K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

Masala yechish namunasi
1. Difraksion panjaraga to‘lqin uzunligi 500 nm bo‘lgan monoxromatik 
yorug‘lik tushmoqda. ikkinchi tartibli spektr 30
0
 burchak ostida ko‘rinsa, shu 
panjaraning doimiysi nimaga teng?
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
λ = 500 nm = 500 · 10
–9
 m
n = 2
α = 30°
d sinφ = nλ
d = 
d = 
 =
= 
 = 2 · 10
–6
 (m).
Javobi:  2 · 10
–6
 m.
Topish kerak
d = ?
1.  Nima sababdan bir xil quvvatga ega bo‘lgan va bir korxona ishlab 
chiqargan ikkita lampochkadan chiqqan yorug‘lik interferensiya ho-
sil qilmaydi?
2.  Difraksiya hodisasidan qaysi joylarda foydalanish mumkin?
3.  Difraksion  panjarada  kuzatiladigan  spektrning  tartib  raqami  chek-
langanmi?
4.  Interferensiya hodisasi kuzatilganda yo‘l farqi 3,5 λ ga teng bo‘lsa, 
nima kuzatiladi?
Kompyuter  diski  va  lazer  bilan  interferensiya  va  difraksiyaga  doir 
tajriba o‘tkazing.

96
26-
mavzu. lABOrATOriYA iShi: DiFrAKSiON PANJArA 
yordaMida yorug‘likning to‘lqin  
uZunligini aniqlash
Ishning maqsadi. Yorug‘likning to‘lqin uzunligini difraksion panjara yor-
damida aniqlashni o‘rganish.
Kerakli  asbob  va  jihozlar. 1. Panjara doimiysi 
 mm yoki   mm 
bo‘lgan difraksion panjara. 2. Yorug‘lik manbayi. 3. O‘rtasida tirqishi bo‘lgan 
qora ekran. 4. Millimetrli mashtabga ega bo‘lgan uzun va qisqa chizg‘ichlar. 
5. asboblar o‘rnatiladigan qurilma (4.18-rasm).
1
2
3
6
4 5
4.18-rasm.
S
A
x
y
φ
φ
ko‘z
Tirqishli 
chisg‘ich
Difraksion 
panjara
4.19-rasm.
Ishning bajarilishi. asboblar o‘rnatiladigan qurilma (6) ustiga millimetrli 
mashtabga ega bo‘lgan uzun chizg‘ich (3) o‘rnatiladi. Uning bitta uchiga 
o‘rtasida tirqishi (5) bo‘lgan qora ekran (4) joylashtiriladi. Qora ekranda mil-
limetrli mashtabli qisga chizg‘ich mahkamlangan. Qora ekran uzun chig‘ich 
bo‘ylab siljiy oladigan holatda o‘rnatiladi. Uzun chizg‘ichning ikkinchi uchi-
dagi tutqich (2) ga difraksion panjara (1) o‘rnatiladi. Yorug‘lik manbayi ishga 
tushiriladi. Panjara va tirqish orqali yorug‘lik manbayiga qaralsa, tirqishning 
ikkala tomonida difraksion spektrlarning birinchi, ikkinchi va h.k. tartib-
lari ko‘rinadi. Tirqishli chizg‘ichni yoki difraksion panjarani uzun chizg‘ich 
bo‘ylab surib, birinchi tartibdagi qizil nur shkaladagi butun son ro‘parasiga 
keltiriladi. Tirqishdan tanlangan nurgacha bo‘lgan masofa y ni aniqlab olina-
di (4.19-rasm). so‘ngra difraksion panjaradan tirqishli chizg‘ichgacha bo‘lgan 
masofa x ni o‘lchab olinadi. Bunda y << x ekanligidan sinφ ≈ tgφ deb olinadi. 

97
tgφ =   ekanligini hisobga olib (4–8) formuladan yorug‘likning to‘lqin uzun-
ligi hisoblanadi:
 
;  
(4–9)
bunda: λ – yorug‘lik nuri to‘lqin uzunligi, d – panjara doimiysi.
Tajribani ikkinchi va uchinchi tartibdagi qizil nur uchun o‘tkaziladi. 
shunga o‘xshash tajribalarni chap tomonda joylashgan spektrlar uchun baja-
riladi.
O‘lchash va hisoblash natijalari quyidagi jadvalga yoziladi.
nur 
rangi
x, 
mm
y, 
mm
n, 
spektr 
tartib 
raqami
λ, nm λ
o‘rt
, nm
∆λ = 
|λ
o‘rt
 – ∆λ|
∆λ
o‘rt
nisbiy 
xatolik 
E
nis
 = 
 = 
∆λ
o‘rt
λ
o‘rt
Olingan natijalarning o‘rtacha qiymati, absolut va nisbiy xatoliklar 
hisoblanadi.
natijalarni o‘ng va chap tomonlar uchun solishtiriladi.
1.  Tajribalarning  aniqligi  spektrning  tartib  raqami  ortib  borishi  bilan 
qanday o‘zgaradi?
2.  Difraksion  panjara  davrining  ortib  borishi  o‘lchashlar  aniqligiga 
qanday ta’sir ko‘rsatadi?
3.  Tajribani  monoxromatik  nur  (lazer  nuri)  bilan  o‘tkazilsa,  qanday 
manzara ko‘rinadi?
4. Oq nur bilan tajriba o‘tkazilsa, difraksion manzara markazida nima 
sababdan oq polosa hosil bo‘ladi?

98
27-
mavzu. yorug‘lik dispErsiyasi. spEktral analiZ
Turli xil jismlar va moddalarning rangi haqidagi savol insonlarni qadimdan 
qiziqtirib  kelgan.  Nima  sababdan  Quyosh  ufqqa  botayotganda  qizarib  botadi? 
Nima  sababdan  kamalak  hosil  bo‘ladi?  Yorug‘lik  ayrim  minerallardan 
o‘tganida  ular  nima  sababdan  rangli  tovlanadi?  kabi  savollarga  javobni 
nyuton zamoniga kelibgina javob topish mumkin bo‘ldi. 1666-yilda i.nyuton 
o‘zi o‘tkazgan tajribasi haqida quyidagilarni yozadi: “Men turli shakldagi 
optik shishalarga ishlov berish vaqtida rang to‘g‘risidagi ma’lum hodisalarni 
tekshirish uchun uchburchak shisha prizmani tayyorladim. shu maqsadda men  
xonamni qorong‘i qildim va quyosh nurining tushishi uchun deraza darchasida 
juda kichik teshik yasadim. shu teshikka men prizmani undan singan nur 
devorga tushadigan qilib joylashtirdim. shunday usulda olingan xilma-xil va 
kuchaytirilgan ranglarni ko‘rish va kuzatish menda katta qiziqish hosil qildi”. 
Yorug‘lik prizma orqali o‘tganda paydo bo‘lgan har xil ranglar to‘plamini 
nyuton spektr (lotincha spektrum – ko‘rish) deb atadi (4.20-rasm).
qizil
zarg‘aldoq
sariq
yashil
havorang
ko‘k
binafsha
T
P
E
4.20-rasm.
nyuton tirqishni qizil rangli shisha bilan berkitganda devorda faqat 
qizil rangli dog‘ni, yashil rangli shisha bilan berkitganda faqat yashil dog‘ 
bo‘lishini kuzatadi. Bunda u ularning sinishini ham o‘rganadi va har xil 
ranglar turlicha sinishini payqaydi.
Masalan, qizil rang boshqalariga nisbatan kam sinsa, binafsha rang esa 
hammasidan kuchli sinadi.
nyuton buning sababini bilmaydi. lekin bu tajriba oq rang, murakkab 
rang ekanligini ko‘rsatadi. U asosan yettita rangdan iborat ekan: qizil, 

99
zarg‘aldoq, sariq, yashil, zangori, ko‘k va binafsha. Oq rangning murak-
kabligini isbotlovchi nyutonning yana boshqa tajribalari bor. 1.nyuton 
doira olib, uni sektor tarzida asosiy yettita rangga bo‘yab qo‘yadi. Bu doira 
dvigatelning aylanish o‘qiga mahkamlanadi. aylanishning ma’lum bir 
tezligida rangli doira oq bo‘lib ko‘rinadi.
4.21-rasm.
 
2. agar birinchi prizmadan o‘tib, 
ranglarga ajralgan yorug‘lik yo‘liga 
birinchi prizmaga nisbatan 180º ga buril-
gan prizma qo‘yilsa, bu prizma yig‘uv chi 
linza vazifasini bajaradi. Un dan chiqqan 
yorug‘lik dastasi to‘plangan nuqtasida oq 
rangda bo‘ladi (4.21-rasm).
nyutonning kashf etgan bu hodisasi 
yorug‘lik dispersiyasi (lotincha disperge – 
so 
chib tashlash) degan nom oldi. 
shunday qilib, nyuton Quyoshdan keluvchi oq nur barcha rangli nurlarning 
yig‘indasidan iborat ekanligini isbotlaydi. Quyosh nurlari ostida narsa va 
predmetlarning turli rangda ko‘rinishiga sabab, ular ayrim ranglarni yutishi, 
ayrimlarini esa qaytarishidir. abso lut qora jism barcha nurlarni yutadi, oq 
jism esa qaytaradi.
Yorug‘likning to‘lqin nazariyasiga ko‘ra, yorug‘lik – fazoda juda katta 
tezlik bilan tarqaluvchi to‘lqinlardir. Uning rangi, chastotasiga bog‘liq.
Yorug‘lik to‘lqinlarining to‘lqin uzunligi juda kichik. Masalan, qizil nur 
eng katta to‘lqin uzunligiga ega bo‘lib, uning qiymati λ
q
 = 7,6 · 10
–7
 m ga teng. 
eng kichik to‘lqin uzunligi binafsha nurga tegishli bo‘lib, uning kattaligi 
λ
b
 = 3,8 · 10
–7
 m. Boshqa nurlarning to‘lqin uzunligi ularning oralig‘ida 
 
yotadi.
1873-yilda ingliz olimi J.Maksvell yorug‘likning c = 3 · 10
8
 m/s tezlik bilan 
tarqaladigan elektromagnit to‘lqinlardan iborat ekanligini nazariy jihatdan 
isbotlaydi. Bu nazariyani h.hertz tajribada tasdiqlagani sizlarga ma’lum.
Bir muhitdan ikkinchisiga yorug‘lik o‘tganida uning to‘lqin uzunligi 
o‘zgaradi, lekin chastotasi o‘zgarmaydi. Bizga ma’lumki to‘lqin tezligi , 
uning uzunligi λ va chastotasi v o‘zaro quyidagicha bog‘langan:
 
 = λv. 

100
Bundan muhitda turli rangga ega bo‘lgan nurlarning turli tezlik bilan 
tarqalishi kelib chiqadi. agar muhitning nur sindirish ko‘rsatkichi n ning 
yorug‘likning vakuumdagi tarqalish tezligi c va muhitdagi tarqalish tezligi v  
bilan bog‘liqligi (9-sinfdan eslang).
 
п =   
ni hisobga olinsa, muhitning nur sindirish ko‘rsatkichi turli nurlar uchun 
turlicha bo‘lishi kelib chiqadi.
  
Nur  sindirish  ko‘rsatkichining  yorug‘lik  to‘lqin  uzunligiga  bog‘liq-
ligiga dispersiya deyiladi.
Bu dispersiyaga berilgan ikkinchi ta’rifdir. Bundan prizmadan o‘tgan 
nurlar nima uchun turli burchakka og‘ishi sababini tushunib olsa bo‘ladi. 
Demak, qizil nurlarning har qanday muhitdagi tezligi, binafsha nurnikidan 
katta bo‘ladi. Masalan, suvda 
q
 = 228 000  km/s,  
b
 = 227 000  km/s, 
uglerod  sulfitda  
q
 = 185  000  km/s,  
b
 = 177 000  km/s.  Vakuumda  yorug‘lik 
dispersiyasi bo‘lmaydi, chunki unda hamma yorug‘lik to‘lqinlari bir xil tezlik 
bilan tarqaladi.
1807-yilda  ingliz  fizigi  Tomas  Yung  qizil,  yashil  va  zangori  rang larni 
kombinatsiyalab, oq rangni olish mumkinligini isbotlaydi. shuningdek, qizil, 
yashil va zangori ranglarni kombinatsiyalab, boshqa ranglarni olish mumkin 
(4.22-rasm).
4.22-rasm.
Qizil, yashil va zangori ranglarni Yung birlamchi nurlar deb ataydi.
shu birinchi ranglarning birortasini boshqa hech qanday ranglarning 
kombinatsiyasidan olish mumkin emas. Buni ekranga qizil, yashil va 
zangori rangli yorug‘likni tushirib oson tekshirish mumkin. Barcha uchta 
rang birlashgan yoki qo‘shilgan joyda oq rang hosil bo‘ladi. Qizil rang bilan 

101
zangori rang qo‘shilganda – qoramtir; qizil va yashil rang qo‘shilganda sariq 
rang yuzaga keladi. hozirgi zamon televizorlarida va kompyuter ekranlarida 
rangli tasvir mana shu uchta rangning qo‘shilishidan hosil qilinadi.
Turli yorug‘lik manbalaridan chiqqan yorug‘likni prizmadan o‘tkazib 
ko‘rilsa, birortasi ham (lazerdan tashqari) monoxromatik, ya’ni aynan bitta 
chastotaga ega bo‘lgan nurni chiqarmas ekan. Qizdirilgan moddalar ham 
o‘ziga xos spektrdagi nurlarni chiqaradi. Ularning spektrini uch turga ajratish 
mumkin.
Tutash  spektr. Quyosh spektri yoki cho‘g‘lanish tolali lampochkadan 
chiqqan yorug‘lik tutash spektrga ega bo‘ladi. Modda qattiq yoki suyuq 
holatda bo‘lganida hamda kuchli siqilgan qazlar chiqargan yorug‘lik tutash 
spektrga ega bo‘ladi.
Polosali  spektr. ayrim bir-biri bilan bog‘lanmagan yoki kuchsiz 
bog‘langan molekulalar chiqargan yorug‘lik polosa ko‘rinishiga ega bo‘ladi. 
Polosalar bir-biridan qorong‘i yo‘lkalar bilan ajralgan bo‘ladi.
Chiziqli  spektrlar.  Bunday spektrda bittagina chiziq bo‘ladi. Bunday 
spektrni bir-biri bilan bog‘lanmagan atomlar chiqaradi. Bir-biridan ajralgan 
atomlar bitta to‘lqin uzunligiga ega bo‘lgan nurni chiqaradi.
Yutilish  spektrlari. lampochkadan chiqayotgan yorug‘lik yo‘liga qizil 
shisha qo‘yilsa, undan faqat qizil yorug‘lik o‘tadi va qolgan nurlar yutilib 
qoladi. agar oq nurni, nurlanmayotgan gaz orqali o‘tkazilsa, manbaning 
uzluksiz spektri fonida qora chiziqlar paydo bo‘ladi. Bunga sabab, 
gaz ma’lum bir chastotali nurlarni yutib qolishidir. O‘rganishlar shuni 
ko‘rsatadiki, gaz qizigan paytida qanday chastotali nurlarni chiqarsa, shunday 
chastotali nurlarni yutar ekan.
istalgan kimyoviy element o‘ziga xos spektrga ega bo‘ladi. har bir 
odamning barmoq izlari faqat o‘ziga xos bo‘lganidek, bir element spektri 
boshqasinikiga o‘xshamaydi.
Mana shu xususiyatga ko‘ra, moddaning kimyoviy tarkibini aniqlashga 
spektral  analiz  deyiladi. Bu juda sezgir usul bo‘lib, tekshirish uchun zarur 
bo‘lgan modda massasi 10
–10
g dan ortmaydi.
Bunday analiz ko‘proq sifat xarakteriga ega bo‘ladi, ya’ni moddada qaysi 
element borligini aniq aytib berish mumkin. lekin, uning qancha miqdorda 
bo‘lishini aniqlash qiyin. Chunki, modda temperaturasi past bo‘lganda 
ko‘pgina spektral chiziqlar namoyon bo‘lmaydi.

102
hozirgi davrda barcha atomlarning spektri aniqlangan bo‘lib, jadvali tuzib 
qo‘yilgan (4.23-rasm). spektral analiz usuli bilan rubidiy, seziy va boshqa 
ko‘pgina elementlar ochilgan. seziy so‘zi “samoviy-havorang” degan ma’noni 
bildiradi.
stronsiy elementining spektri
rux elementining spektri
Co    h Ca h fe   fe    h  fe   Mg fe           na       O
2        
h     O
2
400       450     500    550     600     650    700
nm
4.23-rasm.
aynan spektral analiz yordamida Quyosh va yulduzlarning kimyoviy 
tarkibini aniqlash mumkin bo‘ldi. Boshqa usullar bilan ularni aniqlab 
bo‘lmaydi. aytish joizki, geliy elementi dastlab quyoshda, keyinchalik Yer 
atmosferasida topilgan. elementning nomi geliy “quyoshli” degan ma’noni 
bildiradi. spektral analizni faqat nur chiqarish spektri orqali emas, balki 
yutulish spektri yordamida o‘tkaziladi.
Balmer seriyasi

103
Masala yechish namunasi
1. linzaning nur sindirish ko‘rsatkichi qizil nur uchun 1,5 ga, binafsha 
nur uchun 1,52 ga teng. linzaning ikkala tomoni bir xil egrilik radiusiga 
teng bo‘lib, 1 m ga teng. Qizil va binafsha nurlar uchun linzaning fokus 
masofalari orasidagi farqni aniqlang.
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
n
q
 = 1,5
n
b
 = 1,52
R = 1 m
= (n – 1)
F = 
∆F = F
q
 – F
b
 
F
q
 = 
= 1 m.
F
d
 = 
= 0,961 m.
∆F = 1 m – 0,961 m = 0,039 m
Javobi: 3,9 sm.
Topish kerak:
∆F = ?
1.  Nima sababdan oq nur prizmadan o‘tganda rangli nurlarga ajralib 
ketadi?
2.  Nima  sababdan  deraza  oynasi  orqali  o‘tgan  Quyosh  nuri  spektrga 
ajralmaydi?
3.  Quyosh nuri suyuqlikdan o‘tganda spektrga ajralishi mumkinmi?
4.  Spektral analiz yordamida suyuqlikning tarkibini aniqlasa bo‘ladimi?
5.  Difraksiya  tufayli  hosil  bo‘lgan  spektr  bilan  dispersiya  spektri 
orasi da qanday farq bor?
28-
mavzu. yorug‘likning qutblanishi
Yorug‘lik interferensiyasi va difraksiyasi hodisalari yorug‘likning to‘lqin 
tabiatiga ega ekanligini tasdiqladi. 10-sinfdan to‘lqinlarning ikki turda: 
bo‘ylama va ko‘ndalang to‘lqinlarga bo‘linishi sizlarga ma’lum. Bo‘ylama 
to‘lqinlarda muhit zarralarining tebranish yo‘nalishi, to‘lqinning tarqalish 
yo‘nalishi bilan bir yo‘nalishda bo‘lishi, ko‘ndalang to‘lqinlarda esa ular 
o‘zaro perpendikular bo‘lishi ham sizlarga ma’lum.
Uzoq vaqt davomida to‘lqinlar optikasining asoschilari Yung va frenel 
yorug‘lik to‘lqinlarini bo‘ylama to‘lqinlar deb hisoblashgan. Chunki 
bo‘ylama mexanik to‘lqinlar qattiq, suyq va gazsimon muhitda tarqala oladi. 
ko‘ndalang mexanik to‘lqinlar esa faqat qattiq jismlarda tarqala oladi. lekin 

104
ko‘pgina o‘tkazilgan tajribalarda yorug‘lik to‘lqinlarini, bo‘ylama to‘lqinlar 
deb qaralsa, tusuntirish mumkin emasligini ko‘rsatdi. shunday tajribalardan 
birini qaraylik.
Turmalin kristalidan uning kristall panjarasi o‘qlaridan biriga parallel 
joylashgan tekislik boyicha plastina qirqib olingan bo‘lsin. Bu plastinani 
yorug‘lik nuriga perpendikular joylashtiraylik (4.24-rasm).
T
1
T
2
A
L
4.24-rasm.
Bu  plastinani  yorug‘lik  nuri  yo‘nalishida  o‘tgan  o‘q  atrofida  sekin 
aylantiraylik. Bunda turmalindan o‘tgan yorug‘lik intensivligida hech 
qanday o‘zgarish bo‘lmaganligini ko‘ramiz. Tajribani T
1
 pastinadan keyin 
yana shunday T
2
 plastinani qo‘yib takrorlaymiz. Bu safar T
1
 plastinani tinch 
holda qoldirib, T
2
  plastinani  o‘q  atrofida  sekin  aylantiramiz.  Bunda  ikkala 
plastinadan o‘tgan yorug‘lik intensivligining o‘zgara borganligini kuzatamiz. 
Yorug‘lik intensivligi T
2
 plastinaning T
1
 ga nisbatan burilishiga qarab ma’lum 
bir maksimal qiymatidan to nolgacha kamayar ekan. O‘rganishlar shuni 
ko‘rsatadiki, agar ikkala plastinaning o‘qlari parallel bo‘lsa, o‘tgan nurning 
intensivligi yuqori bo‘ladi, perpendikular bo‘lsa, nolga teng bo‘ladi. Tajribalar 
shuni  ko‘rsatadiki,  o‘tgan  yorug‘likning  intensivligi  cos2α  ga  bog‘liq  bo‘lar 
ekan.
Bu hodisani tushuntirish uchun bo‘ylama va 
ko‘ndalang to‘lqinlarning panjaradan o‘tishini 
qaraylik (4.25-rasm).
4.25-rasm.
arqon olib, uning bir uchini mahkamlaymiz. 
ikkinchi uchini ikkita panjara tirqishlari orasidan 
o‘tkazib silkitamiz. Bunda arqon bo‘ylab 
ko‘ndalang to‘lqinlar hosil bo‘ladi. Birinchi holda 
panjara yog‘ochlari parallel bo‘lganligi sababli 
arqondagi to‘lqinlar ikkala panjaradan bemalol 
o‘tadi. agar ikkinchi panjarani ko‘ndalang 

105
joylashtirilsa, undan to‘lqin o‘tmasdan so‘nadi. Tajribani bo‘ylama to‘lqinlar 
bilan o‘tkazilsa, ular har ikkala panjaradan bemalol o‘tganligini ko‘rish 
mumkin.
Yorug‘likning turmalin plastinkalari bilan kuzatilgan hodisalarni 
ko‘ndalang mexanik to‘lqinlarning panjaralardan o‘tishi bilan solishtirilsa, 
ularning o‘xshash ekanligi kelib chiqadi. Bundan yorug‘lik to‘lqinlari, 
ko‘ndalang to‘lqinlar ekanligi kelib chiqadi.
4.25-rasmda birinchi panjarani ko‘ndalang qo‘yilsa, undan to‘lqin 
o‘tmaydi. lekin yorug‘likning turmalin plastinasidan o‘tish tajribasida 
T
1
  plastinasini  o‘z  o‘qi  atrofida  aylantirsak,  undan  yorug‘lik  o‘tadi.  T
2
 ni 
aylantirilsa, yorug‘lik intensivligi pasayib, nolga tushadi. Demak, yorug‘lik T
1
 
dan o‘tganda uning xossasi o‘zgarib qolar ekan.
Buni quyidagicha tushuntirish mumkin. Yorug‘lik chiqaruvchi manbadagi 
atomlar tartibsiz joylashganligi va bir vaqtda nur chiqarmaganligi sababli, 
ulardan chiqayotgan nurlar har tomonga tartibsiz tarqaladi. shunga ko‘ra, 
ularning elektr va magnit maydon kuchlanganlik vektorlarining yo‘nalishlari 
ham tartibsiz bo‘ladi. Ular T
1
 plastinasiga tushganda kristall panjaradan 
ma’lum yo‘nalishda orientatsiyalangan nurlar o‘tadi (4.26-rasm).
M
N
1
2
3
nur
Polyarizator
Tabiiy yorug‘lik
Chiziqli qutblangan 
yorug‘lik
4.26-rasm.
Demak, T
1
 dan o‘tgan nurlarning elektr va magnit maydon kuchlanganlik 
vektorlarining yo‘nalishlari ham tartiblangan bo‘ladi. Bu yorug‘likni 
qutblangan yorug‘lik deyiladi. kuzatilgan hodisani yorug‘likning  qutblanishi 
deb ataladi. Yuqorida aytilganidek, T
2
 plastinaga qutblangan yorug‘lik 
tushadi. Undan o‘tgan yorug‘lik intensivligi Malyus qonini bilan aniqlanadi:
 
I = I
0
cos
2
φ. 
(4–9)

106
Yuqorida aytilganidek, yorug‘lik ikkita o‘zaro perpendikular tebranish-
larning birga tarqalishidan yuzaga keladigan elektromagnit to‘lqindan 
iborat (4.8-rasm). Tarixiy sabablarga ko‘ra,   elektr maydon kuchlanganlik 
vektorining tebranishlari yotadigan tekislik tebranishlar tekisligi deb,   
magnit maydon kuchlanganlik vektorining tebranishlari yotadigan tekislik 
qutblanish tekisligi deb ataladi.
Tebranishlarning yo‘nalishi biror tarzda tartiblangan yorug‘lik  qutblangan 
yorug‘lik deb ataladi. agar yorug‘lik vektori (  vektor)ning tebranishlari 
hamma vaqt va faqat birgina tekislikda sodir bo‘lsa, bunday yorug‘likni yassi 
(yoki to‘g‘ri chiziqli) qutblangan yorug‘lik deb ataladi.
Tabiiy yorug‘likni qutblab beruvchi asboblarni polyarizator (qutblagich)
lar deb ataladi. Ularni turmalin, island shpati kabi shaffof kristallardan 
tayyorlanadi. Yorug‘likning qutblanish darajasini, qutblanish tekisligining 
vaziyatini aniqlash uchun ham polyarizatorlardan foydalaniladi. Bu o‘rinda 
ularni analizatorlar deb ataladi. 4.24-rasmda keltirilgan T
1
 plastina polyaroid, 
T
2
 plastina analizator vazifasini o‘taydi.
Turmushda yorug‘lik qutblanishini faqat turmalin kristali emas, balki 
boshqa kristallar ham bajarishi ma’lum bo‘ldi. Masalan, island shpati. 
Ularning qalinliklari 0,1 mm yoki undan ham kichik bo‘lishi mumkin. 
shunday plyonkani selluloudga yopishtirib, yuzu taxminan bir necha kvadrat 
detsimetr plastinka bo‘ladigan polyarizator olinadi.
Qutblangan yorug‘likdan texnikada sifatli rasmlar olish, eritmalardagi 
turli organik kislotalarning, oqsillarning va qandning konsentratsiyalarini 
aniqlash mumkin.
1.  Qutblangan yorug‘lik, tabiiy yorug‘likdan nimasi bilan farqlanadi?
2.  Yorug‘likning  ko‘ndalang  to‘lqinlardan  iborat  ekanligini  qanday 
hodisalar tasdiqlaydi?
3.  Analizator nimani analiz qiladi?
4.  Nima  sababdan  polyaroiddan  o‘tgan  yorug‘likning  intensivligi 
kamayadi?
5.  Analizatordan  o‘tgan  yorug‘lik  intensivligi  uning  optik  o‘qqa 
nisbatan burilish burchagiga qanday bog‘liq?

107
29-
mavzu.  inFraqiZil nurlanish.  
ultrabinaFsha nurlanish.  
rEntgEn nurlanish va uning tatbiqi
1800-yilda U.hertzhel Quyoshni tadqiq qilish jarayonida tekshiriladigan 
asboblarning Quyosh nurlari ta’sirida qizib ketishini kamaytirish yo‘lini 
izlaydi. Temperaturani o‘lchaydigan sezgir asbob yordamida Quyoshdan hosil 
qilingan spektrning turli ranglariga mos kelgan joylarining temperaturalarini 
o‘lchaydi. shunda u maksimum qizish, to‘yingan qizil nurdan keyin, 
ko‘rinmaydigan sohaga to‘g‘ri kelishini payqaydi. ko‘zga ko‘rinmaydigan bu 
nurlar infraqizil nurlar deb ataldi. shundan boshlab infraqizil nurlanishni 
o‘rganish boshlandi.
Dastlab infraqizil nurlanishni laboratoriyada hosil qilish uchun qizdirilgan 
jismlar yoki gaz razryadlaridan foydalanilgan bo‘lsa, keyinchalik maxsus 
lazerlardan foydalanildi.
Yoritilganlik bo‘yicha xalqaro komissiya infraqizil nurlanishni uch 
guruhga bo‘lishni tavsiya qiladi:
1. Yaqin infraqizil diapazon (nir): 700 nm –  1400 nm;
2. O‘rta infraqizil diapazon (Mir): 1400 nm –  3000 nm;
3. Uzoq infraqizil diapazon (fir): 3000 nm – 1 mm.
Yaqin infraqizil nurlanishni qayd etish uchun maxsus fotoplastinkalardan 
foydalaniladi. Ularni tadqiq qilishda sezgirligi kengroq diapazonda 
ishlaydigan  fotoelektrik  detektorlar va fotorezistorlardan foydalaniladi. Uzoq 
infraqizil diapazondagi nurlanishni qayd etish uchun infraqizil nurlanishga 
sezgir  detektor – bolometrlardan  foydalaniladi.
inson ko‘zi infraqizil nurlarni ko‘rmasa-da, boshqa jonivorlar bu 
diapazonda ko‘ra oladi. Masalan, ayrim ilonlar ham ko‘zga ko‘rinadigan, ham 
infraqizil diapazonda ko‘rish qobiliyatiga ega. Baliqlardan piranya va oltin 
baliq deb ataluvchi turlari ham infraqizil diapazonda ko‘radi. Chaqadigan 
chivinlar han infraqizil nurlar orqali ko‘rib, tananing qonga eng to‘yingan 
joyini topib qonni so‘radi.
infraqizil nurlardan texnikada va turmushda keng foydalaniladi. kechasi 
ko‘rish  asboblari  va  kameralari,  jismlar  va  tananing  issiqlik  termografiyasini 
olish, nishonni issiqlik nurlanishiga ko‘ra topib borish, infraqizil isitgichlar, 
bo‘yalgan sirtlarni quritish, uzoq kosmik obyektlarni tadqiq qilish, 

108
molekulalarning spektrini o‘rganish, qurilmalarni masofadan turib boshqarish 
(televizor, magnitofon, konditsioner pultlari) va shu kabilarda infraqizil 
nurlardan foydalaniladi.
Tibbiyotda  fizioterapevtik  davolashda,  oziq-ovqatlarni  sterelizatsiya 
qilishda, pullarning haqiqiyligini tekshirishda ham ushbu nurlardan 
foydalaniladi.
infraqizil nurlarning zararli tomoni ham bor. Temperaturasi yuqori bo‘l-
gan manbalarga qaralganda ko‘zning yoshlanish qobig‘ini quritishi mumkin.
infraqizil nurlar ochilganidan so‘ng, ko‘zga ko‘rinadigan nurlar 
spektrining to‘lqin uzunligi kichik bo‘lgan qismi yaqinini nemis 
fizigi  I.V. Ritter  o‘rganishni  boshlaydi.  U  1801-yilda  yorug‘lik  ta’sirida 
parchalanadigan kumush xloridning, spektrning binafsha qismidan keyin 
keladigan qismiga qo‘yilsa, tezroq parchalanishini kuzatadi. shunga binoan, 
ritter va boshqa olimlar yorug‘lik uchta alohida komponentdan: infraqizil, 
ko‘zga ko‘rinadigan va ultrabinafsha qismlardan tashkil topadi degan 
xulosaga keladilar.
Ultrabinafsha nurlarni ham shartli ravishda to‘rt guruhga bo‘lish tavsiya 
qilingan:
1. Yaqin ultrabinafsha diapazon (nUV): 400 nm – 315 nm;
2. O‘rta ultrabinafsha diapazon (MUV): 300 nm – 200 nm;
3. Uzoq ultrabinafsha diapazon (fUV): 200 nm – 122 nm.
4. ekstremal ultrabinafsha diapazon (eUV): 121 nm – 10 nm.
Ultrabinafsha nurlarning Yerdagi asosiy manbayi Quyosh hisoblanadi. 
Yer sirtiga yetib keladigan ultrabinafsha nurlarning miqdori atmosferadagi 
azonning konsentratsiyasiga, Quyoshning gorizontdan balandligiga, dengiz 
sathidan balandligiga, atmosferada sochilishiga, havoning bulutliligiga bog‘liq.
Ultrbinafsha nurlar inson terisiga ta’sir etib, uni qoraytiradi. ko‘pgina 
polimerlarning rangi o‘chadi, yoriladi, ba’zan to‘la parchalanib ketadi.
Ultrbinafsha nurlardan kundalik turmushda va texnikada keng 
foydalaniladi. Ultrbinafsha nurlardan xonalarni dezinfikatsilash, qalbaki hujjat 
va banknotlarni aniqlash, suv, havo va turli yuzalarni turli bakteriyalardan 
zararsizlantirish, kimyoviy reaksiyalarni jadallashtirish, minerallarni analiz 
qilish, hasharotlarni zararsizlantirishda va boshqalarda foydalaniladi.
Ultrabinafsha nurlarni maxsus lampalar orqali hosil qilinadi. Bu 
diapazonda ishlaydigan lazerlar ham bor.

109