cək­sən.

Sənin qəhrəman ayaqlarından qopan tozu anan gözəlcə tə­səvvür edir. Qualdu oğlu Balay getdi, əvəzində dağılmış ba­rıt qabı (dəbbə) gəldi!.. İndi sən daş altda yataraq bir daha tər­pənməyəcəksən… Balay, Balay, ananın təkcə oğlu öldürül­müş!

Üç yüz atıcı gözləyirdi, səni qavradılar. Güllələr səni dəlirdi, tüstü boğurdı. Əynində qırmızı köynəyin, altında ağ qatırın var­dı. Köy­nəyini qurşun yıldırımı dəldi, ölümün Yuhənna padşahı çox kədərləndirdi.

(Anasına). Düşmənlər oğlunu öldürdülər! Sən min topa qar­şı, biz min süvariyə qarşı vuruşduq… Bu vəqə yuxuya bən­zə­yir.

Ulu Tanrı, müdafiəyə hazırlanmadan əvvəl düşmənlərə qə­lə­bə çal! Qoy, bütün yer və gög onlara qarşı dəmir kibi sərt olsun!”

Bu həbəş ağısında ən kədərli yer Balayın ağac altında öl­dürül­məsidir. Balay açıq döyüşdə, cəsur düşmən tərəfindən öl­dürülsəydi, şübhəsiz ki, ağıçını bu qədər yandırmazdı. Lakin axırda ağıçı təsəlli yeri tapır: “Sən min topa qarşı, biz min sü­va­riyə qarşı vuruşduq…” – deyir.

Ölünü igid kibi göstərmək bizim ağılarda da var. Bəzən ən qor­xaq bir adamı belə pəhlivan kibi təsvir edirlər. Məsələn: “Açılmayan tüfəngin, sivrilməyən xəncərin öz canına qurban. Ay kibi doğdun, gün kibi batdın, minəndə at bağrı yardın, say­dığına salam verdin, saymadığına yan verdin, düşməninə dir­sək göstərdin, qəniminə qan uddurdun. Altıyın bədəvi atına, çiyniyin süzən tüfənginə, tərkiyin dolu xurcusuna, ağzıyın kə­sər­li sözünə anan qurban!”

Bu ağı başlanğıcdır. Çox vəqt ağı bayatı şəklində olur; iləri­ki məqaləmizdə dediyimiz kibi, fərq yalnız məzmunundadır. Ağı­dakı kədər olduqca həssasdır, bəzən gözəl təşbehlər və məcazi mənalarla ifadə olunur. Nümunə üçün bir neçəsini bu­raya köçürəlim:

Bu dağlar, ulu dağlar,

Çeşməli, sulu dağlar.

Burda bir qərib ölmüş,

Göy kişnər, bulud ağlar.

***

Atdılar atdı məni,

Bir tula dutdu məni.

Bir pakın, bir napakın

Naləsi dutdu məni.
***

Ağlaram ağlar kimi,

Dərdim var dağlar kimi.

Xəzəl ollam, tökülləm,

Virana bağlar kimi.
***

Başıma küllər mənim,

Gözümə millər mənim.

Necə keçər əhvalım

Bu uzun illər mənim.
***

Can qardaş, canım qardaş,

Ağrayır canım, qardaş.

Baş qoyum dizin üstə,

Qoy çıxsın canım, qardaş.
***

Dağlara saldım əkin,

Aldılar əlimdəkin.

Heç kafir, heç müsəlman

Olmasın mənim təkin.
***

Sən məni ağlar qoydun,

Sinəmi dağlar qoydun.

Yıxdın atam evini,

Qapısın bağlar qoydun.
***

Əzizim, bəla budur,

Dərd budur, bəla budur.

Bəla çəkməyən başım,

Çək indi, bəla budur.
***

Mən öldüm, anam qaldı,

Oduma yanan qaldı.

Nə dünyada gün gördüm,

Nə bir nişanəm qaldı.
***

Elədimi, gül ağlar,

Bülbül ağlar, gül ağlar.

Oğlu ölən analar

Başa tökər kül ağlar.
Çəmənzəminli