K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

36-
mavzu. Fotonning iMpulsi. yorug‘lik bosiMi. 
FotoEFFEktning tExnikada qo‘llanilishi
foton doimiy harakatda bo‘lganligidan, u p = m · c impulsga ega bo‘ladi. 
Yuqori dagi munosabatni hisobga olsak, fotonning impulsi 
 ga teng 
bo‘ladi.
 formulani hisobga olib, fotonning energiyasi va impulsini to‘lqin 
uzunligi orqali ifodalaymiz:
 
 va 
. (6–7)
agar, jism yuzasiga fotonlar oqimi tushayotgan bo‘lsa, u holda fotonlar 
shu yuzaga impuls beradi va yorug‘lik bosimini vujudga keltiradi.
Maksvellning elektromagnit nazariyasiga binoan ham yorug‘lik biror 
jism yuzasiga tushganda unga bosim bilan ta’sir qiladi. lekin, bu bosim juda 
kichik qiymatga ega ekan. Maksvellning hisoblariga ko‘ra, Yerga tushayotgan 
Quyosh nurining 1 m
2
 yuzali absolut qora qismiga ko‘rsatadigan bosim  
kuchi 0,48 μn ekan. Bunday kuchni ochiq Yer sharoitida qayd qilish juda 
qiyin.
ilk bor yorug‘lik bosimini 1900-yilda rus olimi P. n.  lebedev tajribada 
o‘lchaydi. Buning uchun o‘ta nozik qurilma yasaydi. Bir yoki bir necha 
juft qanotchalar bo‘lgan osma, juda ingichka ipga osilgan. ipga ko‘zgu 
o‘rnatilgan bo‘lib, yupqa yengil qanotchalarning biri yaltiroq, ikkinchisi 
qoraytirilgan. Yaltirog‘i yorug‘likni yaxshi qaytaradi, qoraytirilgani esa 
yutadi.
sistema, havosi so‘rib olingan idish ichiga joylashtirilgan bo‘lib, 
juda sezgir buralma tarozini tashkil qiladi. Osmaning burulishi ipga 
mahkamlangan ko‘zgu va truba yordamida kuzatiladi. Osmaning burilish 
burchagiga qarab, osmaga ta’sir etuvchi yorug‘likning bosim kuchi 
aniqlanadi.
lebedevning natijalari Maksvellning elektromagnit nazariyasini tasdiqladi 
va o‘lchangan yorug‘lik bosimi nazariy hisoblangan yorug‘lik bosimiga 20 % 
xatolik bilan mos keldi. keyinchalik, 1923-yilda gerlaxning tajribalar asosida 
o‘lchagan yorug‘lik bosimi nazariy hisoblangandan 2 % ga farq qildi.

144
fotonlar oqimining sirtga beruvchi bosimning formulasini quyidagicha 
keltirib chiqarish mumkin. fotonning yuzaga urilish natijasidagi ta’sir kuchi 
F
1
 = 
Δ(mc)
Δt
 ga teng. agar N ta foton urilsa, u holda F
k
 = NF
1
 = 
NΔ(mc)
Δt
.
Bu  yerda:  Δ(mc) – foton impulsining o‘zgarishi. agar yuza ideal yaltiroq 
bo‘lsa, Δ(mc) = 2mc ga, absolut qora bo‘lsa, Δ(mc) = mc ga teng.
Unda absolut qora yuzaga berilgan bosim 
 = 
NΔ(mc)
S · Δt
.
agar yuza yaltiroq bo‘lsa, p
1
 = 
N · 2mc
S · Δt
. 
E = mc
2
 dan 
 ekanligini hisobga olinsa, p = 
NE
c · S · Δt
.
 
Bu yerda 
NE
S · Δt
 = I – yuza birligiga vaqt birligida tushuvchi yorug‘lik 
(to‘lqin) energiyasi yorug‘lik (to‘lqin) intensivligi I deyiladi.
U holda 
. Bu Maksvellning elektromagnit to‘lqinlarning 
modda  yuzasiga tushgan dagi (absolut qora yuzaga) beradigan bosimining 
formulasidir.
fotoeffekt hodisasiga asoslanib ishlaydigan asboblardan eng ko‘p 
qo‘llaniladiganlari fotoqar shilikdir.
fotoqarshilikning asosini yuzasi nisbatan katta bo‘lgan, yorug‘likka sezgir 
yarimo‘tkazgich tashkil qiladi. Uning sxematik ko‘rinishi va shartli belgisi 
6.4-rasmda keltirilgan.
a) 
b)
elektrod elektrod
elektrod
elektrod
6.4-rasm.
Xona temperaturasida yarimo‘tkazgichning qarshiligi juda katta va 
undan juda kichik tok o‘tadi. Unga yorug‘lik tushishi bilan erkin zaryad 
tashuvchilarining konsentratsiyasi ortadi, qarshiligi kamayadi. Tok kuchi ortadi.

145
fotoqarshiliklarning yutuqlari quyidagilar. Yuqori fotosezgirlik, uzoq 
muddatda samarali ishlashi, o‘lchami kichikligi, tayyorlash texnologiyasi 
murakkab emas, har xil to‘lqin uzunligida ishlaydigan yarimo‘tkazgichli 
materialdan tayyorlanishi mumkinligidadir.
Uning kamchiliklaridan biri – qarshiligining o‘zgarishi yorug‘lik oqimiga 
chiziqli bog‘liq emasligi bo‘lsa, ikkinchisi – temperaturaga sezgirligidir. shu 
jumladan, uning inertligi katta, katta chastotalarda uning qo‘llanilishida qator 
muammolar paydo bo‘ladi.
ichki fotoeffektga asoslangan fotoelementlar.
ichki fotoeffektga asoslangan p-n o‘tishli yarimo‘tkazgichli fotoele-
mentlar yorug‘lik energiyasini elektr energiyasiga aylantirishda qo‘llani ladi. 
Quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beruvchi yarimo‘tkaz-
gich – kremniyli fotoelementlar keng qo‘llanil 
moq 
da va ular Quyosh 
batareyalari nomini olgan.
yorug‘lik
p-tip
n-tip
si
– +
6.5-rasm.
  Quyosh batareyasining asosini n-turdagi 
kremniy plastinkasi tashkil qilib, uning barcha 
tomonlari  p-tipdagi kremniyning yupqa 
 
(1–2-μm) qatlami bilan qoplangan (6.5-rasm).
elementning yuzasiga yorug‘lik tushi-
shi bilan yupqa p-tipdagi qatlamda elekt ron 
kovak juftlari hosil bo‘lib, yupqa qatlamda 
rekombinatsiyalanishga ulgurmasdan p-n  
tip o‘tishli sohaga o‘tadi. p – n o‘tishli sohada zaryadlarning ajralishi ro‘y 
beradi. hosil bo‘lgan maydon ta’sirida elektronlar n-sohaga, kovaklar 
p-sohaga haydaladi. hosil bo‘lgan eYuk o‘rtacha hisobda 0,5 V gacha 
bo‘ladi. 1 sm
2
 yuzali bunday element iste’molchiga ulanganda 25 ma gacha 
tok beradi.
kremniyli fotoelementlar sezgirligi yashil nurlar uchun maksimum, ya’ni 
Quyosh nurlanishining maksimal qismiga to‘g‘ri keladi. shuning uchun ular 
yuqori fik ga ega bo‘lib, odatda, 11–12 %, yuqori sifatli materiallarda 21–
22 % ga bo‘radi.
Quyosh batareyalari Yerdagi Quyosh elektrostansiyalaridan tashqari, 
Yerning sun’iy yo‘ldoshlari va kosmik kemalarda elektr energiya manbayi 
sifatida xizmat qiladi.

146
ichki fotoeffektga asoslangan va eng ko‘p qo‘llaniladigan asboblardan 
biri yorug‘lik diodlari (yarimo‘tkazgichli lazerlar) dir. Bu bir yoki bir nechta 
p – n o‘tishga asoslangan diod bo‘lib, undan elektr toki o‘tganda o‘zidan 
yorug‘lik chiqaradi. Bu diod materialida elektronlarning miqdori hamda 
harakatchanligi kovaklarga nisbatan kattaroq bo‘ladi. elektronlar n-sohadan 
p-sohaga o‘tganda kovaklar bilan rekombinatsiyalashib, o‘zlaridan ortiqcha 
energiyani nur sifatida chiqaradi.
Yarimo‘tkazgich materialining turiga bog‘liq holda nurlanish rangi 
turlicha bo‘ladi.
O‘zbekiston fa akademigi M. saidov tomonidan 10 ga yaqin turli 
nurla nishga ega bo‘lgan yorug‘lik diodlari yaratilgan hamda nazariyasi va 
tayyorlash texnologiyasi ishlab chiqilgan.
avvallari fotoasboblar faqat kinotexnikada hamda fotoelektron 
sanagichlarda qo‘llanilgan bo‘lsa, bugungi kunda yoritgichlarda, roboto-
texnikada, avtomatikada, fotometriyada, tungi ko‘rish asboblarida, Quyosh 
elektrostansiyalarida hamda yorug‘lik nurlari yordamida amalga oshiriluvchi 
ilmiy tadqiqotlarda keng qo‘llanilmoqda.
O‘zbekistonda Quyosh energiyasidan keng foydalanish maqsadida 
1993-yilda “fizika-Quyosh” ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi tashkil 
etildi va keng ko‘lamda ilmiy-tadqiqot hamda amaliy izlanishlar olib 
borilmoqda.
1.  Fotorezistor nima va uning ishlashi qanday tamoyilga asoslanadi?
2.  Ichki  fotoeffektga  asoslangan  fotoelementning  elektroenergiya 
manbayi sifatida qo‘llanilish tamoyilini tushuntiring.
3.  P.  N.  Lebedevning  yorug‘likning  bosimini  o‘lchash  tajribasini 
tushuntiring.
4.  Yorug‘lik  bosimini    yorug‘likning  kvant  tasavvuri  asosida  tushun-
tiring.
Masala yechish namunasi
1. agar metalldan elektronning chiqish ishi 7,6 · 10
-19
 J va elektronning 
kinetik  energiyasi  4,5 · 10
-20
 J bo‘lsa, yuzaga tushayotgan yorug‘likning to‘lqin 
uzunligini aniqlang. h = 6,6 · 10
–34
  J · s

147
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
E
k
= 4,5 · 10
–20
 J
A = 7,6 · 10
–19
 J
h = 6,6 · 10
-34
 J · s
hv = A+ E
k
 
λ =
6,6·10
–34
  J·s·3·10
8
m/s
≈ 2,46 ·10
–7
m.
7,6·10
–19
 J +0,45·10
–19
 J
Javobi: λ ≈ 2,46 · 10
–7
 m.
Topish kerak:
λ = ?
6-mashq
1. 35 g modda 33 g antimoddaga qo‘shilib, 10
5 
hz li elektromagnit 
nurlanishga aylansa, nechta foton nurlanadi? (Javobi:  9 · 10
33
 ta).
2. agar birinchi fotonning energiyasi ikkinchisinikidan 2 marta katta 
bo‘lsa,  birinchi  fotonning  impulsi  ikkinchisinikidan  necha  marta  farq  qiladi? 
(Javobi: 2 marta).
3. nisbiy sindirish ko‘rsatkichi n bo‘lgan shaffof muhitda fotonning 
impulsi nimaga teng? (Javobi: hv/nc).
4. Massasi tinch holdagi elektronning massasiga teng bo‘lishi uchun 
fotonning energiyasi (MeV) qanday bo‘lishi kerak? (Javobi: 0,51 MeV).
5. Chastotasi 10
17
 hz bo‘lgan nurlanish ko‘zguga tik tushib, undan 
qaytmoqda. fotonning uning qaytishdagi impulsi o‘zgarishining modulini 
aniqlang  (kg · m/s).  h=6,6 · 10
–63
  J · s.  (Javobi:  4,4 · 10
–25
 kg·m/s).
6. 100 sm
2
 yuzaga minutiga 63 J yorug‘lik energiyasi tushadi. Yorug‘lik 
to‘la qaytsa, uning bosimi nimaga teng? (Javobi:  7 · 10
–7 
n/m
2
).
7. Yorug‘likni to‘la qaytaruvchi yuzada yorug‘likni to‘la yutuvchi yuzaga 
nisbatan yorug‘lik bosimi necha marta katta bo‘ladi? (Javobi: 2 marta).
8. To‘lqin uzunligi 3 · 10
–7
 m ga to‘g‘ri keluvchi yorug‘lik nuri kvantining 
energiyasini aniqlang. (Javobi:  6,6 · 10
–19
 J).
9. Metalldan elektronning chiqish ishi 3,3 · 10
–19
 J bo‘lsa, fotoeffektning 
qizil chegarasi v
0
 ni toping. (Javobi:  5 · 10
14
 hz).
10. Yorug‘likning to‘lqin uzunligi 5 · 10
–5
 sm bo‘lsa, fotonning impulsini 
aniqlang. (Javobi:  1,32 · 10
–27
  kg · m/s).
11. foton energiyasi 4,4 
· 
10
–19
 J bo‘lgan yorug‘likning muhitdagi 
to‘lqin  uzunligi  3 · 10
–7
 m bo‘lsa, shu muhitning nur sindrish ko‘rsatkichini 
aniqlang. (Javobi: n = 1,5).

148
12. fotoeffekt qizil chegarasi v
0
 = 4,3 · 10
14
 hz bo‘lgan moddaga to‘lqin 
uzunligi  3 · 10
–5 
sm bo‘lgan yorug‘lik tushsa, fotoelektronlarning kinetik 
energiyasi nimaga teng (J)? (Javobi: E
k
 ≈ 3,76 · 10
–19
 J).
13. fotoelementning katodi v
1
 chastotali monoxromatik yorug‘lik nuri 
bilan yoritilganda fotoelektronlarning kinetik energiyasi E
1
 ga, v
2
= 3v
1
 
chastotali nur bilan yoritilganda fotoelektronlarning kinetik energiyasi E
2
 ga 
teng bo‘lgan. E
1
 va E
2
 larning nisbati qanday? (Javobi:  E
2
 > 3E
1
).
14. seziyli katodga to‘lqin uzunligi 600 nm bo‘lgan yorug‘lik 
tushmoqda. elektronning katoddan chiqish ishi 1,8 eV ga teng bo‘lsa, 
yopuvchi kuchlanishning qanday qiymatida (V)  fototok  to‘xtaydi? 
h =4 ,1 · 10
–15
  eV · s.  (Javobi: U
yo
 = 0,25 V).
15.  Quvvati  100  W  bo‘lgan  yorug‘lik  manbayi  har  2  sekundda 
2,5 · 10
20
 ta foton nurlaydi. Yorug‘likning to‘lqin uzunligini aniqlang. 
h=6,6 · 10
–34
  J · s. (Javobi:  λ ≈ 2,5 · 10
–7
 m).
16. Chastotasi 10
16
 hz bo‘lgan yorug‘lik nuri ko‘zguga tushib, to‘la 
qaytmoqda. Yorug‘likning qaytish jarayonidagi foton impulsining o‘zgarishini 
toping. h = 6,6 · 10–34 J ·s. (Javobi: 4,4 · 34
–10
  kg · m/s).
17. Yakkalangan mis sharchaga to‘lqin uzunligi 0,165 μm bo‘lgan 
monoxromatik ultrabinafsha nur tushmoqda. agar misdan elektronning 
chiqish ishi A
ch
 = 4,5  eV  bo‘lsa,  sharcha  necha  volt  potensialgacha 
zaryadlanadi? h = 4,1 · 10
–5
  eV · s.  (Javobi:  φ
max
 ≈ 2,95 V).
vi bobni yakunlash yuZasidan tEst savollari
1.  Yorug‘likning jismlardan elektronni chiqarish hodisasi … deyiladi.
a) qutblanish; 
B) difraksiya; 
C) dispersiya; 
D) fotoeffekt.
2.  Tushayotgan yorug‘likning intensivligi 4 marta kamaysa, fotoeffektda 
chiqayotgan elektronlar soni qanday o‘zgaradi?
a) 4 marta ortadi;   
B) 2 marta kamayadi;
C) 4 marta kamayadi; 
D) o‘zgarmaydi.
3.  Fotoeffektda  tushayotgan  yorug‘likning  chastotasi  2  marta  ortsa, 
chiqayotgan fotoelektronlar soni qanday o‘zgaradi? 
a) 2 marta kamayadi; 
B) 2 marta ortadi;
C) 4 marta kamayadi; 
D) o‘zgarmaydi.

149
4.  Tushayotgan  yorug‘likning  oqimi  (λ=const  da)  4  marta  ortsa, 
fotoelektronlarning tezligi necha marta o‘zgaradi?
a) o‘zgarmaydi; 
 
C) 4 marta kamayadi;
B) 4 marta ortadi;   
D) 2 marta ortadi.
5.  Agar fotoeffektda chiqayotgan zarralarning tezligi 1,6 · 10
6
 m/s bo‘lsa, 
tushayotgan  yorug‘likning  to‘lqin  uzunligini  hisoblang.  Chiqish  ishi 
A = 5,3 eV (m).
a)  10 · 10
–6
; 
B)  9,8 · 10
–9
; 
C)  6,63 · 10
–10
; 
D)  2 · 10
–7
.
6.  Kaliy  uchun  fotoeffektning  qizil  chegarasi  600  nm.  Kaliy  uchun 
chiqish ishini hisoblang (Joullarda)
a)  6,6 · 10
–26
; 
B)  6,6 · 10
–19
; 
C)  2,2 · 10
–19
; 
D)  3,5 · 10
–19
.
7.  Agar  fotokatoddan  elementlarning  chiqish  ishi  3  eV  bo‘lsa,  unga 
tushayotgan  fotonlarning  energiyasi  5  eV  bo‘lsa,  tormozlovchi 
potensial qanday bo‘lganda foton kuchi nolga teng bo‘ladi (V)?
a) 1.5; 
B) 2; 
C) 3; 
D) 5.
8.  Biror  metall  uchun  fotoeffektning  qizil  chegarasi  331  nm  ga  teng. 
Bu  metallda  fotoeffektning  ro‘y  berishi  uchun  tushayotgan  yorug‘lik 
fotonining energiyasi (eV) qanday bo‘ladi?
a) 2,45; 
B) 2,60; 
C) 2,75; 
D) 3,75.
9.  Nikel  uchun  fotoeffekt  qizil  chegarasini  aniqlang  (m).  Nikel  uchun 
chiqish ishi 5 eV.
a)  5 · 10
–7
; 
B)  2,3 · 10
–5
; 
C)  2,5 · 10
–7
; 
D)  1 · 10
–6
.
10. Chiqish ishi 3 eV bo‘lgan metallga 5 eV energiyali fotonlar tushganda 
undan chiqayotgan fotoelektronlarning maksimal kinetik energiyasini 
aniqlang (eV).
a) 0,6; 
B) 2; 
C) 3; 
D) 5.
11.  Yorug‘likning  to‘lqin  uzunligi  10
–7
  m  bo‘lsa,  foton  energiyasini 
aniqlang (eV). h =4 ·10
–15
 eV · s
a) 1; 
B) 2; 
C) 4; 
D) 12.
12. Yorug‘likning  to‘lqin  uzunligi  220  nm  bo‘lsa,  fotonning  massasini 
(kg) aniqlang.
a)  3 · 10
-36
; 
B)  1,5 · 10
-36
; 
C)  1,6 · 10
-36
; 
  D)  1 · 10
-35
.
13. Yorug‘likning  to‘lqin  uzunligi  6,63 · 10
–8
  m  bo‘lsa,  fotonning 
impulsini aniqlang (kg · m/s). h = 6,63 · 10
–34
 J · s
a) 10
–26
; 
B) 10
–42
; 
C) 10
–34
; 
D)  1,6 · 10
–35
.

150
14.  Yorug‘likning  chastotasi  3 · 10
15
  hz  bo‘lsa,  uning  impulsini  aniqlang 
(kg · m/s). h = 6,63 · 10
–34
 J · s.
a)  2,21 · 10
–19
; 
B)  2,21 · 10
–27
; 
C)  6,63 · 10
–19
; 
D)  6,63 · 10
–27
15. Agar  fotonning  impulsi  3,315 · 10
–27
  kg · m/s  bo‘lsa,  yorug‘likning 
chastotasni aniqlang (hz).
a)  3 · 10
14
; 
B)  2 · 10
15
; 
C)  1,5 · 10
15
; 
D)  2 · 10
14
.
16. Qizdirgichli  lampochka  nurlanishining  o‘rtacha  to‘lqin  uzunligi  
1,2  μm.  200  W  quvvatli  lampochkaning  1  sekund  nurlanishidagi 
fotonlar sonini aniqlang. h = 6,63 · 10
-63
 J · s.
a)  80 · 10
21
; 
B)  2,5 · 10
21
; 
C)  1,5 · 10
20
; 
D)  1,2 · 10
21
.
17.  Nisbiy  sindirish  ko‘rsatkichi  n  bo‘lgan  shaffof  muhitda  fotonning 
impulsi nimaga teng?
a) nhv/c; B) 
nhv; C) 
hλ/n; D) 
hv/nc.
18. Modda  uchun  fotoeffektning  qizil  chegarasi  1 · 10
15 
hz  bo‘lib  unga 
chastotasi  1 · 10
15 
hz  bo‘lgan  yorug‘lik  ta’sirida  uchib  chiqqan 
fotoelektronlarning maksimal kinetik energiyasini hisoblang. (J) 
 
a)  6,6 · 10
–19
; 
  B)  3,3 · 10
–19
;      C)  2,2 · 10
–19
;      D)  1,6 · 10
–19
.
19.  Metalldan  elektronning  chiqish  ishi  3,3 · 10
–19
J  bo‘lsa,  fotoeffektning 
qizil chegarasi v
0
 ni toping (hz). 
  a) 10
–14
; 
  B)  2 · 10
14
; 
    C)  5 · 10
14
; 
    D)  6,6 · 10
15
.
Vi bobda o‘rganilgan eng muhim tushuncha, qoida va qonunlar
Vin siljish qonuni Jism nurlanishning maksimumiga to‘g‘ri keluvchi to‘l qin 
uzunligi,  λ
m
 absolut temperaturaga teskari propor sionaldir: 
, b = 2,898 · 10
–3
 m · k – Vin  doimiysi.
kvant
Bu jismning yutish yoki nurlanish energiyasining minimal 
qismi.
kvant energiyasi
kvant energiyasi yorug‘lik chastotasiga to‘g‘ri propor sional:
E = hv, h = 6,626 · 10
–34
 J · s.
Tashqi fotoeffekt
Bu moddadan yorug‘lik ta’sirida elektronlarning chiqishi.
Yopuvchi 
kuchlanish
Bu fotonlar boshlang‘ich tezliklari bilan anodga yetib bora 
olmaydigan tormozlovchi manfiy kuchlanish.

151
fotoeffekt 
qonunlari:
1. fotoelektronlarning maksimal kinetik energiyasi yorug‘-
lik oqimiga (intensivligiga) bog‘liq emas va tushuvchi 
nurning chastotasi v ga chiziqli bog‘liq.
2. har bir modda uchun fotoeffekt ro‘y beradigan minimal 
chastota  v
min
 mavjud va bu fotoeffektning qizil chegarasi 
deyiladi.
3. katoddan vaqt birligida chiqayotgan fotoelektronlar soni 
katodga tushayotgan yorug‘lik oqimi (intensivligi)ga to‘g‘ri 
proporsional, chastotasiga bog‘liq emas.
elektronlarning 
maksimal kinetik 
energiyasi
.
fotoeffekt uchun 
eynshteyn 
formulasi
.
fotoeffektning 
qizil chegarasi
fotoeffektning qizil chegarasi hv
min 
=A yoki 
. Bu 
yerda  v
min
 yoki λ
0
 – fotoeffektning qizil chegarasiga to‘g‘ri 
kelgan chastota va to‘lqin uzunligi.
ichki fotoeffekt
Yorug‘lik ta’sirida yarimo‘tkazgichlarda erkin zaryad 
tashuvchilarning konsentrasiyasi ortishi.
foton
Yorug‘lik kvanti yoki zarrasi. Uning tinch holatdagi 
massasi m
0
 = 0.
fotonning 
energiyasi
fotonning energiyasi E = hv, harakat tezligi c, impulsi 
, massasi 
.
Yorug‘lik bosimi
, bu yerda I – yorug‘lik intensivligi.
fotoqarshilik- 
fotorezistor
Yorug‘lik ta’sirida qarshiligi kamayuvchi rezistor.
Quyosh 
batareyalari
ichki fotoeffektga asoslangan p-n o‘tishli yarim o‘tkazgichli 
fotoelementlar bo‘lib, yorug‘lik energiyasini elektr 
energiyasiga aylantirib beradi.

152
vii  bob. atoM va yadro FiZikasi.  
atoM EnErgEtikasining   
FiZik asoslari
Barcha moddalar ko‘p sonli bo‘linmas zarralardan (atomlardan) tashkil 
topgan,  degan  fikr  juda  qadim  zamonlarda  yunon  olimlari  Demokrit,  Epikur 
va lukretsiylar tomonidan bildirilgan (atom so‘zi yunoncha «atomos» – 
bo‘linmas  degan  ma’noni  anglatadi).  Lekin  bu  fikrga  turli  sabablarga  ko‘ra 
uzoq vaqtlargacha jiddiy e’tibor berilmagan. ammo o‘n sakkizinchi asrda 
a.  lavuazye  (fransuz)  (1743–1794),  J.  Dalton  (ingliz)  (1766–1844),  a.  avogadro 
(italyan) (1776–1856), M. lomonosov (rus) (1711–1765), Y. Berselius (shved)
(1779–1848) kabi olimlarning sa’y-harakatlari natijasida atomlarning 
mavjudligiga shubha qolmadi. D. i.  Mendeleyev 1869-yilda elementlar davriy 
sistemasini yaratib, barcha moddalarning atomlari bir-birlariga o‘xshash 
tuzilishga ega ekanligini ko‘rsatib berdi. shu bilan birga, yigirmanchi asrning 
boshlariga kelib, bo‘linmas hisoblanuvchi atomning ichiga nigoh tashlash, ya’ni 
uning  tuzilishini  o‘rganish  muammosi  vujudga  keldi.  Ingliz  fizigi  J. J.  Tomson 
1903-yilda atomning tuzilishi haqidagi birinchi modelni taklif qildi. Boshqa 
ingliz  fizigi  D.  Rezerford  o‘z  tajribalariga  asosan  Tomson  modelini  inkor 
etib,  atomning  planetar  modelini  taklif  qildi.  Ushbu  modelga  muvofiq,  atom 
yadrodan  (o‘zakdan)  va  uning  atrofida  harakatlanuvchi  elektronlardan  tashkil 
topgan. keyinchalik esa atom yadrosi – musbat zaryadlangan proton va elektr 
jihatdan neytral neytronlar majmuasidan iboratligi aniqlandi.
37-
mavzu. atoMning bor ModEli. bor postulatlari
1903-yilda  ingliz  fizigi  J. J.  Tomson  atomning  tuzilishi  haqidagi  birinchi 
modelni  taklif  qildi.  Tomson  modeliga  muvofiq,  atom  –  massasi  tekis 
taqsimlangan 10
–10
 m kattalikdagi musbat zaryadlardan iborat shar sifatida 
tasavvur  qilinadi.  Uning  ichida  esa,  o‘z  muvozanat  vaziyatlari  atrofida 
tebranma  harakat  qiluvchi  manfiy  zaryadlar  (elektronlar)  mavjud  bo‘lib 

153
(bunda atomni keksga o‘xshatish va elektron mayiz singari joylashgan deyish 
mumkin), musbat va manfiy zaryadlarning yig‘indisi o‘zaro teng.
Boshqa  ingliz  fizigi  D.  Rezerford  1911-yilda  o‘z  tajribalariga  asosan 
Tomson modelini inkor etib, atomning yadroviy (planetar) modelini taklif 
qildi. Ushbu modelga ko‘ra atom jajjigina quyosh sistemasidek tasavvur 
qilinadi.  Elektronlar  yadro  atrofida  (yopiq)  orbitalar  –  atomning  elektron 
qobig‘i bo‘ylab harakatlanadi va ularning zaryadi yadrodagi musbat zaryadga 
teng.
Atomning  o‘lchamlari  juda  kichik  bo‘lgani  uchun  (≈ 10
–10
m) uning 
tuzilishini bevosita o‘rganish juda qiyin. shuning uchun uning tuzilishini 
bilvosita, ya’ni ichki tuzilishi haqida ma’lumot beruvchi xarakteristikalar 
yordamida  o‘rganish  maqsadga  muvofiqdir.  Shunday  xarakteristikalardan 
biri – atomning nurlanish spektri. atomning nurlanish spektri, ya’ni atom 
elektromagnit nurlar chiqarishida (yoki yutishida) hosil bo‘ladigan optik 
spektrlar ancha batafsil o‘rganilgan.
Shveysariyalik  fizik  I.Balmer  1885-yilda  tajriba  natijalariga  tayanib 
vodorod spektri chiziqlari chastotalari uchun quyidagi formulani topdi.
 
v = R
. (7–1)
Bu yerda: R = 3,29 · 10
15 
hz – ridberg doimiysi, m  va n doimiy sonlar, ular 
mos holda m = 1, 2, 3, 4, ... qiymatlarni, n  esa  butun (m + 1 dan boshlab) 
qiymatlarni  qabul  qiladi.  Ushbu  formulaga  muvofiq  vodorod  spektri  uzlukli 
chiziqlardan iboratdir.
rezerfordning yadroviy modeli atomning spektral qonuniyatlarini 
tushuntirib bera olmadi. Bundan tashqari, bu model klassik mexanika va 
elektrodinamika qonunlariga zid bo‘lib chiqdi.