K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

Proton.  1919-yilda  E.  Rezerford  tajribalarida,  azotning  α-zarralar  bilan 
bombardimon qilinishi natijasida, vodorod atomining yadrosi proton kashf 
qilingan. U zaryadining miqdori elektronning zaryadiga teng bo‘lgan, musbat 
zaryadlangan zarradir. Massasi elektronning massasidan 1836 marta katta.

175
K-mezonlar.  1950-yillardan boshlab kashf qilinadigan zarralarning soni 
keskin ortib bordi. Bular qatoriga k-mezonlar ham kiradi. Ularning zaryadi 
musbat, manfiy, nol bo‘lishi mumkin. Massalari esa 966–974 m
e
 atrofida.
Giperonlar.  keyingi zarralar guruhi giperonlar deyiladi. Ularning 
massalari 2180  m
e
 dan 3278  m
e
 gacha oraliqda bo‘ladi.
rezonanslar.  keyingi paytlarda yashash davrlari juda kichik bo‘lgan 
rezonanslar deb ataluvchi zarralar kashf qilindi. Ularni bevosita qayd 
qilishning iloji bo‘lmay, vujudga kelganini parchalanishida hosil bo‘lgan 
mahsulotlarga qarab aniqlanadi.
Umuman olganda, dastlabki paytlarda bor-yo‘g‘i bir nechtagina va 
materiyaning eng jajji g‘ishtchalari deb hisoblangan elementar zarralar 
keyinchalik, shu qadar xilma-xil va shu qadar murakkab bo‘lib chiqdi.
Antizarralar.  Birinchi antizarra – elektronning antizarrasi (qarama-
qarshi zarrasi) – pozitron kashf qilingandan so‘ng, boshqa zarralarning 
ham antizarrasi yo‘qmikan, degan savol tug‘ildi. antiproton 1955-yilda 
mis nishonni protonlar bilan bombardimon qilish natijasida hosil qilindi. 
1956-yilda esa antineytron kashf qilindi. hozirgi paytda har bir zarraning o‘z 
antizarrasi, ya’ni massasi va spini teng, zaryadi esa qarama-qarshi bo‘lgan 
zarra mavjudligi aniqlangan.
elektron va protonlarning antizarralari zaryadining ishorasi bilan farq 
qilsa, neytron va antineytron xususiy magnit momentlarining ishorasi 
bilan  farq  qiladi.  Zaryadsiz  zarralar  foton,  π
0
-mezonlarning o‘zlari va 
antizarralarining fizik xossalari bir xil.
antizarralar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lgandan keyin o‘quvchida 
zarra va antizarra uchrashib qolsa, nima bo‘ladi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. 
Ushbu savolga javobni keyingi satrlarda topasiz.
Modda  va  maydonning  bir-biriga  aylanishi.  elektronning o‘z 
antizarrasi – pozitron bilan uchrashuvi ularning elektromagnit nurlanish 
kvantiga aylanishiga va energiya ajralishiga olib keladi. Bu hodisa 
annigilatsiya deyiladi:
 e
–
 + e
 + 
 → 2γ. 
nafaqat elektron va pozitron, balki barcha zarralar ham o‘z antizarralari 
bilan uchrashganda annigilatsiyaga kirishadi. Boshqacha aytganda, ular 
elektromagnit maydon kvantlariga (fotonlarga) aylanadi.
Ushbu holda annigilatsiya so‘zi uncha qulay tanlanmagan. Chunki u 
lotincha «yo‘qolish» degan ma’noni anglatadi. aslida esa zarra va antizarra 

176
uchrashganda hech qanday yo‘qolish ro‘y bermaydi. Barcha saqlanish 
qonunlari to‘la bajariladi. Materiya modda ko‘rinishidan elektromagnit 
maydon kvantlari ko‘rinishiga o‘tadi, xolos.
energiyasi elektron va pozitronning tinchlikdagi energiyalari yig‘indisidan 
katta  bo‘lgan  γ-kvant  Eγ > 2m
0
c
2
 =1,02  MeV  yadroning  yonidan  o‘tganida 
elektron-pozitron juftligiga aylanishi mumkin:
 
γ → e
–
 + e
 +
. 
elektron-pozitron juftligining paydo bo‘lishi va ularning annigilatsiyasi 
materiyaning ikki shakli (modda va maydon) o‘zaro bir-biriga aylanishlarini 
ko‘rsatadi.
Elementar  zarralar  ta’sirlashuvining  turlari. Zamonaviy tasavvurlarga 
ko‘ra, tabiatda to‘rt xil fundamental ta’sirlashuv mavjud. Bular kuchli, 
elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion ta’sirlashuvlardir. Bu ta’sir 
lashuv-
larning har birini amalga oshiruvchi zarralar va har biriga mos keluvchi o‘z 
maydonlari mavjud. adronlar – barcha turdagi fundamental ta’sirlashuvlarda 
ishtirok  etadilar.  Bu  sinfga  barionlar  va  π-mezonlar  kiradi.  Barionlar   + 1 
barion zaryadiga, antizarralari esa –1 barion zaryadiga ega. Mezonlarning 
barion zaryadi nolga teng. Barionlarning spini yarim sonli, mezonlarniki 
esa butun son. nuklonlar va nuklonlarga bo‘linadigan og‘irroq zarralar ham 
barionlarga kiradi. Massasi nuklonning massasidan katta bo‘lgan barionlarga 
giperonlar deyiladi.
leptonlar – kuchli ta’sirlashuvdan boshqa har uchchala ta’sirlashuvlarda 
ham ishtirok etadi. leptonlar (“leptos” yunoncha 
 
– 
 
yengil) elektronlar, 
pozitronlar,  μ  –  mezonlar  va  neytrinolardir.  Leptonlar  + 1  lepton  zaryadiga, 
antizarralari esa –1 lepton zaryadiga ega.
fotonlar – gravitasion va elektromagnit ta’sirlashuvlarda ishtirok etadigan 
zarralar.
gravitonlar – faqat gravitatsion ta’sirlashuvda ishtrok etadi deb hisob-
lanuvchi zarralar. garchi oxirgi tajribalar gravitatsion to‘lqinlarni qayd 
etishayotgan bo‘lsa-da, gravitonlarning mavjudligi oxirigacha tasdiqlanmagan.
Barcha elementar zarralar bir-birlariga aylanib turishadi va bu aylanishlar 
ular mavjudligining asosiy omili bo‘lib hisoblanadi.
1964-yilda  amerikalik  fiziklar  M.  Gel-Man  va  J.  Sveyglar  kvarklar  deb 
ataluvchi  faraziy  zarralar  mavjudligini  bashorat  qilishdi.  Ularning  fikricha, 
adronlar kvarklardan tashkil topgan. hozirgi kunda ularning mavjudligini 
tasdiqlovchi tajriba natijalari mavjud.

177
kvarklar kuchli, kuchsiz va elektromagnit ta’sirlashuvlarda ishtirok 
etishadi. hammasi bo‘lib kvarklar oltita. Ular lotin harflari bilan 
belgilanib, uchta (u,d), (c,s), (t,b) oilaga bo‘linadi. Oltita kvarkning 
har biri o‘z “hidi” bilan ajratiladi va ular uchta – sariq, ko‘k va qizil 
“rangda” bo‘ladi. Dastlab u, d, s kvarklar kiritildi. keyinchalik esa 
ularga “maftunkor” c (charm), “go‘zal” b (beautn) va “haqiqiy” t 
(truth) kvarklari qo‘shildi. u, c, t kvarklarning elektr zaryadi elektron 
zarralarining +2/3 qismiga, qolganlariniki esa 1/2 qismiga teng. 
antikvarklar mos ravishda qarama-qarshi elektr zaryadiga ega. 
Kvarklarning  spini  ℏ  birligida  beriladi.  kvarkning kattaligi 10
–18
 dan 
oshmaydi, ya’ni kvark protondan kamida 10
3
 (ming) marta kichik. 
Protonni  E ≈ 2 · 10
4
 MeV energiyali elektronlar bilan bombardimon qilish 
undagi zaryad proton ichida uch joyda mos ravishda + 2/3q
e
,+ 2/3q
e
 va 
–+ 1/3q
e
 kabi joylashganini ko‘rsatdi.
neytron ham bitta 
 va ikkita 
 kvarklardan 
tashkil topgan.
Mezonlar kvarklar va antikvarklardan tashkil topgan. Masalan, 
 
π+-mezon 
 dek tashkil topgan. Bu yerda: 
– kvarkning antizarrasi.
Nuklonlarning kvarklardan tuzulishi
Nuklon
Elektron zaryad
Tarkibi
Kvarklarning elektr zaryadi
Proton
 + q
e
u, u, d
+
q
e
, + q
e
, – q
e
neytron
0
u, d, d
+
q
e
, – q
e
, – q
e
Zamonaviy  nazariyalarga  muvofiq  yettita  asosiy  zarralar  mavjud  bo‘lib, 
qolganlarini ulardan tuzish mumkin. Bular kvark, antikvrak, glyuon, graviton 
va uchta xigson.
leptonlar va kvarklar yanada maydaroq zarralardan tashkil topgan degan 
nazariyalar ham yo‘q emas.
hozirgi paytda olimlarning asosiy diqqati elementar zarralarning 
“standart modeli”ga qaratilgan. ayniqsa 2012-yil 4-iyulda Xiggs Bozoni 
kashf qilingani haqidagi ma’lumotlar e’lon qilingandan so‘ng bu modelga 
qiziqish yanada kuchaydi.

178
shu bilan birga “standart model”da faqat uchta: kuchli, kuchsiz va 
elektromagnit ta’sirlashuvlargina birlashtirilib, to‘rtinchi gravitatsion 
ta’sirlashuv qaralmaydi.
1. «Elementar» so‘zi qanday ma’noni anglatadi?
2. Hozir nechta zarra mavjudligi aniqlangan?
3. Zarra va antizarra uchrashganda qanday hodisa ro‘y beradi?
4. Modda va maydon bir-biriga aylanadimi?
5. Kvarklar qanday zarralar?
Masala yechish namunasi:
Elementar  zarra  pi-nol-mezon  (π
0
)  ikkita  γ  –  kvantga  parchalandi.  Agar 
bu zarraning tinchlikdagi massasi 264,3 elektron massasiga teng bo‘lsa,  
γ – nurlanish chastotasini toping.
B e r i l g a n: 
Y e c h i l i s h i: 
π
0
→
 
2γ
m
π
= 264,3 m
e
Energiyaning saqlanish qonuniga muvofiq
m
e
с
2
 = 0,511 MeV ligidan
=
= 16,33 · 10
21
 hz.
Javobi:  16,33 · 10
21
 hz.
Topish kerak:
v = ?
44-
mavzu. atoM EnErgEtikasining FiZik asoslari. 
yadro EnErgiyasidan Foydalanishda 
xavFsiZlik choralari
Og‘ir  yadroning  bo‘linishi.  Og‘ir yadrolarning bo‘linish imkoniyatini, 
7.12-rasmda keltirilgan solishtirma bog‘lanish energiyasining massa soniga 
bog‘liqlik  grafigi  asosida  tushuntirish  mumkin.  Bu  grafikdan  ko‘rinib 
turibdiki, og‘ir yadrolarning solishtirma bog‘lanish energiyasi Mendeleyev 
jadvalining o‘rta qismidagi elementlarning solishtirma bog‘lanish 

179
energiyasidan 1 MeV ga kichik. Demak, og‘ir yadrolar o‘rta yadrolarga 
aylansa, unda har bir nuklon uchun 1 MeV dan energiya ajralib chiqar ekan.
Agar  200  ta  nuklonli  yadro  bo‘linsa,  unda  ≈  200  MeV  atrofida  energiya 
ajralib  chiqadi  va  uning  asosiy  qismi  (≈  165  MeV)  yadro  parchalarining 
kinetik energiyasiga aylanadi.
Uran  yadrosining  bo‘linishi.  1938–1939-yillarda  nemis  fiziklari  O. Gan 
va f. 
strassmanlar neytron bilan bombardimon qilingan uran yadrosi 
ikkita (ba’zida uchta) bo‘lakka bo‘linishi va bunda katta miqdorda energiya 
ajralishini aniqladilar. Bu bo‘linishda davriy sistemaning o‘rta elementlari 
hisoblanmish bariy, lantan va boshqalar hosil bo‘ladi.
Tajriba natijalari quyidagicha tahlil qilindi. neytronni yutgan uran 
yadrosi g‘alayonlangan holatga o‘tadi va ikkita bo‘lakka parchalanib ketadi. 
Bunga sabab  –  protonlar orasidagi kulon itarishish kuchining yadro tortishish 
kuchlaridan katta bo‘lib qolishidir. Yadro parchalari musbat zaryadlangan 
bo‘lganligi uchun ham bir-birlarini kulon kuchi ta’sirida itaradi va katta tezlik 
bilan otilib ketadi. Bir paytning o‘zida 2–3 ta ikkilamchi neytron ajralib 
chiqadi. Tajribalarning ko‘rsatishicha, ikkilamchi neytronlarning asosiy qismi 
uchib chiqayotgan, g‘alayonlangan parchalardan ajraladi.
Bo‘linish mahsulotlari turli-tuman bo‘lib, qariyb 200 xil ko‘rinishga 
ega bo‘lishi mumkin. Massa soni 95 dan 139 gacha bo‘lgan yadrolarning 
hosil bo‘lish ehtimoli eng katta bo‘ladi. Teng massali bo‘linish ehtimoli 
ancha kichik va kamdan kam hollardagina ro‘y berishi mumkin. Bo‘linish 
reaksiyasining quyidagicha holi eng ko‘p ro‘y beradi:
 
 (energiya). (7–21)
keyingi izlanishlarning ko‘rsatishicha, neytron ta’sirida boshqa og‘ir 
elementlarning yadrolari ham parchalanishi mumkin ekan. Bular 
, 
, 
 va boshqalar.
Uzluksiz  zanjir  reaksiyasi. Yuqorida qayd etilganidek, har bir uran 
yadrosi bo‘linganda yadro bo‘laklaridan tashqari 2–3 ta neytron ham uchib 
chiqadi. O‘z navbatida, bu neytronlar ham boshqa uran yadrosiga tushishi 
va ularning ham parchalanishiga olib kelishi mumkin. natijada 4–9 ta 
neytron hosil bo‘ladi va shuncha yadroni parchalab, 8 tadan 27 tagacha 
neytronlarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. shunday qilib, o‘z-o‘zining 

180
parchalanishini kuchaytiruvchi jarayon vujudga keladi (7.12-rasm). Bu jarayon 
uzluksiz zanjir reaksiyasi deyiladi.
Zanjir reaksiyasi ekzotermik 
reaksiyadir, ya’ni reaksiya katta miq-
dor 
dagi energiya ajralishi bilan ro‘y 
beradi. Biz yuqorida bitta uran yadrosi 
bo‘linganda 200 MeV energiya ajralishi 
haqida yozgan edik. endi 1 kg uran 
parchalanganda qancha energiya 
ajralishini hisoblaylik (1 kg uranda 
2,5 · 10
24
 ta yadro mavjud):
n
n
n
n
U-235
7.12-rasm.
E  ≈  200 MeV · 2,5 · 10
24
 =
 
= 5 · 10
26
 MeV = 8 · 10
13
 J.  
(7–22)
Bunday energiya 1800 t benzin yoki 2500 t toshko‘mir yonganda ajralishi 
mumkin. aynan shu qadar katta energiyaning ajralishi olimlarni zanjir 
reaksiyasidan amalda (ham tinchlik, ham harbiy maqsadlarda) foydalanish 
yo‘llarini izlashga undadi. Zanjir reaksiyasini amalga oshirish unchalik ham 
oson emas. Bunga sabab tabiatda mavjud uranning ikkita izotop: 99,3 %–
 va 0,7 % –
 dan iboratligidir. Zanjir reaksiyasi faqat Uran – 235 
bilangina ro‘y beradi.
shuning uchun uran rudasidan oldin zanjir reaksiyasi ro‘y beradigan 
Uran  –  235 izotopini ajratib olish, so‘ngra reaksiya o‘tadigan sharoitni vujud ga 
keltirish kerak. Bugungi kunda bu murakkab masala muvaffaqiyatli yechilgan.
Neytronlarning  ko‘payish  koeffitsiyenti.  Zanjir reaksiyasi ro‘y 
berishi uchun ikkilamchi neytronlarning keyingi yadro bo‘linishlaridagi 
ishtiroki muhim ahamiyatga ega. shuning uchun neytronlar ning ko‘payish 
koeffitsiyenti tushunchasi kiritiladi:
 
k = 
, (7–23)
bu yerda: N
i
  kattalik – i-etapda yadrolar bo‘linishini vujudga keltiradigan 
neytronlar soni bo‘lsa, N
i–1
 – undan oldingi etapda yadrolar bo‘linishini 
vujudga keltiradigan neytronlar soni.
Ko‘payish  koeffitsiyenti  nafaqat  neytronlar  sonini,  balki  bo‘linadigan 
yadrolar sonini ham ko‘rsatadi. agar k < 1 bo‘lsa, unda reaksiya tezda so‘nadi.

181
agar k = 1  bo‘lsa,  zanjir  reaksiyasi  kritik  deb  ataluvchi  doimiy  intensivlik 
bilan davom etadi.
agar  k > 1  bo‘lsa,  zanjir  reaksiyasi  quyunsimon  o‘sib  boradi  va  yadro 
portlashiga olib keladi.
Yadro  reaktori. insoniyat uchun zanjir reaksiyasini amalga oshirish 
emas, balki ajraladigan energiyadan foydalanish uchun uni boshqarish 
muhim ahamiyatga egadir. Og‘ir yadrolarning bo‘linish zanjir reaksiyasini 
amalga oshirish va boshqarish imkoniyatini beradigan qurilma yadro reaktori 
deyiladi.
Birinchi yadro reaktori 1942-yilda e. fermi rahbarligida Chikago 
universiteti qoshida qurilgan.
Yonilg‘i sifatida 5 % gacha uran – 235 bilan boyitilgan tabiiy urandan 
foydalanadigan bu reaktorning sxemasi 7.13-rasmda ko‘rsatilgan.
Yadro yonilg‘isi 
va sekinlatkich
radiatsiyadan 
himoya
Qaytaruvchi
suv
Boshqaruvchi 
tayoqchalar
issiqlik 
tashuvchi
Turbina
Bug‘
generator
7.13-rasm.
Uran – 235 yadrosida zanjir reaksiyasini rivojlantirish issiq neytronlar 
vositasidagina amalga oshirilishi mumkin (energiyasi 0,005–0,5 eV oralig‘ida 
bo‘lgan neytronlar issiq neytronlar deyiladi). Yadro parchalanishida hosil 
bo‘ladigan  neytronlarning  energiyasi  esa  2  MeV  atrofida  bo‘ladi.  Shuning 
uchun, zanjir reaksiyasi borishini ta’minlash uchun ikkilamchi neytronlarni 
issiq neytronlargacha sekinlatish kerak. shu maqsadda sekinlatgich deb 
ataluvchi maxsus moddadan foydalaniladi. sekinlatgich neytronlarni 
sekinlatishi, lekin yutmasligi kerak. sekinlatgich maqsadida og‘ir suv, oddiy 

182
suv, grafit va berilliylardan foydalanish mumkin. Og‘ir suvni olish juda qiyin 
bo‘lgani uchun, odatda, reaktorlarda oddiy suv yoki grafitdan foydalaniladi.
reaktorning o‘z-o‘zini kuchaytiruvchi zanjir reaksiyasi ro‘y beradigan faol 
zonasi grafit silindrdan iborat bo‘ladi.
Yadro  reaktorini  boshqarish. Yadro yonilg‘isi (uran) faol zonaga 
oralarida neytronlarni sekinlatgich joylashtirilgan tayoqchalar sifatida 
kiritiladi. Zanjir reaksiyasi jarayonida faol zonadagi temperatura 800–
900 k gacha ko‘tariladi. issiqlikni olib ketish uchun reaktorning faol 
zonasidan quvur orqali issiqlik tashuvchi o‘tkaziladi. Misol uchun, 
bunday issiqlik tashuvchi odatdagi suv yoki suyuq natriy metali bo‘lishi 
mumkin. Zanjir reaksiyasini boshqarish bor yoki kadmiydan yasalgan, issiq 
neytronlarni yaxshi yutadigan tayoqchalar yordamida amalga oshiriladi. 
Zanjir reaksiyasining rivojlanishi bo‘linayotgan yadrolar sonining uzluksiz 
ortishiga, ya’ni reaktor quvvatining ortishiga olib keladi. Zanjir reaksiyasi 
jala  xarakterini  olmasligi  uchun  neytronlarning  ko‘payish  koeffitsiyentini 
birga teng qilib turish kerak. Bu esa boshqaruvchi tayoqchalar yordamida 
amalga oshiriladi. Boshqaruvchi tayoqchalar reaktorning faol zonasidan tortib 
olinganda k > 1,  to‘la  kiritib  qo‘yilganda  k < 1 bo‘ladi. Tayoqchalar yordamida 
istalgan paytda zanjir reaksiyasi rivojlanishini to‘xtatish mumkin.
Kritik  massa. O‘z-o‘zini kuchaytiruvchi zanjir reaksiyasi ro‘y berishi 
uchun (k > 1)  faol  zonaning  hajmi  biror  kritik  qiymatdan  kichik  bo‘lmasligi 
kerak. faol zonaning zanjir reaksiyasini amalga oshirish mumkin bo‘lgan eng 
kichik hajmi kritik hajm deyiladi. kritik hajmda joylashgan yonilg‘i massasi 
kritik massa deyiladi. Qurilmaning tuzilishi va yonilg‘ining turiga qarab, 
kritik massa bir necha yuz grammdan, bir necha o‘n tonnalargacha bo‘lishi 
mumkin.
O‘z-o‘zidan bo‘ladigan zanjir reaksiyasi ro‘y berishi uchun zarur bo‘lgan 
uran massasining minimal qiymatiga kritik massa deyiladi.
 uran bo‘lagi uchun kritik massa 50 kg ni tashkil qiladi. shunday 
massali urandan 9 sm radiusli shar yasash mumkin.
Yadro  reaktorining  himoyasi. Zanjir reaksiyasida neytronlar, β- va 
γ-nurlanishlar  manbayi  bo‘lgan  yadro  parchalari  hosil  bo‘ladi.  Boshqacha 
aytganda, uran reaktori – turli xil nurlanishlar manbayi. Ularning katta 
singish  qobiliyatiga  ega  bo‘lgan  neytronlari  va  γ-nurlari  ayniqsa  xavflidir. 
shuning uchun, reaktorda ishlovchi xodimlarning himoyasini tashkil qilish 

183
muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadda 1 m qalinlikdagi suv, 3 m gacha 
qalinlikdagi beton va cho‘yanning qalin qatlamidan foydalaniladi.
Atom  energetikasining  qulayliklari. insoniyat doimo arzon va 
qulay energiya manbalariga ega bo‘lishga intilgan. Yadro reaktorlarining 
yaratilishi esa yadro energetikasining sanoatda qo‘llanilishiga, ya’ni undan 
inson ehtiyojlari uchun foydalanishga imkon yaratdi. Yadro yonilg‘isining 
zaxiralari kimyoviy yonilg‘i zaxiralaridan yuzlab marta ko‘p. shuning 
uchun elektr energiyaning asosiy qismi atom elektr stansiyalarida (aes) 
ishlab chiqarilganda edi, bu – bir tomondan, elektr energiyaning tannarxini 
kamaytirsa, ikkinchi tomondan, insoniyatni bir necha yuz yillar davomida 
energetika muammolaridan xalos qilgan bo‘lardi. aeslarning ancha 
kichik maydonni egallashini ham ta’kidlash lozim. Dunyoda birinchi aes 
1954-yilda Obninsk shahrida ishga tushirilgan. Undan keyin esa juda ko‘p 
ulkan aeslar qurildi va muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatib kelmoqda.
1.  Nima  uchun  og‘ir  yadrolar  o‘rta  yadrolarga  aylanganda  energiya 
ajralib chiqadi? 
2. Uzluksiz zanjir reaksiyasi qanday ro‘y beradi?
3.  Boshqaruv  tayoqchalari  reaktorning  faol  zonasidan  chiqarib  olinsa, 
qanday hol ro‘y beradi?
4. Kritik massa deb qanday massaga aytiladi?
45-
mavzu. o‘ZbEkistonda yadro FiZikasi sohasidagi 
tadqiqotlar va ularning natijalaridan 
xalq xo‘jaligida Foydalanish
O‘zbekistonda  yadro  fizikasi  sohasidagi  ishlar  o‘tgan  asrning  20- 
yillarida boshlangan. lekin muntazam tadqiqotlar 1949-yilda fizika-texnika 
institutida yo‘lga qo‘yilgan. akademiklar i. V.
  
kurchatov,  U. O.  Orifov  va 
s. a.  azimovlarning tashabbusi bilan 1956-yilda O‘zbekiston respublikasi 
Fanlar  akademiyasining  yadro  fizikasi  instituti  tashkil  qilingandan  keyin, 
bu tadqiqotlarni yanada kengaytirish imkoni tug‘ildi. hozirgi paytda yadro 
spektroskopiyasi va yadro tuzilishi; yadro reaksiyalari; maydonning kvant 
nazariyasi;  elementar  zarralar  fizikasi;  relyativistik  yadro  fizikasi  va  boshqa 
yo‘nalishlar bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda.

184
Radiatsion  fizika  va  materialshunoslik  bo‘yicha  o‘tkaziladigan  tadqiqotlar 
nafaqat fan va texnika, balki xalq xo‘jaligi uchun ham muhimdir. Bu 
yo‘nalishda radioaktiv nurlarning yarimo‘tkazgichlar, dielektriklar, sopollar, 
yuqori temperaturali o‘ta o‘tkazuvchan materiallarning elektr o‘tkazuv-
chanligi, mexanik, optik va boshqa xossalariga ta’siri o‘rganilmoqda.
O‘zbekistonda  yuqori  energiyalar  fizikasi  sohasida  olib  borilayotgan 
ishlar ham talaygina. Bunday izlanishlar «fizika-quyosh» ishlab chiqarish 
birlashmasining fizika-texnika institutida, O‘zbekiston Milliy universitetida 
va samarqand davlat universitetida olib borilmoqda.
1970-yilda Cherenkov hisoblagichlari asosida zarralarning yadro bilan 
o‘zaro ta’sirini o‘rganuvchi ulkan qurilma yaratilib, hosil bo‘lgan zarralarning 
xarakteristikalari o‘rganildi.
Tezlashtirilgan zarralar va yadrolar ta’sirlashuvlarini o‘rganish maqsadida 
pufaksimon  kameralardan  olingan  filmli  axborotlarni  qayta  ishlash  markazi 
tashkil qilindi. Markazning samarali tadqiqotlari natijasida komulativ izobarlar 
hosil bo‘lishi o‘rganildi va massalari 1903, 1922, 1940, 1951 va 2017 MeV 
bo‘lgan tor, ikki barionli rezonanslar mavjudligi haqida ma’lumotlar olindi.
Quyosh atmosferasida bo‘ladigan hodisalar Yerdagi hayotga bevosita 
ta’sir etishi mumkinligi uchun ham, uni o‘rganish sohasidagi tadqiqotlar 
muhim ahamiyatga egadir. aynan shuning uchun ham O‘zbekiston fanlar 
akademiyasining astronomiya instituti 1980-yillarning o‘rtalaridan boshlab 
fransuz olimlari bilan hamkorlikda, Quyoshning global tebranishini tadqiq 
etish sohasida izlanishlar olib borilgan.
O‘zbek  olimlarining  yadro  fizikasi  sohasida  olib  borayotgan  ishlari 
ko‘lami ancha katta va ularning natijalari xalq xo‘jaligida ham muvaffaqiyatli 
qo‘llanilmoqda.
O‘zbekistondagi birinchi tadqiqotlarning o‘ziyoq bevosita xalq xo‘jaligiga 
aloqador bo‘lgan. Bunga U.  Orifov tomonidan ishlab chiqilgan «gamma-
nurlar yordamida pilla ichidagi ipak qurtini o‘ldirish» usuli misol bo‘ladi. 
keyinchalik esa suv, tuproq, mevali daraxtlar, yovvoyi va madaniy o‘simlik-
larning tabiiy radioaktivligi o‘rganildi.
O‘zbekiston  Respublikasi  Fanlar  akademiyasining  Yadro  fizikasi  instituti 
radioaktiv izotoplar, jumladan, farmatsevtik radioaktiv preparatlar ishlab 
chiqarish bo‘yicha yetakchi tashkilotlardan biri hisoblanadi. Bu yerda 
1995-yilda 60 dan ortiq nomdagi mahsulot ishlab chiqarilgan.
radioaktiv va gamma-nurlarning o‘simliklarga ta’sirini o‘rganish ham 
qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, urug‘shunoslik sohasida muhim ahamiyatga ega. 

185
O‘zbekistondagi g‘o‘za navlarining radio aktiv nurlarga sezgirligini o‘rganish, 
g‘o‘za  seleksiyasida  bu  usuldan  foydalanilayotganligi  –  yadro  fizikasining 
bevosita ishlab chiqarishga qo‘llanilayotganligining yaqqol dalilidir.
Yadro  fizikasi  sohasidagi  tadqiqotlarning  tibbiyotda  keng  qo‘llani-
layotganligi ham ma’lum. Bunga, ayniqsa, radioaktiv nurlar va zarralar 
oqimi yordamida saraton kasalligini davolashni ham misol sifatida keltirish 
mumkin. rentgenologiya va radiologiya sohasidagi dastlabki ishlar ham 
Yadro  fizikasi  institutining  radiokimyo  laboratoriyasi  bilan  hamkorlikda 
boshlangan. natijada radioaktiv izotoplardan foydalanilgan holda yangi 
tashxis usullari yaratildi. hozirgi paytda rentgeno-endovaskular xirurgiya, 
antiografiya,  kompyuter  tomografiyasi  va  yadro-magnit  rezonanslari  ustida 
tadqiqotlar olib borilmoqda. Yangi rentgenokontrast moddalar («rekon», 
«MM–75» preparati va boshqalar) ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi.
1.  O‘zbekistonda yadro fizikasi sohasidagi ishlar qachon boshlangan?
2.  Hozirgi  paytda  qaysi  yo‘nalishlar  bo‘yicha  ilmiy-tadqiqot  ishlari 
olib borilmoqda? 
3.  Yadro fizikasi institutida nimalar ishlab chiqariladi?
4.  Radioaktiv  nurlarning  qishloq  xo‘ jaligida  qo‘llanilishiga  misollar 
keltiring.