Masala yechish namunalari:
natriy
va ftor
, yadrolarining tarkibi qanday?
Javobi:
→ Z = 11; N = A – Z = 23–11 = 12;
→ Z = 9; N = A – Z = 19–9 = 10;
165
40-
mavzu. radioaktiv nurlanishni va Zarralarni
qayd qilish usullari
Zarralarni qayd qiluvchi asboblarning turlari. radioaktiv mod-
dalarning nurlanishini o‘rganishdan asosiy maqsad – radioaktiv yemirilishda
chiqariladigan zarralarning tabiatini, energiyasini va nurlanish intensivligini
(radioaktiv modda bir sekundda chiqaradigan zarralar sonini) aniqlashdan
iborat. Ularni qayd qilishning eng keng tarqalgan usullari zarralarning
ionlashtirishiga va fotokimyoviy ta’sirlariga asoslangandir. Bu vazifani
bajaruvchi asboblar ham ikki turga bo‘linadi:
1. Zarralarni fazoning biror qismidan o‘tganligini qayd qiluvchi va
ba’zi hollarda ularning ba’zi xarakteristikalari, masalan, energiyasini aniq-
lashga imkon beruvchi asboblar. Bunday asboblarga sintillatsion (chaq-
novchi) hisoblagich, Cherenkov hisoblagichi, gaz razryadli hisoblagich,
yarimo‘tkazgichli hisoblagich va impulsli ionlashtiruvchi kamera misol bo‘la
oladi.
2. Zarraning moddadagi izini kuzatishga, masalan, suratga tushirishga
imkon beruvchi asboblar. Bunday asboblarga Vilson kamerasi, diffuziyali
kamera, pufakli kamera, fotoemulsiya usuli misol bo‘la oladi. Biz quyida
ularning ba’zilari bilan tanishib o‘tamiz.
Umuman olganda, ikki xil gaz razryadli hisoblagich mavjud. Birinchisi,
proporsional hisoblagich deyilib, unda gaz razryadi nomustaqil bo‘ladi.
Geyger – Myuller hisoblagichi deb ataluvchi ikkinchi xil hisoblagichda esa
gaz razryadi mustaqil bo‘ladi. geyger – Myuller hisoblagichlarining ajrata
olish vaqti 10
–3
–10
–7
s ni tashkil qiladi, ya’ni shunday vaqt oralig‘ida tushgan
zarralar qayd qilinadi.
Geyger hisoblagichi – gazning ionlashishiga asoslangan.
U faqat zarralarning o‘tishinigina qayd etadi.
geyger hisoblagichi ichki tomoni metall qatlami (katod) bilan qoplangan
shisha ballon va ballonning o‘qi bo‘ylab tortilgan ingichka metall tola (anod)
dan iborat. shisha ballon S past bosim sharoitida gaz bilan to‘ldiriladi. Buni
silindrik kondensator deb qarash mumkin. kondensatorga В batareyadan R
qarshilik orqali kuchlanish beriladi.
agar kondensatorga zaryadlangan zarra uchib kirsa, gaz molekulalarini
ionlashtirib, gaz razryadini vujudga keltiradi.
166
natijada hisoblagich orqali tok o‘ta bosh-
laydi va R qarshilik bo‘ylab potensial ka-
mayadi. kuchlanishning bunday tebrani shi D
kuchaytirgich va mexanik hisoblagichdan iborat
qayd qi luvchi qurilmaga uzatiladi.
K – katod
A – anod
S – shisha ballon
B
R
D
7.8-rasm.
shunday qilib, geyger hisoblagichi har bir ionlashtiruvchi zarrani qayd
qiladi. Uning sezgirligi katta bo‘lib, sekundiga 10000 zarrani qayd qila oladi.
Pufakli kamera – qizdirilgan suyuqlikning zarra trayektoriyasi bo‘ylab
qaynashiga asoslangan va uning trayektoriyasini qayd qiladigan asbob. U
suyuq vodorod solingan, yoritish va rasmga olish mumkin bo‘lgan shisha
kameradan iborat. Uning hajmi 3 sm
3
dan bir necha metr kublargacha bo‘lishi
mumkin. Pufakli kamerani kashf qilgani uchun gleyzerga 1960-yilda nobel
mukofoti berilgan.
Boshlang‘ich holatda kameradagi suyuqlik yuqori bosim ostida bo‘ladi,
shuning uchun suyuqlikning temperaturasi atmosfera bosimidagi qaynash
temperaturasidan yuqori bo‘lsa-da, u qaynab ketmaydi.
Tekshirilayotgan zarra kameradan uchib o‘tishida suyuqlik moleku-
lalarini ionlashtiradi. Xudda shu vaqtda suyuqlikning bosimi kengaytiruvchi
qurilma yordamida keskin pasaytiriladi. suyuqlik o‘ta isitilgan holatga o‘tadi
va qaynaydi. Bu vaqtda ionlarda juda kichik bug‘ pufakchalari paydo bo‘ladi.
shuning uchun zarraning butun yo‘li pufakchalar bilan qoplangan bo‘ladi.
kamerani yoritib, izlarni kuzatish yoki fotosuratga olish mumkin.
Pufakli kameraning Vilson kamerasidan afzalligi, unda ishchi
modda zichligining katta bo‘lishidadir. Buning natijasida zarralar kuchli
tormozlanadi va nisbatan qisqa yo‘lni o‘tib to‘xtaydi. shu sababli pufakli
kamera yordamida juda katta energiyali zarralarni ham tekshirish mumkin.
Sintillatsion hisoblagich. Ish prinsipi tez zarralarning fluoressiyalanuvchi
ekranga tushishida ro‘y beradigan chaqnash – sintillatsiyaning kuzatilishiga
asoslan gan. hosil bo‘lgan kuchsiz yorug‘lik chaqnashi elektr impulslariga
aylanti riladi va kuchaytirilib, maxsus apparatlar yordamida qayd qilinadi.
α – zarra birinchi marta aynan shunday hisoblagich yordamida (1903-yil) qayd
qilingan edi.
Vilson kamerasi zarralarning iziga qarab ( trek – inglizcha – iz) qayd qiladi.
Kamera 1911-yilda ingliz fizigi Ch. Vilson tomonidan yaratilgan. U tez
uchib kelayotgan zarralarning bug‘simon holatdagi moddadan o‘tganida, shu
modda molekulalarini ionlashtirishiga asoslangan.
167
Vilson kamerasining sxemasi 7.9-rasmda tasvirlangan. kameraning ishchi
hajmi ( 1) suvning yoki spirtning to‘yingan bug‘i bo‘lgan havo yoki gaz bilan
to‘ldirilgan. Porshen ( 2) pastga qarab tez harakatlanganda 1 hajmdagi gaz
adiabatik ravishda kengayadi va soviydi. natijada gaz o‘ta to‘yingan holatga
keladi. kameradan uchib o‘tgan zarra o‘z yo‘lida ionlarni vujudga keltiradi
va hajm kengayganda kondensatsiyalangan bug‘lardan tomchilar hosil bo‘ladi.
shunday qilib, zarra orqasida ingichka tuman yo‘l ko‘rinishidagi iz qoladi. Bu
izni kuzatish yoki rasmga tushirish mumkin.
alfa-zarra gazni kuchli ionlashtiradi va shuning uchun Vilson kamerasida
qalin iz qoldiradi (7.10-rasm). Beta-zarra – juda ingichka iz qoldiradi.
gamma-nurlanish esa Vilson kamerasidagi gaz molekulalaridan urib
chiqargan fotoelektronlari yordamidagina qayd etilishi mumkin.
1
2
7.9-rasm.
7.10-rasm.
Fotoemulsiya usuli. 1927-yilda rus fizigi L. Misovskiy zaryadlangan
zarralar izini qayd qilishning oddiy usulini taklif qildi. Zaryadlangan zarralar
fotoemulsiya orqali o‘tganda, unda tasvir hosil qiluvchi ionizatsiyani vujudga
keltiradi. surat ochilgandan keyin zaryadlangan zarralarning izlari ko‘rinib
qoladi. emulsiya juda qalin bo‘lganligi uchun ham zarraning unda qoldirgan
izi juda ham qisqa bo‘ladi. shuning uchun, fotoemulsiya usuli juda katta
energiyali tezlatkichlardan chiqayotgan zarralar va kosmik nurlar vujudga
keltiradigan reaksiyalarni o‘rganish maqsadida ishlatiladi.
1. Zarralarni qayd qilishning asosiy usullari ularning qanday ta’sir-
lariga asoslangan?
2. Gaz razryadli hisoblagichning ish prinsipi qanday?
3. Geyger – Myuller hisoblagichining ish prinsipi va unumdorligi qanday?
4. Fotoemulsiya usuli nimadan iborat?
168
Masala yechish namunasi:
1. agar Vilson kamerasiga uchib kirgan (7.9-rasmga qarang) elektron
treki (izi)ning radiusi 4 sm, magnit maydon induksiyasi 8,5 mT bo‘lsa,
elektronning tezligi qanday?
B e r i l g a n:
Y e c h i l i s h i:
R = 4 sm = 4 · 10
–2
m
B = 8,5 mT = 8,5 · 10
–3
T
F
λ
= F
mi
(1)
V
,
,
. (2)
Topish kerak:
= ?
Berilganlardan olamiz
= 6 · 10
7
m/s.
Javobi: 6 · 10
7
m/s.
41-
mavzu. radioaktiv yEMirilish qonuni
Fransuz fizigi a. Bekkerel 1896-yilda uran tuzlarida luminessensiya
hodisasini o‘rganayotib, g‘aroyib hodisaga duch keldi. Uran tuzini fotoplastinka
ustida qoldirgan Bekkerel plastinkani ochganida plastinkaga tuzning surati
o‘tib qolganini ko‘rdi.
Tajribani bir necha bor takrorlagan Bekkerel, bunday
tuzlar qog‘ozdan, yupqa metalldan oson o‘tuvchi, havoni ionlashtiruvchi,
luminessensiya hodisasini vujudga keltiruvchi noma’lum nur chiqaradi, degan
xulosaga keldi.
Ushbu nurlar radioaktiv nurlar (lotincha radius – nur so‘zidan olingan),
radioaktiv nurlarni chiqarish esa radioaktivlik deb nomlandi.
radioaktiv
nurlar
α – zarralar
γ – nurlar
B
β – zarralar
7.11-rasm.
rezerford tajribalar yordamida
radioaktiv nurlar bir jinsli
emas, balki bir necha nurlardan
iborat ekanligini aniqladi.
rasm tekisligiga perpendikular
yo‘nalgan magnit maydondan
o‘tkazilgan nur (7.11-rasm) uchta:
α, β, γ – nurlarga ajralib ketdi.
Ularning birinchisi – geliy yadrosining oqimi, ikkinchisi – elektronlar oqimi,
uchinchisi esa γ – kvantlar (fotonlar) oqimidir.
169
Tabiiy radioaktivlik. Uran radioaktiv nur chiqaradigan yagona element
emas. radioaktivlikni har tomonlama chuqur o‘rgangan er-xotin Mariya va
Pyer kyurilar uran rudasidan ikkita radioaktiv element – poloniy (Po) va
radiy (Ra)larni ajratib olish sharafiga muyassar bo‘ldilar. Tabiiy radioaktiv
elementlar yerning istalgan joyida mavjud. U havoda, suvda, tuproqda, jonli
organizmning hujayralarida, oziq-ovqatlarda istalgancha topiladi. Tabiatda
eng ko‘p tarqalgan radioaktiv izotoplar
40
k,
14
C, uran va toriy izotoplari
oilasidir.
shuni alohida ta’kidlash lozim ki, radioaktivlik izotopning sof holda yoki
biror birikma tar kibiga kirishiga, qanday agregat holatda bo‘lishiga mutla qo
bog‘liq emas. shu bilan birga, na bosim, na temperatura, na elektr maydon
va na magnit maydon tabiiy radioaktivlikka ta’sir ko‘rsata olmaydi. Demak,
radioaktivlik yadro ichidagi jarayonlargagina bog‘liq, degan xulosaga
kelishdan boshqa ilojimiz yo‘q.
Tabiiy radioaktivlik deb, nostabil izotoplar atomi yadrolarining turli
zarralar chiqarish va energiya ajratish bilan stabil izotoplarga
aylanishiga aytiladi.
shunday qilib, radioaktivlik atom yadrosi va unda bo‘ladigan jarayonlar
haqida ma’lumot beruvchi manbalardan biridir.
radioaktiv yemirilish qonuni. Yadroning radioaktiv nur chi qarish bilan
boshqa yadroga aylanishi radioaktiv yemirilish yoki soddagina yemirilish
deyiladi. radioaktiv yemirilgan yadro ona yadro, hosil bo‘lgan yadro esa
bola yadro deyiladi. Xo‘sh, bu yemirilish biror qonunga bo‘ysunadimi?
ko‘plab tajribalarning ko‘rsatishicha, qaralayotgan hajmdagi radioaktiv
atomlar soni vaqt o‘tishi bilan kamaya boradi. Ba’zi elementlarda bu
kamayish minutlar, hatto sekundlar davomida ro‘y bersa, ba’zilarida
milliardlab yil davom etadi. Umuman olganda, yadroning yemirilishi
tasodifiy hodisadir. Shuning uchun, u yoki bu yadroning berilgan vaqt
oralig‘ida yemirilishi statistika qonunlariga bo‘ysunadi. radioaktiv
elementning asosiy xarakteristikalaridan bittasi har bir yadroning bir sekund
davomida yemirilish ehtimoli bilan aniqlanadigan kattalikdir. U λ harfi bilan
belgilanadi va radioaktiv yemirilish doimiysi deyiladi.
agar boshlang‘ich moment t = 0 da N
0
ta radioaktiv atom mavjud bo‘lsa, t
momentda qolgan radioaktiv atomlarning soni
N = N
0
e
–λt
(7 –12)
170
qonunga muvofiq aniqlanadi. Bu yerda: e ≈ 2,72-natural logarifmning asosi.
(7–12) ifoda radioaktiv yemirilish qonuni deyiladi.
Yarim yemirilish davri. radioaktiv yemirilish intensivligini
xarakterlovchi kattaliklardan biri yarim yemirilish davridir. Yarim yemirilish
davri T deb, boshlang‘ich yadrolarning soni o‘rtacha ikki marta kamayishi
uchun zarur bo‘ladigan vaqtga aytiladi.
agar t = T bo‘lsa, unda N =
va radioaktiv yemirilish qonuniga muvofiq:
=
N = N
0
e
–λT
.
Ushbu formulani potensirlab quyidagini olamiz:
λT = ln2 yoki T =
=
(7 –13)
ni hosil qilamiz.
Turli izotoplar uchun yarim yemirilish davri juda keng intervalda
o‘zgaradi. U uran uchun 4,56 mlrd. yilga teng bo‘lsa, poloniy izotopi uchun
bor-yo‘g‘i 1,5 · 10
–4
s ni tashkil qiladi.
radioaktiv yemirilish qonuni quyidagicha ham ifodalanishi mumkin:
N = N
0
·
, (7–14)
bu yerda T – yarim yemirilish davri.
Aktivlik. radioaktiv manbaning aktivligi (a) deb, 1 s dagi parcha-
lanishlar soniga aytiladi:
A =
,
(7–15)
aktivlikning si dagi birligi – Bekkerel (Bk): deb, 1 s da 1 ta parchalanish
ro‘y beradigan aktivlikka aytiladi. 1 Bk = 1 parch./1 s = 1 s
–1
. hozirgacha
yadro fizikasida sistemaga kirmaydigan nuklid aktivligining birligi – kyuri
(Cm) qo‘llaniladi: 1 Cm = 3,7 · 10
10
Bk.
radioaktiv elementlar oilasi. Tartib raqami 83 dan katta bo‘lgan
elementlar izotoplarining barchasi radioaktivdir. Tabiiy radioaktiv elementlar,
odatda, to‘rt qatorda joylashtiriladi. Dastlabki elementdan boshqa barchasi
oldingisining radioaktiv yemirilishi natijasida hosil bo‘ladi.
uran oilasi qo‘rg‘oshinning stabil izotopi
bilan tugaydi. Toriy
ning oilasi esa qo‘rg‘oshinning boshqa stabil izotopi
bilan,
171
aktiniy
ning oilasi qo‘rg‘oshinning stabil izotopi
bilan, neptuniy
ning oilasi esa vismutning stabil izotopi
bilan tugaydi.
Masala yechish namunasi:
1. Uran
nechta α va β zarralar chiqargandan keyin vismut
ga
aylanadi?
Javobi:
→
4
2
he +
→
→
4
2
he +
→
→
4
2
he +
→
→
4
2
he +
→
→
4
2
he +
→
→
4
2
he +
→ va h.k. 6 ta α va 3 ta β.
42-
mavzu. yadro rEaksiyalari. siljish qonuni
Yadro reaksiyalari. Yadro reaksiyalari atom yadrolarining o‘zaro bir-
birlari bilan yoki yadro zarralari bilan ta’sirlashishlari natijasida boshqa
yadrolarga aylanishidir.
Yadro reaksiyalarida: elektr zaryadining, nuklonlar sonining, energi-
yaning, impulsning, impuls momentining saqlanish qonunlari bajariladi.
Barcha reaksiyalar reaksiya jarayonida ajraladigan yoki yutiladigan energiya
bilan xarakterlanadi. energiya ajralishi bilan ro‘y beradigan reaksiyalarga
ekzotermik, energiya yutilishi bilan ro‘y beradigan reaksiyalarga esa endoter
mik reaksiyalar deyiladi.
Yadro reaksiyalarining turlari. Yadro reaksiyalari quyidagi belgilariga
qarab turlarga bo‘linadi:
1. Unda ishtirok etadigan zarralarning turlariga qarab, neytronlar,
γ-kvantlar, zaryadlangan zarralar (proton, deytron, α-zarra va h.k.) ta’sirida
ro‘y beradigan reaksiyalar.
reaksiyada ishtirok etuvchi zarralarning energiyasiga qarab, kichik
energiyali (≈ 100 eV); o‘rta energiyali (≈ 1 MeV) va yuqori energiyali (≈ 50
MeV) reaksiyalar.
ishtirok etuvchi yadrolarning turiga qarab, yengil yadrolarda (a < 50); o‘rta
yadrolarda (50 < A < 100); og‘ir yadrolarda (A > 100) o‘tadigan reaksiyalar.
Yadroviy aylanishlarning xarakteriga qarab, neytron chiqaruvchi;
zaryadlan gan zarralar chiqaruvchi; zarra yutuvchi reaksiyalar bo‘ladi.
172
reaksiyada energiya ajralishi. Yadro reaksiyasida energiya ajralishi
deb, reaksiyagacha va undan keyin yadrolar va zarralarning tinchlikdagi
energiaylari farqiga aytiladi. shuningdek, yadro reaksiyasida energiya
ajralishi reaksiyada ishtirok etadigan va reaksiyadan keyingi kinetik
energiyalarining farqiga teng. agar reaksiyadan keyin yadro va zarralarning
kinetik energiyalari reaksiyagacha bo‘lganidan katta bo‘lsa, unda energiya
ajralgan bo‘ladi. aks holda energiya yutiladi. Masalan,
7
3
li +
1
1
H =
4
2
he +
4
2
he. (7–16)
reaksiyada hosil bo‘lgan geliy yadrolarining kinetik energiyalari
reaksiyaga kirishgan protonning kinetik energiyasidan 7,3 MeV ga ko‘p.
Bor nazariyasi. Bor taklif qilgan nazariyaga muvofiq, yadro reaksiyasi
ikki bosqichda ro‘y beradi. Birinchi bosqichda nishon yadro a unga
yo‘naltirilgan zarra bilan qo‘shilib ketadi va yangi g‘alayonlangan holatdagi C
yadroni hosil qiladi: A + a → C. ikkinchi bosqichda esa g‘alayonlangan yadro
C yadro reaksiyasi mahsulotlariga parchalanib ketadi: C → b + B. shunday
qilib, yadro reaksiyasi quyidagi sxemaga muvofiq ro‘y beradi:
A + a → C → b + B. (7–17)
Alfa-nurlanish. atom yadrosidagi nuklonlar doimo harakatda va o‘zaro
aylanishda bo‘ladi. Yadro ichida hosil bo‘ladigan eng barqaror mahsulot
ikkita proton va ikkita neytrondan iborat bo‘lgan mahsulotdir. Yadro ichidagi
energiya taqsimotida aynan shu zarra yadroning asosiy energiyasini o‘ziga
olishi va ma’lum sharoitlarda α-zarra sifatida uni tark etishi mumkin.
Atom yadrosining α-zarra chiqarish bilan boshqa yadroga aylanishi alfa-
nurlanish (yemirilish) deyiladi.
Agar AZX ona yadro bo‘lsa, α – nurlanish natijasida bu yadroning boshqa
yadroga aylanishi quyidagi sxema asosida ro‘y beradi:
a
Z
X →
→
4
2
α + ( hv)
, (7–18)
bu yerda:
– bola yadroning belgisi,
4
2
α
– geliy (
4
2
he
) atomining yadrosi
(α-zarra), hv – g‘alayonlangan
– yadro chiqaradigan kvant.
(7–18) dan ko‘rinib turibdiki, α-nurlanish natijasida yadroning massa
soni 4 ga, zaryadi esa 2 ta elementar musbat zaryadga kamayadi. Boshqacha
aytganda, α – nurlanish natijasida kimyoviy elementning Mendeleyev elementlar
davriy sistemasidagi o‘rni ikki katak chapga siljiydi. Bu hol siljish qoidasi
deyiladi. U elektr zaryadi va massa soni saqlanish qonunlarining natijasidir.
173
Beta-nurlanish. Yadroda nuklonlarning bir-birlariga aylanishi bilan
bog‘liq bo‘lgan boshqa o‘zgarishlar ham ro‘y beradi. Masalan, yadro
elektronlar oqimini chiqarishi mumkin. Bu hol β-nurlanish (yemirilish) deb
nomlanadi.
Siljish qoidasiga muvofiq, β-nurlanishda yadroning massa soni o‘zgar-
maydi:
a
Z
X →
a
Z+1
Y +
0
–1
e
.
(7–19)
Ushbu ifodadan ko‘rinib turibdiki, β-nurlanish natijasida kimyoviy
element Mendeleyev davriy sistemasida bir katakka o‘ngga siljiydi.
radioaktiv aylanishlar. Yuqoridagi reaksiyalardan ko‘rinib turibdiki,
ular yordamida bir kimoviy elementlarni boshqasiga aylantirish va shu yo‘l
bilan sun’iy ravishda radioaktiv elementlarni hosil qilish mumkin. Bunday
reaksiyalarga radioaktiv aylanishlar deyiladi.
Umuman olganda, sun’iy va tabiiy radioaktivlik o‘rtasida hech qanday
farq yo‘q. Chunki, izotopning xossalari uning hosil bo‘lish usuliga mutlaqo
bog‘liq emas va sun’iy izotop tabiiy izotopdan hech qanday farq qilmaydi.
Gamma-nurlanish. Fransuz fizigi P. Villar 1900-yilda qo‘rg‘oshinni α
va β-zarralar bilan nurlantirilganda qandaydir qoldiq nurlanish bo‘lishini
aniqlagan. Bu nurlanish magnit maydon ta’sirida o‘z yo‘nalishidan og‘magan.
ionlashtirish qobiliyati ancha kichik, singish qobiliyati esa rentgen
nurlarinikidan ham ancha kuchli bo‘lgan. Uni γ-nurlanish deb ataganlar.
γ-nurlanish ham rentgen nurlari kabi elektromagnit to‘lqinlardir. Ular
faqat hosil bo‘lishi va energiyalari bilan bir-biridan farq qiladi. agar
rentgen nurlari orbital elektronlarning g‘alayonlanishi va tez elektronlarning
tormozlanishining natijasi bo‘lsa, γ-nurlanish yadrolarning bir-biriga
aylanishida hosil bo‘ladi.
Umuman olganda, yadro radioaktiv yemirilish yoki sun’iy ravishda
yadrolarning bir-biriga aylanishi natijasida g‘alayonlangan holatga o‘tadi. U
g‘alayonlangan holatdan asosiy holatga o‘tganida γ-nurlanish chiqaradi. Uning
energiyasi bir necha kiloelektron-voltdan, bir necha million elektron-voltgacha
bo‘lishi mumkin. γ-nurlanish moddadan o‘tganda uning dastlabki intensivligi
ancha kamayadi. Bunga sabab – fotoeffekt, kompton effekti va elektron-
pozitron juftligining hosil bo‘lishi.
174
1. Yadro reaksiyalarida qanday saqlanish qonunlari bajariladi?
2. Alfa-nurlanish deb nimaga aytiladi?
3. β-nurlanish deb nimaga aytiladi?
4. γ -nurlar qanday nurlar? U rentgen nurlaridan nimasi bilan farq
qiladi?
Masala yechish namunasi:
Quyidagi reaksiyada noma’lum mahsulot X ni toping.
.
Javobi:
43-
mavzu. ElEMEntar Zarralar
Elementar zarralar. «elementar» so‘zining lug‘aviy ma’nosi «eng sodda»
demakdir. garchi bugungi kungacha ma’lum zarralarni elementar deb atash
uncha to‘g‘ri bo‘lmasa-da, dastlabki paytlarda kiritilgan bu iboradan hamon
foydalaniladi. Umuman olganda, zarralar endigina kashf qilina boshlanganda
materiyaning eng kichik bo‘lakchasi sifatida qabul qilingan va chindan
ham elementar deb hisoblangan. lekin ularning ba’zilarining (jumladan,
nuklonlarning) murakkab tuzilishga ega ekanligi keyinroq ma’lum bo‘lib
qolgan. hozirgi paytda 300 dan ortiq elementar zarralar mavjud. Ularning
ko‘pchiligi nostabil bo‘lib, asta-sekin yengil zarralarga aylanadi.
Elektron. Birinchi kashf qilingan elementar zarra elektron hisoblanadi.
Katod nurlarining xossalarini o‘rganayotgan J. Tomson, bu manfiy
zaryadlangan zarra elektronlar oqimidan iborat ekanligini aniqladi. Bu voqea
1897-yil 29-aprelda ro‘y bergan edi va shu sana birinchi elementar zarra
kashf qilingan kun hisoblanadi.
Foton. 1900-yilda M.Plank yorug‘likning foton deb ataluvchi zarralar
oqimidan iborat ekanligini ko‘rsatdi. foton elektr zaryadiga ega emas,
tinchlikdagi massasi nolga teng, ya’ni foton yorug‘lik tezligiga teng tezlik
bilan harakat holatidagina mavjud bo‘lishi mumkin.
Dostları ilə paylaş: |