K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

Masala yechish namunalari:
natriy 
 va ftor 
, yadrolarining tarkibi qanday?
Javobi: 
 → Z = 11; N = A – Z = 23–11 = 12;
 → Z = 9; N = A – Z = 19–9 = 10;

165
40-
mavzu. radioaktiv nurlanishni va Zarralarni 
qayd qilish usullari
Zarralarni  qayd  qiluvchi  asboblarning  turlari.  radioaktiv mod-
dalarning nurlanishini o‘rganishdan asosiy maqsad –  radioaktiv yemirilishda 
chiqariladigan zarralarning tabiatini, energiyasini va nurlanish intensivligini 
(radioaktiv modda bir sekundda chiqaradigan zarralar sonini) aniqlashdan 
iborat. Ularni qayd qilishning eng keng tarqalgan usullari zarralarning 
ionlashtirishiga va fotokimyoviy ta’sirlariga asoslangandir. Bu vazifani 
bajaruvchi asboblar ham ikki turga bo‘linadi:
1. Zarralarni fazoning biror qismidan o‘tganligini qayd qiluvchi va 
ba’zi hollarda ularning ba’zi xarakteristikalari, masalan, energiyasini aniq-
lashga imkon beruvchi asboblar. Bunday asboblarga sintillatsion (chaq-
novchi) hisoblagich, Cherenkov hisoblagichi, gaz razryadli hisoblagich, 
yarimo‘tkazgichli hisoblagich va impulsli ionlashtiruvchi kamera misol bo‘la 
oladi.
2. Zarraning moddadagi izini kuzatishga, masalan, suratga tushirishga 
imkon beruvchi asboblar. Bunday asboblarga Vilson kamerasi, diffuziyali 
kamera, pufakli kamera, fotoemulsiya usuli misol bo‘la oladi. Biz quyida 
ularning ba’zilari bilan tanishib o‘tamiz.
Umuman olganda, ikki xil gaz razryadli hisoblagich mavjud. Birinchisi, 
proporsional  hisoblagich  deyilib, unda gaz razryadi nomustaqil bo‘ladi. 
Geyger  –  Myuller  hisoblagichi  deb ataluvchi ikkinchi xil hisoblagichda esa 
gaz razryadi mustaqil bo‘ladi. geyger – Myuller hisoblagichlarining ajrata 
olish vaqti 10
–3
–10
–7
 s ni tashkil qiladi, ya’ni shunday vaqt oralig‘ida tushgan 
zarralar qayd qilinadi.
Geyger hisoblagichi – gazning ionlashishiga asoslangan.
U faqat zarralarning o‘tishinigina qayd etadi.
geyger hisoblagichi ichki tomoni metall qatlami (katod) bilan qoplangan 
shisha ballon va ballonning o‘qi bo‘ylab tortilgan ingichka metall tola (anod)
dan iborat. shisha ballon S past bosim sharoitida gaz bilan to‘ldiriladi. Buni 
silindrik kondensator deb qarash mumkin. kondensatorga В batareyadan R 
qarshilik orqali kuchlanish beriladi.
agar kondensatorga zaryadlangan zarra uchib kirsa, gaz molekulalarini 
ionlashtirib, gaz razryadini vujudga keltiradi.

166
natijada hisoblagich orqali tok o‘ta bosh-
laydi va R qarshilik bo‘ylab potensial ka-
mayadi. kuchlanishning bunday tebrani shi D 
kuchaytirgich va mexanik hisoblagichdan iborat 
qayd qi luvchi qurilmaga uzatiladi.
K – katod
A – anod
S – shisha ballon
B
R
D
7.8-rasm.
shunday qilib, geyger hisoblagichi har bir ionlashtiruvchi zarrani qayd 
qiladi. Uning sezgirligi katta bo‘lib, sekundiga 10000 zarrani qayd qila oladi.
Pufakli  kamera – qizdirilgan suyuqlikning zarra trayektoriyasi bo‘ylab 
qaynashiga asoslangan va uning trayektoriyasini qayd qiladigan asbob. U 
suyuq vodorod solingan, yoritish va rasmga olish mumkin bo‘lgan shisha 
kameradan iborat. Uning hajmi 3 sm
3
 dan bir necha metr kublargacha bo‘lishi 
mumkin. Pufakli kamerani kashf qilgani uchun gleyzerga 1960-yilda nobel 
mukofoti berilgan.
Boshlang‘ich holatda kameradagi suyuqlik yuqori bosim ostida bo‘ladi, 
shuning uchun suyuqlikning temperaturasi atmosfera bosimidagi qaynash 
temperaturasidan yuqori bo‘lsa-da, u qaynab ketmaydi.
Tekshirilayotgan zarra kameradan uchib o‘tishida suyuqlik moleku-
lalarini ionlashtiradi. Xudda shu vaqtda suyuqlikning bosimi kengaytiruvchi 
qurilma yordamida keskin pasaytiriladi. suyuqlik o‘ta isitilgan holatga o‘tadi 
va qaynaydi. Bu vaqtda ionlarda juda kichik bug‘ pufakchalari paydo bo‘ladi. 
shuning uchun zarraning butun yo‘li pufakchalar bilan qoplangan bo‘ladi. 
kamerani yoritib, izlarni kuzatish yoki fotosuratga olish mumkin.
Pufakli kameraning Vilson kamerasidan afzalligi, unda ishchi 
modda zichligining katta bo‘lishidadir. Buning natijasida zarralar kuchli 
tormozlanadi va nisbatan qisqa yo‘lni o‘tib to‘xtaydi. shu sababli pufakli 
kamera yordamida juda katta energiyali zarralarni ham tekshirish mumkin.
Sintillatsion hisoblagich. Ish prinsipi tez zarralarning fluoressiyalanuvchi 
ekranga tushishida ro‘y beradigan chaqnash  –  sintillatsiyaning kuzatilishiga 
asoslan gan. hosil bo‘lgan kuchsiz yorug‘lik chaqnashi elektr impulslariga 
aylanti riladi va kuchaytirilib, maxsus apparatlar yordamida qayd qilinadi. 
α – zarra birinchi marta aynan shunday hisoblagich yordamida (1903-yil) qayd 
qilingan edi.
Vilson kamerasi zarralarning iziga qarab (trek – inglizcha – iz) qayd qiladi.
Kamera  1911-yilda  ingliz  fizigi  Ch.  Vilson  tomonidan  yaratilgan.  U  tez 
uchib kelayotgan zarralarning bug‘simon holatdagi moddadan o‘tganida, shu 
modda molekulalarini ionlashtirishiga asoslangan.

167
Vilson kamerasining sxemasi 7.9-rasmda tasvirlangan. kameraning ishchi 
hajmi (1) suvning yoki spirtning to‘yingan bug‘i bo‘lgan havo yoki gaz bilan 
to‘ldirilgan. Porshen (2) pastga qarab tez harakatlanganda 1  hajmdagi gaz 
adiabatik ravishda kengayadi va soviydi. natijada gaz o‘ta to‘yingan holatga 
keladi. kameradan uchib o‘tgan zarra o‘z yo‘lida ionlarni vujudga keltiradi 
va hajm kengayganda kondensatsiyalangan bug‘lardan tomchilar hosil bo‘ladi. 
shunday qilib, zarra orqasida ingichka tuman yo‘l ko‘rinishidagi iz qoladi. Bu 
izni kuzatish yoki rasmga tushirish mumkin.
alfa-zarra gazni kuchli ionlashtiradi va shuning uchun Vilson kamerasida 
qalin iz qoldiradi (7.10-rasm). Beta-zarra – juda ingichka iz qoldiradi. 
gamma-nurlanish esa Vilson kamerasidagi gaz molekulalaridan urib 
chiqargan fotoelektronlari yordamidagina qayd etilishi mumkin.
1
2
7.9-rasm.
7.10-rasm.
Fotoemulsiya  usuli.  1927-yilda  rus  fizigi  L.  Misovskiy  zaryadlangan 
zarralar izini qayd qilishning oddiy usulini taklif qildi. Zaryadlangan zarralar 
fotoemulsiya orqali o‘tganda, unda tasvir hosil qiluvchi ionizatsiyani vujudga 
keltiradi. surat ochilgandan keyin zaryadlangan zarralarning izlari ko‘rinib 
qoladi. emulsiya juda qalin bo‘lganligi uchun ham zarraning unda qoldirgan 
izi juda ham qisqa bo‘ladi. shuning uchun, fotoemulsiya usuli juda katta 
energiyali tezlatkichlardan chiqayotgan zarralar va kosmik nurlar vujudga 
keltiradigan reaksiyalarni o‘rganish maqsadida ishlatiladi.
1.  Zarralarni  qayd  qilishning  asosiy  usullari  ularning  qanday  ta’sir-
lariga asoslangan? 
2. Gaz razryadli hisoblagichning ish prinsipi qanday?
3.  Geyger – Myuller hisoblagichining ish prinsipi va unumdorligi qanday?
4. Fotoemulsiya usuli nimadan iborat?

168
Masala yechish namunasi:
1. agar Vilson kamerasiga uchib kirgan (7.9-rasmga qarang) elektron 
treki (izi)ning radiusi 4 sm, magnit maydon induksiyasi 8,5 mT bo‘lsa, 
elektronning tezligi qanday?
B e r i l g a n: 
Y e c h i l i s h i: 
R = 4 sm = 4 · 10
–2
 m
B = 8,5 mT = 8,5 · 10
–3
 T
F
λ
 = F
mi
       (1) 
V
, 
, 
.       (2) 
Topish kerak:

 = ?
Berilganlardan olamiz 
= 6 · 10
7
 m/s.
Javobi:  6 · 10
7
 m/s.
41-
mavzu. radioaktiv yEMirilish qonuni
Fransuz  fizigi  a.  Bekkerel  1896-yilda  uran tuzlarida luminessensiya 
hodisasini o‘rganayotib, g‘aroyib hodisaga duch keldi. Uran tuzini fotoplastinka 
ustida qoldirgan Bekkerel plastinkani ochganida plastinkaga tuzning surati 
o‘tib qolganini ko‘rdi.
 Tajribani bir necha bor takrorlagan Bekkerel, bunday 
tuzlar qog‘ozdan, yupqa metalldan oson o‘tuvchi, havoni ionlashtiruvchi, 
luminessensiya hodisasini vujudga keltiruvchi noma’lum nur chiqaradi, degan 
xulosaga keldi.
Ushbu nurlar radioaktiv  nurlar (lotincha radius  – nur so‘zidan olingan), 
radioaktiv nurlarni chiqarish esa radioaktivlik deb nomlandi.
radioaktiv 
nurlar
α – zarralar
γ – nurlar
B
β – zarralar
7.11-rasm.
rezerford tajribalar yordamida 
radioaktiv nurlar bir jinsli 
emas, balki bir necha nurlardan 
iborat ekanligini aniqladi. 
rasm tekisligiga perpendikular 
yo‘nalgan magnit maydondan 
o‘tkazilgan nur (7.11-rasm) uchta: 
α,  β,  γ  –  nurlarga  ajralib  ketdi. 
Ularning birinchisi – geliy yadrosining oqimi, ikkinchisi  –  elektronlar oqimi, 
uchinchisi esa γ  – kvantlar (fotonlar) oqimidir.

169
Tabiiy  radioaktivlik.  Uran radioaktiv nur chiqaradigan yagona element 
emas. radioaktivlikni har tomonlama chuqur o‘rgangan er-xotin Mariya va 
Pyer kyurilar uran rudasidan ikkita radioaktiv element –  poloniy (Po) va 
radiy  (Ra)larni  ajratib  olish  sharafiga  muyassar  bo‘ldilar.  Tabiiy  radioaktiv 
elementlar yerning istalgan joyida mavjud. U havoda, suvda, tuproqda, jonli 
organizmning hujayralarida, oziq-ovqatlarda istalgancha topiladi. Tabiatda 
eng ko‘p tarqalgan radioaktiv izotoplar 
40
k, 
14
C, uran va toriy izotoplari 
oilasidir.
shuni alohida ta’kidlash lozim ki, radioaktivlik izotopning sof holda yoki 
biror birikma tar kibiga kirishiga, qanday agregat holatda bo‘lishiga mutla qo 
bog‘liq emas. shu bilan birga, na bosim, na temperatura, na elektr maydon 
va na magnit maydon tabiiy radioaktivlikka ta’sir ko‘rsata olmaydi. Demak, 
radioaktivlik yadro ichidagi jarayonlargagina bog‘liq, degan xulosaga 
kelishdan boshqa ilojimiz yo‘q.
  
Tabiiy radioaktivlik deb, nostabil izotoplar atomi yadrolarining turli 
zarralar  chiqarish  va  energiya  ajratish  bilan  stabil  izotoplarga 
aylanishiga aytiladi.
shunday qilib, radioaktivlik atom yadrosi va unda bo‘ladigan jarayonlar 
haqida ma’lumot beruvchi manbalardan biridir.
radioaktiv  yemirilish  qonuni. Yadroning radioaktiv nur chi qarish bilan 
boshqa yadroga aylanishi radioaktiv  yemirilish yoki soddagina yemirilish 
deyiladi. radioaktiv yemirilgan yadro ona yadro, hosil bo‘lgan yadro esa 
bola  yadro  deyiladi.  Xo‘sh,  bu  yemirilish  biror  qonunga  bo‘ysunadimi? 
ko‘plab tajribalarning ko‘rsatishicha, qaralayotgan hajmdagi radioaktiv 
atomlar soni vaqt o‘tishi bilan kamaya boradi. Ba’zi elementlarda bu 
kamayish minutlar, hatto sekundlar davomida ro‘y bersa, ba’zilarida 
milliardlab yil davom etadi. Umuman olganda, yadroning yemirilishi 
tasodifiy  hodisadir.  Shuning  uchun,  u  yoki  bu  yadroning  berilgan  vaqt 
oralig‘ida yemirilishi statistika qonunlariga bo‘ysunadi. radioaktiv 
elementning asosiy xarakteristikalaridan bittasi har bir yadroning bir sekund 
davomida yemirilish ehtimoli bilan aniqlanadigan kattalikdir. U λ harfi bilan 
belgilanadi va radioaktiv yemirilish doimiysi deyiladi.
agar boshlang‘ich moment t = 0 da N
0
 ta radioaktiv atom mavjud bo‘lsa, t 
momentda qolgan radioaktiv atomlarning soni
 
N = N
0
e
–λt
 
(7 –12)

170
qonunga  muvofiq  aniqlanadi.  Bu  yerda:  e ≈ 2,72-natural  logarifmning  asosi. 
(7–12) ifoda radioaktiv yemirilish qonuni deyiladi.
Yarim  yemirilish  davri.  radioaktiv yemirilish intensivligini 
xarakterlovchi kattaliklardan biri yarim yemirilish davridir. Yarim yemirilish 
davri  T deb, boshlang‘ich yadrolarning soni o‘rtacha ikki marta kamayishi 
uchun zarur bo‘ladigan vaqtga aytiladi.
agar t = T bo‘lsa, unda N = 
 va radioaktiv yemirilish qonuniga muvofiq:
 
 = 
N = N
0
e
–λT
.
 
Ushbu formulani potensirlab quyidagini olamiz:
 
λT = ln2 yoki T = 
=
 
(7 –13)
ni hosil qilamiz.
Turli izotoplar uchun yarim yemirilish davri juda keng intervalda 
o‘zgaradi. U uran uchun 4,56 mlrd. yilga teng bo‘lsa, poloniy izotopi uchun 
bor-yo‘g‘i  1,5 · 10
–4
 s ni tashkil qiladi.
radioaktiv yemirilish qonuni quyidagicha ham ifodalanishi mumkin:
 
N = N
0
 · 
, (7–14)
bu yerda T –  yarim yemirilish davri.
Aktivlik. radioaktiv manbaning aktivligi (a) deb, 1 s dagi parcha-
lanishlar soniga aytiladi:
 A = 
, 
(7–15)
aktivlikning si dagi birligi –  Bekkerel (Bk): deb, 1 s da 1 ta parchalanish 
ro‘y  beradigan  aktivlikka  aytiladi.  1  Bk = 1  parch./1  s = 1  s
–1
. hozirgacha 
yadro  fizikasida  sistemaga  kirmaydigan  nuklid  aktivligining  birligi  –  kyuri 
(Cm) qo‘llaniladi: 1 Cm = 3,7 · 10
10
 Bk.
radioaktiv  elementlar  oilasi.  Tartib raqami 83 dan katta bo‘lgan 
elementlar izotoplarining barchasi radioaktivdir. Tabiiy radioaktiv elementlar, 
odatda, to‘rt qatorda joylashtiriladi. Dastlabki elementdan boshqa barchasi 
oldingisining radioaktiv yemirilishi natijasida hosil bo‘ladi.
 uran oilasi qo‘rg‘oshinning stabil izotopi 
 bilan tugaydi. Toriy 
 ning oilasi esa qo‘rg‘oshinning boshqa stabil izotopi 
 bilan, 

171
aktiniy 
 ning oilasi qo‘rg‘oshinning stabil izotopi 
 bilan, neptuniy 
 ning oilasi esa vismutning stabil izotopi 
 bilan tugaydi.
Masala yechish namunasi:
1. Uran 
 nechta  α va β zarralar chiqargandan keyin vismut 
 ga 
aylanadi?
Javobi: 
→ 
4
2
he + 
  →  
→ 
4
2
he +
  →  
→ 
4
2
he +
  →  
→ 
4
2
he +
  →  
→ 
4
2
he +
  →  
→ 
4
2
he +
  → va h.k. 6 ta α va 3 ta β.
42-
mavzu. yadro rEaksiyalari. siljish qonuni
  
Yadro  reaksiyalari.  Yadro reaksiyalari atom yadrolarining o‘zaro bir-
birlari bilan yoki yadro zarralari bilan ta’sirlashishlari natijasida boshqa 
yadrolarga aylanishidir.
Yadro reaksiyalarida: elektr zaryadining, nuklonlar sonining, energi-
yaning, impulsning, impuls momentining saqlanish qonunlari bajariladi. 
Barcha reaksiyalar reaksiya jarayonida ajraladigan yoki yutiladigan energiya 
bilan xarakterlanadi. energiya ajralishi bilan ro‘y beradigan reaksiyalarga 
ekzotermik, energiya yutilishi bilan ro‘y beradigan reaksiyalarga esa endoter­
mik reaksiyalar deyiladi.
Yadro  reaksiyalarining  turlari.  Yadro reaksiyalari quyidagi belgilariga 
qarab turlarga bo‘linadi:
1. Unda ishtirok etadigan zarralarning turlariga qarab, neytronlar, 
γ-kvantlar,  zaryadlangan  zarralar  (proton,  deytron,  α-zarra  va  h.k.)  ta’sirida 
ro‘y beradigan reaksiyalar.
reaksiyada ishtirok etuvchi zarralarning energiyasiga qarab, kichik 
energiyali  (≈ 100  eV);  o‘rta  energiyali  (≈ 1  MeV)  va  yuqori  energiyali  (≈ 50 
MeV) reaksiyalar.
ishtirok etuvchi yadrolarning turiga qarab, yengil yadrolarda (a < 50); o‘rta 
yadrolarda (50 < A < 100); og‘ir yadrolarda (A > 100) o‘tadigan reaksiyalar.
Yadroviy aylanishlarning xarakteriga qarab, neytron chiqaruvchi; 
zaryadlan gan zarralar chiqaruvchi; zarra yutuvchi reaksiyalar bo‘ladi.

172
reaksiyada  energiya  ajralishi.  Yadro reaksiyasida energiya ajralishi 
deb, reaksiyagacha va undan keyin yadrolar va zarralarning tinchlikdagi 
energiaylari farqiga aytiladi. shuningdek, yadro reaksiyasida energiya 
ajralishi reaksiyada ishtirok etadigan va reaksiyadan keyingi kinetik 
energiyalarining farqiga teng. agar reaksiyadan keyin yadro va zarralarning 
kinetik energiyalari reaksiyagacha bo‘lganidan katta bo‘lsa, unda energiya 
ajralgan bo‘ladi. aks holda energiya yutiladi. Masalan,
 
7
3
li + 
1
1
H = 
4
2
he + 
4
2
he. (7–16)
reaksiyada hosil bo‘lgan geliy yadrolarining kinetik energiyalari 
reaksiyaga kirishgan protonning kinetik energiyasidan 7,3 MeV ga ko‘p.
Bor  nazariyasi.  Bor  taklif  qilgan  nazariyaga  muvofiq,  yadro  reaksiyasi 
ikki bosqichda ro‘y beradi. Birinchi bosqichda nishon yadro a unga 
yo‘naltirilgan zarra bilan qo‘shilib ketadi va yangi g‘alayonlangan holatdagi C 
yadroni hosil qiladi: A + a → C. ikkinchi bosqichda esa g‘alayonlangan yadro 
C yadro reaksiyasi mahsulotlariga parchalanib ketadi: C → b + B. shunday 
qilib, yadro reaksiyasi quyidagi sxemaga muvofiq ro‘y beradi:
 A + a → C → b + B. (7–17)
Alfa-nurlanish. atom yadrosidagi nuklonlar doimo harakatda va o‘zaro 
aylanishda bo‘ladi. Yadro ichida hosil bo‘ladigan eng barqaror mahsulot 
ikkita proton va ikkita neytrondan iborat bo‘lgan mahsulotdir. Yadro ichidagi 
energiya taqsimotida aynan shu zarra yadroning asosiy energiyasini o‘ziga 
olishi va ma’lum sharoitlarda α-zarra sifatida uni tark etishi mumkin.
Atom  yadrosining  α-zarra  chiqarish  bilan  boshqa  yadroga  aylanishi  alfa-
nurlanish (yemirilish) deyiladi.
Agar AZX ona yadro bo‘lsa, α – nurlanish natijasida bu yadroning boshqa 
yadroga aylanishi quyidagi sxema asosida ro‘y beradi:
 
 
a
Z
X →
 → 
4
2
α + (hv)
, (7–18)
bu yerda: 
 
– bola yadroning belgisi, 
4
2
α 
– geliy  (
4
2
he
) atomining yadrosi 
(α-zarra), hv – g‘alayonlangan 
 – yadro  chiqaradigan  kvant.
(7–18)  dan  ko‘rinib  turibdiki,  α-nurlanish  natijasida  yadroning  massa 
soni 4 ga, zaryadi esa 2 ta elementar musbat zaryadga kamayadi. Boshqacha 
aytganda, α – nurlanish natijasida kimyoviy elementning Mendeleyev elementlar 
davriy sistemasidagi o‘rni ikki katak chapga siljiydi. Bu hol siljish  qoidasi 
deyiladi. U elektr zaryadi va massa soni saqlanish qonunlarining natijasidir.

173
Beta-nurlanish.  Yadroda nuklonlarning bir-birlariga aylanishi bilan 
bog‘liq bo‘lgan boshqa o‘zgarishlar ham ro‘y beradi. Masalan, yadro 
elektronlar oqimini chiqarishi mumkin. Bu hol β-nurlanish (yemirilish) deb 
nomlanadi.
Siljish  qoidasiga  muvofiq,  β-nurlanishda  yadroning  massa  soni  o‘zgar-
maydi:
 
a
Z
X → 
a
Z+1
Y + 
0
–1
e
. 
(7–19)
Ushbu  ifodadan  ko‘rinib  turibdiki,  β-nurlanish  natijasida  kimyoviy 
element Mendeleyev davriy sistemasida bir katakka o‘ngga siljiydi.
radioaktiv  aylanishlar. Yuqoridagi reaksiyalardan ko‘rinib turibdiki, 
ular yordamida bir kimoviy elementlarni boshqasiga aylantirish va shu yo‘l 
bilan sun’iy ravishda radioaktiv elementlarni hosil qilish mumkin. Bunday 
reaksiyalarga radioaktiv aylanishlar deyiladi.
Umuman olganda, sun’iy va tabiiy radioaktivlik o‘rtasida hech qanday 
farq yo‘q. Chunki, izotopning xossalari uning hosil bo‘lish usuliga mutlaqo 
bog‘liq emas va sun’iy izotop tabiiy izotopdan hech qanday farq qilmaydi.
Gamma-nurlanish.  Fransuz  fizigi  P.  Villar  1900-yilda  qo‘rg‘oshinni  α 
va  β-zarralar  bilan  nurlantirilganda  qandaydir  qoldiq  nurlanish  bo‘lishini 
aniqlagan. Bu nurlanish magnit maydon ta’sirida o‘z yo‘nalishidan og‘magan. 
ionlashtirish qobiliyati ancha kichik, singish qobiliyati esa rentgen 
nurlarinikidan ham ancha kuchli bo‘lgan. Uni γ-nurlanish deb ataganlar.
γ-nurlanish  ham  rentgen  nurlari  kabi  elektromagnit  to‘lqinlardir.  Ular 
faqat hosil bo‘lishi va energiyalari bilan bir-biridan farq qiladi. agar 
rentgen nurlari orbital elektronlarning g‘alayonlanishi va tez elektronlarning 
tormozlanishining  natijasi  bo‘lsa,  γ-nurlanish  yadrolarning  bir-biriga 
aylanishida hosil bo‘ladi.
Umuman olganda, yadro radioaktiv yemirilish yoki sun’iy ravishda 
yadrolarning bir-biriga aylanishi natijasida g‘alayonlangan holatga o‘tadi. U 
g‘alayonlangan holatdan asosiy holatga o‘tganida γ-nurlanish chiqaradi. Uning 
energiyasi bir necha kiloelektron-voltdan, bir necha million elektron-voltgacha 
bo‘lishi mumkin. γ-nurlanish moddadan o‘tganda uning dastlabki intensivligi 
ancha kamayadi. Bunga sabab – fotoeffekt, kompton effekti va elektron-
pozitron juftligining hosil bo‘lishi.

174
1. Yadro reaksiyalarida qanday saqlanish qonunlari bajariladi?
2. Alfa-nurlanish deb nimaga aytiladi?
3. β-nurlanish deb nimaga aytiladi?
4.  γ-nurlar  qanday  nurlar?  U  rentgen  nurlaridan  nimasi  bilan  farq 
qiladi?
Masala yechish namunasi:
Quyidagi reaksiyada noma’lum mahsulot X ni toping. 
.
Javobi: 
 
43-
mavzu. ElEMEntar Zarralar
Elementar zarralar. «elementar» so‘zining lug‘aviy ma’nosi «eng sodda» 
demakdir. garchi bugungi kungacha ma’lum zarralarni elementar deb atash 
uncha to‘g‘ri bo‘lmasa-da, dastlabki paytlarda kiritilgan bu iboradan hamon 
foydalaniladi. Umuman olganda, zarralar endigina kashf qilina boshlanganda 
materiyaning eng kichik bo‘lakchasi sifatida qabul qilingan va chindan 
ham elementar deb hisoblangan. lekin ularning ba’zilarining (jumladan, 
nuklonlarning) murakkab tuzilishga ega ekanligi keyinroq ma’lum bo‘lib 
qolgan. hozirgi paytda 300 dan ortiq elementar zarralar mavjud. Ularning 
ko‘pchiligi nostabil bo‘lib, asta-sekin yengil zarralarga aylanadi.
Elektron.  Birinchi kashf qilingan elementar zarra elektron hisoblanadi. 
Katod  nurlarining  xossalarini  o‘rganayotgan  J.  Tomson,  bu  manfiy 
zaryadlangan zarra elektronlar oqimidan iborat ekanligini aniqladi. Bu voqea 
1897-yil 29-aprelda ro‘y bergan edi va shu sana birinchi elementar zarra 
kashf qilingan kun hisoblanadi.
Foton.  1900-yilda M.Plank yorug‘likning foton deb ataluvchi zarralar 
oqimidan iborat ekanligini ko‘rsatdi. foton elektr zaryadiga ega emas, 
tinchlikdagi massasi nolga teng, ya’ni foton yorug‘lik tezligiga teng tezlik 
bilan harakat holatidagina mavjud bo‘lishi mumkin.