K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

7-mashq
1. Bir energetik holatdan ikkinchisiga o‘tganda 6,56 · 10
–17
 m to‘lqin 
uzunlikli  yorug‘lik  chiqarsa,  atomning  energiyasi  qanchaga  kamaygan? 
(Javobi: E = 3 · 10
–19
 J).
2. litiy atomi yadrosi 
7
3
li uchun solishtirma bog‘lanish energiyasini 
toping. (Javobi: 
E
bog‘
 = 5,6 MeV)
.
3. solishtirma bog‘lanish energiyalarini hisoblab, quyidagi yadrolardan 
9
4
Be va 
2
1
7
3
al qaysi biri stabilroq ekanligini aniqlang. (Javobi: 
2
1
7
3
al).
4. 
14
7
n + 
4
2
He →
1
1
h + 
17
8
O  reaksiyasida  energiya  yutiladimi  yoki  ajraladimi? 
(Javobi: energiya yutiladi).
5. Quyidagi 
2
1
h yadrosi uchun yadro bog‘lanish energiyasini va solishtirma 
bog‘lanish energiyasini toping. (Javobi: E
bog‘
 = 1,7233 MeV; E
sol
 = 0,8616 MeV).
6. 
14
7
n azot yadrosini protonlarga va neytronlarga parchalash uchun eng 
kamida qancha energiya zarur? (Javobi: E
bog‘
 = [7 · 1,00789 + 7 · 1,00866  a.m.b – 14).
7. geyger hisoblagichi yaqinida radioaktiv preparat bo‘lmasa ham, 
u ionlashgan zarralar paydo bo‘lishini qayd qilaveradi. Buni qanday 
tushuntirish mumkin? (Javobi: hisoblagich kosmik nurlarni qayd etadi).

186
8. elementning yarim yemirilish davri 2 sutkaga teng. 6 sutka o‘tgandan 
keyin radioaktiv moddaning necha foizi qoladi? (Javobi: 12,5 %).
9. radioaktiv elementning faolligi 8 kunda 4 marta kamaydi. Uning 
yarim yemirilish davri qancha? (Javobi: T = 4 kun).
10.  γ  kvant  chiqarganda  yadroning  massa  soni  va  zaryad  soni  o‘zgara-
dimi? (Javobi: O‘zgarmaydi).
11. radon yadrosi  
22
86
0
rn  a-zarra  chiqardi.  Qanday  yadro  hosil  bo‘ladi? 
(Javobi: 
22
86
0
Rn → 
4
2
he + 
21
84
6
Po).
12. kobalt yadrosi 
6
2
0
7
Co  β zarra chiqargandan keyin qanday elementning 
yadrosi hosil bo‘ladi? (Javobi: 
6
2
0
7
Co →
–
0
1
e + 
6
2
0
8
ni).
13. nima uchun tabiiy uran atom yoqilg‘isi bo‘la olmaydi va uning 
saqlanishi portlash xafini solmaydi?
14. Quyidagi belgilarni to‘ldiring:
2
1
H + γ → X + 
1
0
n
X + 
1
1
H → 
3
2
He + γ
6
2
3
9
Cu + 
γ
 → 
6
2
2
9
Cu + X
X + γ → 
7
18
4
1
W + 
1
0
n
15. Uglerod 
6
12
C proton bilan nurlantirilganda uglerodning 
6
13
C izotopi hosil 
bo‘ldi. Bunda qanday zarra chiqariladi?
16. α zarra elementar zarra bo‘la oladimi?
17. Elektron, proton va neytronning anti zarralari qanday zarralar?
18. 
7
13
n azot atomi yadrosi positron va neytron chiqardi. β sochilish 
reaksiyasini yozing.
19. Quyidagi reaksiyani to‘ldiring. 
–1
0
e + x → 2γ.
20. katta energiyali foton og‘ir yadro maydonida tormozlanib, bir juft 
zarraga aylandi. Ulardan biri elektron. Ikkinchisi nima?
vii bobni yakunlash yuZasidan tEst savollari
1.  Tomson  atomning  tuzilishi  haqidagi  birinchi  modelni  nechanchi  yilda 
taklif qilgan?
a) 1903-yilda; 
B) 1905-yilda; 
C) 1907-yilda; 
D) 1909-yilda.
2. ridberg doimiysi qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?
A) R = 1,097·107 m
–1
;   
B) R = 3,1·107 m
–1
; 
C) R = 0,97·1015 m
–1
;   
D) R = 6,0·1012 m
–1
.
3. lazer deganda, … tushuniladi?

187
a) juda aniq yo‘naltirilgan kogerent yorug‘lik nurining manbayi;
B) kogerent bo‘lmagan yorug‘lik nurini;
C) oddiy yorug‘lik nurini;
D) quyoshdan keladigan har xil nurlarni.
4. Gapni to‘ldiring. Atom yadrosi – … tashkil topgan.
a) proton va neytronlardan; 
B) proton va elektronlardan;
C) proton va nuklonlardan; 
D) kichik zarralardan.
5. radioaktivlik nechanchi yilda kim tomonidan kashf qilingan?
A) 1903-yilda ingliz fizigi J. J. Tomson;
B) 1911-yilda ingliz fizigi D. Rezerford;
C) 1896-yilda Fransuz fizigi A. Bekkerel;
D) 1900-yilda nemis fizigi V. geyzenberg.
6. Qaysi elementar zarra birinchi kashf qilingan?
a) Proton; 
B) elektron; 
C) neytron; 
D) foton.
7. Uran 
23
9
8
2
U yadrosi tarkibini aniqlang.
a) 92 ta proton, 238 ta neytron; 
B) 92 t a neytron, 146 t a proton;
C) 92 ta proton, 146 ta neytron; 
D) 238 t a proton, 92 t a neytron.
8.  Erkin  neytronning  proton,  pozitron  va  antineytrinoga  bo‘linishiga 
qanday saqlanish qonuni yo‘l qo‘ymaydi?
a) massaning saqlanish qonuni; 
B) zaryadning saqlanish qonuni;
C) energiyaning saqlanish qonuni; 
D) impulsning saqlanish qonuni.
9.  Proton qanday kvarklardan tashkil topgan?
a) u, u, d; B) 
u, d, d; C) 
u, d, c; D) 
d, c, s.
10. Qanday zarralarga antizarralar deyiladi?
a) massalari teng, lekin zaryadi qaram-qarshi bo‘lgan zarralar;
B) massalar zaryadlari bir xil, lekin spini turlicha bo‘lgan zarralar;
C) Yadrosi manfiy, qobogi musbat zarralardan tashkil topgan atomlar;
D) To‘la, ta’rif keltirilmagan.
Vii bobda o‘rganilgan eng muhim tushuncha, qoida va qonunlar

188
atomning Tomson 
modeli
Massasi tekis taqsimlangan 10
–10
m kattalikdagi musbat 
zaryadlangan shardan iborat bo‘lib, uning ichida 
o‘z  muvozanat  vaziyati  atrofida  tebranma  harakat 
qiluvchi  manfiy  zaryadlar  mavjud.  Musbat  va  manfiy 
zaryadlarning yig‘indisi o‘zaro teng.
atomning planetar 
modeli
Elektronlar  yadro  atrofida  orbitalar,  atomning  elektron 
qobig‘i bo‘ylab harakatlanadi va ularning zaryadi yadro-
dagi musbat zaryadga teng
Balmerning umum-
lash gan  formulasi
v = R
.
lazer
lazer deganda, juda aniq yo‘naltirilgan kogerent yorug‘-
liknurining manbayi tushuniladi.
lazer so‘zining o‘zi inglizcha «majburiy tebranish natija-
sida yorug‘likning kuchaytirilishi» so‘zlaridagi birinchi 
harflaridan  olingan  («Light  Amplification  by  Stimulated 
emission of radiation»).
Bor postulatlari
Statsionar  (turg‘un)  holatlar  haqidagi  postulat: atomda 
statsionar holatlar mavjud bo‘lib, bu odatlarga elektron-
larning statsionar orbitalari mos keladi
Chastotalar haqidagi postulat:
elektron bir statsionar orbitadan ikkinchisiga o‘tgandagina 
energiyasi shu statsionar holatlardagi energiyalarning 
farqiga teng bo‘lgan bitta foton chiqaradi (yoki yutadi) 
hv = E
n
 – E
m
,  bu yerda E
n
  va  E
m
 –  mos ravishda elektron-
ning n- va m-statsionar orbitalardagi energiyalari
atom yadrosining 
tuzilishi
atom yadrosi proton va neytrondan tashkil topgan. Proton 
(p) – vodorod atomining yadrosi. Tinchlikdagi massasi: 
m
p
 = 1,6726 · 10
–27
  kg ≈ 1836  m
e
 bu yerda: m
e
– elektronning 
massasi.  (Proton – grekcha – “birinchi”).
Neytron (n). elektrneytral zarra. Tinchlikdagi massasi:
m
n
 = 1,6749 · 10
–27
  kg ≈ 1839  m
e
  (Neytron – lotincha  u  ham 
emas, bu ham emas)
α – nurlanish
Atom  yadrosining  α  –  zarra  chiqarishi  bilan  boshqa 
yagroga aylanishi

189
β – nurlanish
atom yadrosining elektron chiqarishi bilan boshqa 
yagroga aylanishi
γ – nurlanish
atom yadrosidan chiqadigan elektromagnit to‘lqinlar
radioaktiv 
yemirilish qonuni
N = N
0
e
–λt
 yoki N = N
0
·
T – yarim yemirilish davri

190
Foydalanilgan adabiyotlar
1.  Физика:  11  кл.:  Учебн.  для  общеобразоват.  учреждений.  В.А.Касья-
нов. 4-е изд. стереотип.– M.: «Дрофа», 2004.–416 с.: ил.
2.  Физика:  Учеб.  для  11  кл.  шк.  с  углубл.  изучением  физики/ 
А.Т.Глазунов  и  др.;  под  ред.  А.А.Пинского.  8-е  изд.  –  M.: 
«Просвещение», 2003.–432 с.: ил.
3.  Физика.  Энциклопедия/  под.  ред.  Ю.В.  Прохорова.–  M.:  Большая 
Российская энциклопедия, 2003. – 944 с.
4.  n.sh. Turdiyev. fizika. fizika fani chuqur o‘rganiladigan umumta’lim 
maktablarining  8-sinfi  uchun  darslik.  –  T.:  G‘afur  G‘ulom  nomidagi 
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2016.
5.  N. Sh. Turdiyev. Fizika. Umumta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik. 
– T.: «Turon-iqbol», 2006.
6.  А. Ниғмонхўжаев,  К.А.  Турсунметов  ва  б.  Физика  III.  –  Т.: 
«Ўқитувчи», 2001. – 352 б.
7.  К.А.  Турсунметов  ва  б.  Физикадан  масалалар  тўплами.  –  Т.: 
«Ўқитувчи», 2005. (4 та нашр) – 216 б.
8.  Т.М.  Оплачко,  К.А.  Турсунметов.  Физика  II  –  Т.:  «Илм  зиё»,  2006–
2017.  – 208 б.
9.  К.А.  Турсунметов  ва  б.  Физикани  такрорланг.  Муқобил  маълумот-
нома. – Т.: «Turon-Iqbol», 2013.  – 256 б.
10. К.А.  Турсунметов  ва  б.  Физика.  Маълумотнома.  –  Т.:  «Ўзбекистон», 
2016. – 176 б.
11.  a. g. ganiyev, a. k. avliyoqulov, g. a. alimardonova. fizika. ii gism. 
akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik. – T.: «O‘qituvchi» 
2013. – 208 b.
12. l.  Xudoyberdiyev va boshq. fizika. elektrodinamika. elektromagnit teb-
ra nishlar 2-kitob. – T.: «O‘qituvchi» nMiU. – 2004.
13. M. H.  O‘lmasova.  Fizika  optika,  atom  va  yadro  fizikasi.  Akad.  litseylar 
uchun o‘quv qo‘llanma/B.M.Mirzahmedov tahriri ostida. – T.: Cho‘lpon 
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi., 2007. k.3.–384 b.

191
Mundarija
Kirish ................................................................................................................................................ 3
i bob. Magnit Maydon ........................................................................................................... 4
1-mavzu. Magnit maydon. Magnit maydonni tavsiflovchi kattaliklar .................................... 4
2-mavzu. Bir jinsli magnit maydonning tokli ramkani aylantiruvchi momenti ..................... 7
3-mavzu. Tokli to‘g‘ri o‘tkazgichning, halqa va g‘altakning magnit maydoni ..................... 10
4-mavzu. Tokli o‘tkazgichni magnit maydonda ko‘chirishda bajarilgan ish ........................ 13
5-mavzu. Tokli o‘tkazgichlarning o‘zaro ta’sir kuchi ............................................................ 15
6-mavzu. Bir jinsli magnit maydonida zaryadli zarraning harakati. lorens kuchi ..............17
ii bob. ElEktroMagnit induksiya ............................................................................... 26
7-mavzu. elektromagnit induksiya hodisasi. induksiya elektr yurituvchi kuch.  
faradey qonuni ............................................................................................................... 26
8-mavzu. O‘zinduksiya hodisasi. O‘zinduksiya eYuk. induktivlik ..................................... 29
9-mavzu. Moddalarning magnit xossalari .............................................................................. 32
10-mavzu. Magnit maydon energiyasi.................................................................................... 35
iii bob. ElEktroMagnit tEbranishlar .....................................................................41
11-mavzu. erkin elektromagnit tebranishlar (tebranish konturi).  
Tebranish konturida energiyaning o‘zgarishi ................................................................ 42
12-mavzu. Tebranishlarni grafik ravishda tasvirlash.  
so‘nuvchi elektromagnit tebranishlar ............................................................................ 45
13-mavzu. Tranzistorli elektromagnit tebranishlar generatori .............................................. 48
14-mavzu. O‘zgaruvchan tok zanjiridagi aktiv qarshilik .......................................................51
15-mavzu. O‘zgaruvchan tok zanjiridagi kondensator........................................................... 55
16-mavzu. O‘zgaruvchan tok zanjiridagi induktiv g‘altak .................................................... 57
17-mavzu. aktiv qarshilik, induktiv g‘altak va kondensator ketma-ket ulangan  
o‘zgaruvchan tok zanjiri uchun Om qonuni .................................................................. 59
18-mavzu. O‘zgaruvchan tok zanjirida rezonans hodisasi .................................................... 62
19-mavzu. laboratoriya ishi: o‘zgaruvchan tok zanjirida rezonans hodisasini o‘rganish .... 65
20-mavzu. O‘zgaruvchan tokning ishi va quvvati. Quvvat koeffitsiyenti ............................ 66
iV bob. ElEktroMagnit to‘lqinlar va to‘lqin optikasi ............................. 76
21-mavzu. elektromagnit tebranishlarning tarqalishi. elektromagnit to‘lqin tezligi. .......... 76
22-mavzu. elektromagnit to‘lqinlarning umumiy xossalari (ikki muhit chegarasida  
qaytishi va sinishi). To‘lqinni xarakterlovchi asosiy tushuncha va kattaliklar ............ 79
23-mavzu. Radioaloqaning fizik asoslari.  
eng sodda radioning tuzilishi va ishlashi. radiolokatsiya ........................................... 83
24-mavzu. Telekvideniyening fizik asoslari. Toshkent – televideniye vatani ........................ 87
25-mavzu. Yorug‘lik interferensiyasi va difraksiyasi .............................................................91

192
ijaraga berilgan darslik holatini ko‘rsatuvchi jadval
T/r
O‘quv chining  ismi, 
familiyasi
O‘quv  
yili
Darslikning 
olingandagi 
holati
sinf 
rahbarining 
imzosi
Darslikning 
topshi rilgan- 
dagi holati
sinf rahbari- 
ning imzosi
1
2
3
4
5
6
Darslik ijaraga berilib, o‘quv yili yakunida qaytarib olinganda yuqo-
ridagi jadval sinf rahbari tomonidan quyidagi baholash mezonlariga asosan 
to‘ldiriladi:
Yangi
Darslikning birinchi marotaba foydalanishga berilgandagi 
holati.
Yaxshi
Muqova butun, darslikning asosiy qismidan ajralmagan. 
Barcha varaqlari mavjud, yirtilmagan, ko‘chmagan, betla rida 
yozuv va chiziqlar yo‘q.
Qoniqarli
Muqova ezilgan, birmuncha chizilib, chetlari yedirilgan, 
darslikning asosiy qismidan ajralish holati bor, foyda lanuvchi 
tomonidan qoniqarli ta’mirlangan. ko‘chgan varaqlari qayta 
ta’mirlangan, ayrim betlariga chizilgan.
Qoniqarsiz
Muqovaga chizilgan, yirtilgan, asosiy qismidan ajralgan yoki 
butunlay yo‘q, qoniqarsiz ta’mirlangan. Betlari yirtilgan, 
varaqlari yetishmaydi, chizib, bo‘yab tashlangan. Darslikni 
tiklab bo‘lmaydi.