K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

yomnik deyiladi.
a.s. Popov 1899-yilda radioaloqani 20 km uzoqlikda o‘rnatgan bo‘lsa, 
1901-yilda 150 km ga yetkazadi.
shunga o‘xshash qurilmalarni italyan muhandisi g. Markoni ham parallel 
ravishda o‘ylab topadi.
elektromagnit to‘lqinlarning chastotasi kichik bolsa, uning energiyasi 
kam  bo‘lib,  uzoq  masofaga  bora  olmaydi  (W ~ v
4
). ikkinchidan, o‘zaro yaqin 
joylashgan ikkita radiostansiyaning xabarlari bir-biriga aralashib ketadi. 
shu sababli radioaloqada yuqori chastotali elektromagnit tebranishlardan 
foуdalanish zaruriyati tug‘ildi.
1913-yilda so‘nmaydigan elektromagnit tebranishlar hosil qiluvchi 
generator ixtiro qilinishi muhim qadam bo‘ldi.
Xabarni endi yuqori chastotali elektromagnit to‘lqinlar vositasida uzatila 
boshlandi. Buning uchun generatorda ishlab chiqilgan yuqori chastotali 
elektromagnit tebranishlarga, past chastotali (tovush chastotasi) tebranishlar 
qo‘shib yuboriladi. Bunda tovush tebranishlari  mikrofon yordamida elektr 
tebranishlariga aylantiriladi.
Past chastotali elektr tebranishlarni yuqori chastotali elektr tebranish-
larga qo‘shib yuborish modulyatsiya deyiladi. radioaloqani olib borish blok-
sxemasi 4.9-rasmda ko‘rsatilgan.

85
Modulyatsiyalangan tebranishlar antenna yordamida fazoga tarqatiladi. 
radioaloqaning qabul qiluvchi qismida ham antenna bo‘ladi. Unga kelib 
urilgan elektromagnit to‘lqinlar, elektromagnit tebranishlarni hosil qiladi. 
radiopriyomnikda ko‘plab radiostansiyalar ichidan keraklisini tanlab olishni 
kirish  konturi orqali amalga oshiriladi. shundan so‘ng yuqori chastotali 
tebranishlarga qo‘shib yuborilgan past chastotali tebranishlar ajratib olinadi. 
Bu  demodulyatorda  amalga oshiriladi. Telefon karnayida past chastotali 
elektr tebranishlari tovush tebranishlariga aylanadi.
Modu-
lyator
gene-
rator
kirish 
konturi
Demodu-
lyator
kuchay-
tirgich
kuchay-
tirgich
4.9-rasm.
radiopriyomnik qanday bloklardan tashkil topgani sizga ma’lum. endi 
eng sodda radiopriyomnik qanday elementlardan tashkil topishi va ishlashini 
ko‘rib chiqaylik (4.10-rasm).
antennaga kelib urilgan radioto‘lqinlar unda elektromagnit tebranishlarni 
hosil qiladi. induktiv g‘altak (L) va o‘zgaruvchan sig‘imli kondensator 
(C) tebranish konturini hosil qiladi. O‘zgaruvchan sig‘imli kondensator 
yorda 
mida kontur chastotasi, qabul qilinishi kerak bo‘lgan radiostansiya 
chastotasiga sozlanadi. shu bilan ko‘p radiostansiyalar signallari orasidan 
keraklisi ajratib olinadi.
4.10-rasm.
L  C   C
1
   T
VD
Ma’lumki, yuborilgan xabar yuqori chastotali 
tebranishlarga qo‘shil gan holda keladi. Yuqorida 
aytilganidek, ularni bir-biridan ajratib berishni 
demodulyator qurilmasi amalga oshiradi. Uni 
ko‘pincha  detektorlash deyiladi. Bu vazifani 
yarim o‘tkazgichli diod bajaradi. kirish konturida 
hosil bo‘lgan yuqori chastotali kuchlanish  VD 
diod  C
1
 kondensator va  T  telefon orqali tokni vujudga keltiradi. Diod orqali 
o‘tishda yuqori chastotali va past chastotali signallar bir-biridan ajraladi. 
Yuqori chastotali signallar C
1
 kondensator orqali, past chastotali signallar T 

86
telefon orqali o‘tadi. Telefonni quloqqa tutib, bemalol radioeshittirishlarni 
eshitish mumkin. keltirilgan eng sodda radiopriyom 
nikda diod  detektor 
vazifasini bajarganligi va boshqa elektron asboblar ishlatilmaganligi sababli 
bu priyomnikni detektorli priyomnik deb ataladi.
elektromagnit to‘lqinlardan radiolokatsiyada ham keng foydalaniladi (4.11-
rasm).
antenna
Uzatuvchi 
qurilma
Qabul 
qiluvchi
4.11-rasm.
Oldingi mavzuda aytib o‘tilganidek, bunda elektromagnit to‘lqinlarining 
qaytishi hodisasidan foydalaniladi. radiolokatsiya vositasida uchib ketayotgan 
samolyotlarning balandligini, tezligini va qanday uzoqdaligini juda aniq 
o‘lchash mumkin. Buning uchun radiouzatkuchni juda qisqa vaqt ichida 
o‘chirib yoqilsa, samolyotga urilib qaytib kelgan radioto‘lqinni qayd etish 
mumkin.
elektroapparatura yordamida to‘lqin jo‘natilgan va qaytib kelgan vaqt 
oralig‘i  ∆t o‘lchansa, elektromagnit to‘lqinlarning bosib o‘tgan yo‘lini 
topish mumkin. s = cτ . Bunda: c – elektromagnit to‘lqin tezligi. To‘lqinning 
obyekt gacha va undan orqaga qaytganligi uchun uning o‘tgan yo‘li s = 2l 
bo‘ladi.  l =  – antennadan obyektgacha bo‘lgan masofa. Obyektning fazo-
dagi  joylashgan o‘rnini aniqlash uchun radioto‘lqinlarni ingichka nur shak-
lida  yuboriladi. Buning uchun antenna sferik ko‘rinishga yaqin shaklda  
yasaladi.
radiolokatsion metod bilan Yerdan Oygacha hamda Merkuriy, Venera, 
Mars va Yupiter sayyoralarigacha bo‘lgan masofalar aniq o‘lchangan.

87
Masala ishlash namunasi
1. radiolokator to‘lqin uzunligi 15 sm bo‘lgan elektromagnit to‘lqin vosi-
tasida ishlaydi va har sekundda 4000 impuls chiqaradi. har bitta impulsning 
davomiyligi 2 μs. har bir impulsda qancha tebranish bo‘lishini va radioloka-
tor yordamida qanday eng kichik masofadagi nishonni aniqlash mumkinligini 
toping.
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
λ = 15 sm
n = 4000
c = 3 · 10
8
 m/s
N = 
 = υT
L
max
 =   c 
 = 4 · 10
3
.
N =   · 3 · 10
8
≈
≈ 37,5 km
Javobi: 4000; ≈ 37,5 km.
Topish kerak:
N = ?
L
max
 = ?
1.  Radiopriyomnikda detektor qanday vazifani bajaradi?
2.  Priyomnikka kirish konturi nima uchun kerak?
3.  Radiolokator  yordamida  obyektgacha  bo‘lgan  masofa  qanday 
o‘lchanadi?
4.  Eng  sodda  radiopriyomnikda  kodensator  sig‘imi  4  marta  kamaysa, 
radiopriyomnik  qabul  qiladigan  elektromagnit  to‘lqin  uzunligi  qan-
day o‘zgaradi?
4.10-rasmda keltirilgan detektorli priyomnikni yasab ishlatib ko‘ring.
24-
mavzu. tElEko‘rsatuvlarning FiZik asoslari. 
TOShKENT – TElEViDENiYE VATANi
hozirgi kunda televizor ko‘rmaydigan o‘quvchi bo‘lmasa kerak. atrof- 
olam  to‘g‘risidagi  ma’lumotlar,  turli  ko‘ngilochar  ko‘rsatuvlar,  multfilmlarni 
barcha ko‘radi. Bundan tashqari, hayotimizda bo‘lib o‘tadigan yaxshi kunlar, 
to‘ylar, marosimlar va tadbirlarni ham tasvirga tushirib, so‘ngra xohlagan 
kunda qayta ko‘rishimiz mumkin. Oyga, Zuhra, Mars sayyoralariga bevosita 
bormasdan turib, uning sirtini kosmik kemaga o‘rnatilgan telekameralar 
yordamida  kuzatishimiz  ham  televideniyening  уutug‘i  tufaylidir.  Xo‘sh, 
videotasvirlar  bir  joydan  ikkinchi  joyga  qanday  uzatiladi?  Qabul  qilingan 
joyda signallar yana qanday qilib tasvirga aylanadi?

88
Bu kabi savollar ko‘pchilik o‘quvchini qiziqtiradi, albatta. Teleko‘rsatuvlar 
amalga oshiriladigan qurilmaning sodda blok-chizmasi 4.12-rasmda keltirilgan.
kuchaytirgich
kuchaytirgich
Modulyator
Modulyator
generator
generator
generator
kirish 
konturi
Teleuzatuv qurilmasining blok-chizmasi
Videokamera
Video kuchay-
tirgich
4.12-rasm.
Oldingi mavzuda tovush tebranishlari mikrofon vositasida elektr 
tebranishlariga aylantirilishi aytib o‘tilgan edi. Xuddi shunday tasvir ham 
dastlab elektr signallariga aylantiriladi. Bu jarayon maxsus  videokamera 
deb ataluvchi qurilmada amalga oshiriladi. Videokamerada hosil qilingan 
signallar maxsus elektron qurilmada kuchaytiriladi.
Modulyatorda, generatorda ishlab chiqilgan yuqori chastotali 
elektromagnit tebranishlarga tasvir signallari qo‘shiladi. Teleuzatuv 
qurilmasida alohida radiouzatuv qismi bo‘lib, uning ishlashi oldingi mavzuda 
keltirilgan qurilmadan farq qilmaydi.
Teleuzatuv qurilmasining oxirgi blokida modulyatsiyalangan ovoz va 
tasvir signallari yaxlit holda tarqatuvchi antennaga beriladi.
Telepriyomnik qurilmasidagi antennada telesignallar elektr tebranishlariga 
aylantiriladi. kirish konturi vositasida kerakli dastur tanlab olinadi. ajratib 
olingan kuchsiz signal maxsus elektron blokda kuchaytirilib, detektorga 

89
beriladi. Detektor yuqori chastotali signaldan tasvir va ovoz signallarini 
ajratib beradi. Tasvir signali televizor ekraniga, ovoz signali radiokarnayga 
beriladi.
hozirgi zamon televizorlari rangli, ovozi turlicha ohangda chiqadigan, 
masofadan boshqariladigan qilib ishlanadi. shunga ko‘ra televizorda yuqorida 
ko‘rsatilgan bloklardan tashqari boshqa bloklari ham bo‘ladi.
Telexabarlar chastotalari 50 Mhz va 230 Mhz oralig‘ida bo‘lgan 
diapazonda tarqatiladi. Bunday to‘lqinlar faqat antennaning ko‘rinish 
chegarasidagina tarqaladi. shuning uchun telexabar bilan katta hududni 
qamrab olish uchun telexabar tarqatuvchilar balandligini oshirish va ularni 
zichroq joylashtirish kerak bo‘ladi. Teleko‘rsatuvlarni yanada uzoqqa yuborish 
uchun yo‘ldosh aloqa tizimidan foydalanish mumkin.
Ma’lumki, 1911-yilning 9-mayida sankt-Peterburg texnologiya institutida 
B.l. rozing  panjaraning qo‘zg‘almas tasvirini elektron nurli trubka ekranida 
hosil qiladi.
Televideniyening bundan keyingi rivoji Toshkent bilan bog‘langan. 
O‘rtaosiyo davlat universiteti laboranti Boris Pavlovich grabovskiy harakatli 
tasvirga ega bo‘lgan televizion apparatni yaratish bilan shug‘ullanadi. 
Muhandislar V.i. Popov va n.g. Piskunovlar bilan hamkorlikda “radiotelefot” 
apparatining konstruksiyasini ishlab chiqadilar. Unga 1925-yil 9-noyabrda 
qabul  qilish  raqami  №  4899  bo‘lgan  guvohnoma  va  keyin  raqami  №5592 
bo‘lgan patent beriladi. Bu loyiha hozirgi zamon televizion sistemasining 
barcha elementlarini o‘z ichiga oladi. albatta, bu “radio orqali ko‘rish” 
loyihasini amalga oshirish uchun qo‘shimcha apparatura va asboblar zarur edi. 
shunda B.P. grabovskiyning yordamchisi i.f. Belyanskiy O‘zbekiston MiQ 
Prezidiumi raisi Y. Oxunboboyevga yordam so‘rab murojaat qiladi. respublika 
rahbariyati ixtirochilarga yetarli darajada mablag‘ ajratadi. Televizion qurilma 
uchun Toshkentning barcha korxona va laboratoriyalarida buyurtmalar bajarildi.
hozirgi zamon televizorining bobosi “Telefot”ning rasmiy ravishdagi 
sinovi 1928-yil 26-iyul kuni okrug aloqa binosida O‘rta Osiyo Davlat 
Universiteti professori n.n. 
Zlatovratskiy raisligida bo‘lib o‘tadi. Unda 
birinchi marta harakatlanayotgan odamning tasviri ko‘rinadi. 4-avgust 
kuni Toshkent shahrining alisher navoiy ko‘chasida harakatlanayotgan 
tramvayning tasviri “telefot” orqali ko‘rsatiladi. “Telefot” takomillashtirildi: 
uning boshqa variantlari ishlandi va izlanishlar butun dunyo olimlari, 

90
muhandislari tomonidan olib borilib, televizorlar hozirgi kundagi ko‘rinishga 
ega bo‘ldi. shunga ko‘ra “Televideniye vatani Toshkent” deya baralla ayta 
olamiz.
*  
1956-yilda sobiq O‘rta Osiyo respublikalari orasida birinchilardan 
bo‘lib oq-qora rangli televizion markazi Toshkentda ishga tushadi. 
sobiq sssrda 1990-yilga qadar faqat ikkitagina “Birinchi (Moskva)” 
va “ikkinchi (Orbita)” butunittifoq kanali mavjud edi. Joylarda uchinchi 
mahalliy dastur bo‘yicha teleko‘rsatuvlar olib borilgan. Toshkentda 4-dastur 
sifatida navbatma-navbat Qirg‘iziston va Tojikiston televideniyesi olib 
ko‘rsatilgan. 5-dasturda Qozog‘istonning teleko‘rsatuvlari olib ko‘rsatilgan. 
1956-yilda Toshkentda balandligi 180 m bo‘lgan teleminora qurilib, 
muntazam teleko‘rsatuvlar berilib borgan. 1967-yilda sekaM nomli 
rangli teleko‘rsatuv sistemasi ishga tushgan. 1978–85-yillarda Toshkent 
shahrida Bo‘zsuv kanalining o‘ng sohilida 375 m balandlikda teleminora 
qurilib, ishga tushirilgan. Yer ostidagi balandligi 11 metr bo‘lib, umumiy 
og‘irligi 6000 tonnadan ko‘proq. Teleminora Markaziy Osiyoda 1-o‘rinda, 
jahonda Ostankino (Moskva), Toronto (kanada), Tokio (Yaponiya)dan so‘ng  
9 o‘rinda bo‘lgan. O‘zbekistonda 4 ta davlat telekanali O‘zTV–1, O‘zTV–2, 
O‘zTV–3 va O‘zTV–4 bo‘lgan. Oxirgi ikkitasi rossiya kanallarini ko‘rsatgan. 
1998 yilda 30-kanal deb ataluvchi birinchi xususiy telekanal ishga tushadi. 
2008-yilda uning chastotasida rus tilida eshittirishlar olib boradigan sof Ts 
o‘z ishini boshlagan. keyingi yillarda ko‘pgina xususiy telekanallar ochildi. 
2017-yilda butun sutka davomida ishlaydigan “O‘zbekiston 24” kanali o‘z 
ishini boshladi.
1.  Teleko‘rsatuvlarda  tasvir  nima  yordamida  eleklr  signallarga  aylan-
liriladi?
2.  Nima sababdan Toshkentni televideniye vatani deyiladi?
3.  Teleminora balandligi ortib borishi bilan teleko‘rsatuvlarni uzatish-
ning uzoqligi qanday o‘zgaradi?
Uyingizdagi  televizorni  ishlab  turganida  bir  dasturdan,  ikkinchi 
dasturga  almashtiring,  ovoz  balandligini  o‘zgartiring.  Pult  yorda-
mida  ular  nima  sababdan  o‘zgarishi  mumkinligi  haqida  o‘ylab 
ko‘ring.

91
25-
mavzu. yorug‘lik intErFErEnsiyasi va diFraksiyasi
Bahor paytida yomg‘irdan keyin osmonda paydo bo‘ladigan kamalak, 
sovun pufagi yoki asfaltga to‘kilgan yog‘da ko‘rinadigan rangli jilolarni ko‘rib 
zavqlanamiz. lekun uning paydo bo‘lish sabablari haqida o‘ylab ko‘rmaymiz. 
Buning sababi yorug‘lik interferensiyasidir. interferensiya hodisasi istalgan 
tabiatga ega bo‘lgan to‘lqinlarga xos. Bu hodisaning mohiyatini tushunib olish 
uchun o‘rganishni mexanik to‘lqinlar interferensiyasidan boshlaymiz.
Biror muhitda to‘lqinlar tarqalganda ularning har biri bir-biridan musta-
qil ravishda xuddi boshqa to‘lqinlar yo‘qdek tarqaladi. Bunga to‘lqinlar tarqa-
lishining  superpozitsiya(mustaqillik)  prinsipi deyiladi. Muhitdagi zarraning 
istalgan vaqtdagi natijaviy siljishi zarra qatnashgan to‘lqin jarayonlari siljish-
larining  geometrik  yig‘indisiga teng bo‘ladi. Masalan, muhitda ikkita to‘lqin 
tarqalayotgan bo‘lsa, ular yetib kelgan nuqtadagi zarrani bir-biridan mustaqil 
ravishda tebratadi. agar bu to‘lqinlarning chastotalari teng va fazalar farqi 
o‘zgarmas bo‘lsa, uchrashgan nuqtasida ular bir-birini kuchaytiradi yoki su-
saytiradi. Bu hodisaga to‘lqinlar interferensiyasi  deyiladi. Chastotalari teng 
va fazalar farqi o‘zgarmas bo‘lgan to‘lqinlar kogerent to‘lqinlar deyiladi. De-
mak, kogerent to‘lqinlarning uchrashganda bir-birini kuchaytirishi yoki su-
saytirishi hodisasiga to‘lqinlar  interferensiyasi  deyiladi. Qanday holda ular 
bir-birini  kuchaytiradi  yoki  susaytiradi?  Buni  o‘rganish  uchun  suv  sirtida  ik-
kita kogerent S
1
 va S
2
 manbadan chiqqan to‘lqinlarning uchrashishini qaraylik 
(4.13-rasm).
d
2
 – d
1
 =  λ
S
1
S
2
M
4.13-rasm.
S
1
 manbadan chiqqan to‘lqinning M nuqtagacha bosib o‘tgan masofasi 
d
1
,  S
2
 manbadan chiqqan to‘lqinning M nuqtagacha bosib o‘tgan masofasi d
2
 
bo‘lsin. U holda d
2
 – d
1
 = ∆d – to‘lqinlarning yo‘l farqi deyiladi. agar yo‘l farqi 
yarim to‘lqin uzunligining juft soniga karrali bo‘lsa:

92
 
∆d = 2k   (k = 0, 1, 2, ....), 
(4–6)
bu nuqtada tebranishlarning kuchayishi kuzatiladi. (4–6) munosabat 
interferensiyaning maksimum sharti deyiladi.
Yo‘l farqi yarim to‘lqin uzunligining toq soniga karrali bo‘lsa:
 
∆d = (2k+1)  (k = 0, 1, 2, ....),  
(4 –7)
bu nuqtada tebranishlarning susayishi kuzatiladi.
Yorug‘lik interferensiyasi, to‘lqinlar interferensiyasining xususiy 
holi hisoblanadi. Uni kuzatish uchun ikkita kogerent manbadan chiqqan 
yorug‘lik to‘lqinlarini fazoning ma’lum bir nuqtasida uchrashtirish ke-
rak. lekin ikkita alohida manbani qanchalik tanlamaylik ulardan chiqqan 
yorug‘lik nurlari kogerent bo‘lmaydi. shunga ko‘ra asosan bir manbadan 
chiqqan yorug‘lik nurini sun’iy ravishda ikkiga bo‘lib, kogerent to‘lqinlar 
hosil qilinadi.
1.  Yung  metodi (1801-yil). Uning metodi 4.14-rasmda keltirilgan. Qu-
yosh nuri qorong‘u xonaga kichik S tirqishdan kiradi. Bu nur ikkita S
1
 va S
2
 
tirqishdan o‘tib, ikkita nurga ajraladi. Ular ekranda uchrashganda markaziy 
qismda oq polosani, chetki qismlarida rangli polosalarni hosil qiladi. Yung 
o‘z tajribalarida yorug‘lik to‘lqin uzunligini aniq topadi. spektrning chetki bi-
nafsha qismi uchun to‘lqin uzunligi 0,42 μm, qizil yorug‘lik uchun 0,7  μm ni 
oladi.
C
L
S
S
1
S
2
θ
θ
∆
d
M
Y
m
O
4.14-rasm.

93
2.  Yupqa  plyonkalardagi  ranglar. 
asfaltga to‘kilgan yog‘ va sovun pufagidagi 
ranglarga qaytaylik. Oq yorug‘lik yupqa 
plyonkaga tushayotgan bo‘lsin (4.15-rasm). 
Tushayotgan to‘lqinning bir qismi (1 to‘lqin) 
plyonkaning ustki qismidan qayta 
di. Bir 
qismi plyonka ichiga o‘tib, uning pastki 
sirtidan qaytadi (2 to‘lqin).
1
2
1'
2'
4.15-rasm.
har ikkala qaytgan to‘lqinlar (1
'
 va 
2
'
) yurgan yo‘llari bilan farqlanadi. Ular ko‘zda uchrashganida interferensiya 
manzarasi ko‘rinadi. Oq yorug‘lik to‘lqin uzunligi 400 dan 760 nm oraliqda 
bo‘lgan to‘lqinlardan iborat bo‘lganligidan qabul qiluvchining turli nuqtalarida 
bir-birini kuchaytiradi va rangli tasvir ko‘rinadi.
4.16-rasm.
M
E
C
D
O
1
R
O
F
B
3.  Nyuton  halqalari.  Yupqa plastina ustiga 
qavariq sirtga ega bo‘lgan linza qo‘yilgan bo‘lsin 
(4.16-rasm). Bunda yassi parallel plastina va unga 
O nuqtada tegadigan linza sirti oralig‘ida havo 
qatlami bo‘ladi. linzaning yassi yuzasiga tushgan 
yorug‘lik havo qatlamining ustki va ostki sirtidan 
qaytadi. Bu nurlar uchrashganda interferension 
manzara ko‘rinadi.
agar qurilma monoxromatik yorug‘lik bi-
lan yoritilsa, interferension manzara yorug‘ va 
qorong‘i halqalar shaklida bo‘ladi. agar qurilma 
oq yorug‘lik bilan yoritilsa, linzaning tekislikka 
tegish nuqtasidan qaytgan yorug‘likda qorong‘i 
dog‘  ko‘rinadi.  Uning  atrofida  rangli  halqalar 
joylashadi. Tegishli raqamdagi halqaning diamet-
rini o‘lchab, yorug‘likning to‘lqin uzunligini yoki 
linzaning egrilik radiusini aniqlash mumkin:
r
yor
 = 
 – yorug‘  halqalar  radiusi;  R – linzaning  egrilik  radiusi, 
m = 0, 1, 2, 3 ...
r
qor
 = 
 – qorong‘i  halqalar  radiusi.

94
Yorug‘lik  difraksiyasi.  Yorug‘likning o‘z yo‘lida uchragan to‘siqning 
chetki qismiga kirishini odamlar ancha burun sezganlar. Bu hodisaning il-
miy izohini birinchi bo‘lib f. grimaldi bergan. U narsalar ortida paydo 
bo‘ladigan soyaning xiraroq chiqishini tushuntiradi. U bu hodisani difrak siya 
deb ataydi. shunday qilib, to‘lqinning  o‘z  yo‘lida  uchragan  to‘siqni  aylanib 
o‘tishiga  to‘lqinlar  difraksiyasi  deyiladi. Bunda yorug‘likning to‘g‘ri chiziq 
bo‘ylab tarqalish qonuni bajarilmaydi. Difraksiya hodisasi kuzatilishi uchun 
to‘siqning o‘lchami unga tushayotgan to‘lqin uzunligidan kichik bo‘lishi ke-
rak. Yorug‘lik difraksiyasini tor tirqishdan yorug‘lik o‘tganida ham kuzatish 
mumkin. Bunda ham tirqish o‘lchami unga tushgan yorug‘lik to‘lqini uzun-
ligidan kichik bo‘lishi kerak.
Yorqin va aniq difraksion manzarani olish va kuzatish uchun difraksion 
panjaradan foydalaniladi. Difraksion panjara – yorug‘lik difraksiyasi kuzati-
ladigan ko‘p sonli to‘siq va tirqishlar yig‘indisidan iborat. Difraksion panjara 
tirqishlarining joylashishiga qarab ikki turga bo‘linadi: tartibli (muntazam) va 
tartibsiz difraksion panjaralar.
Tartibli difraksion panjarada, tirqishlari ma’lum bir qat’iy tartibda joylashgan 
bo‘ladi. Tartibsiz difraksion panjarada, tirqishlari tartibsiz joylashgan bo‘ladi.
Yassi tartibli difraksion panjarani tayyorlash uchun olmos yordamida shaf-
fof plastinaga parallel va bir-biriga juda yaqin joylashgan chiziqlar tortiladi. 
Tortilgan chiziqlar to‘siq, ular orasi tirqish vazifasini o‘taydi. Tirqishning eni a, 
to‘siq eni b bo‘lsin. U holda a+b = d panjaraning doimiysi yoki davri deyiladi.
Yorug‘likning difraksion panjaradan o‘tishini qaraylik (4.17-rasm).
d
φ
a    
b
4.17-rasm.
Bunda monoxromatik nur panjara tirqishlari tekisligiga tik tushayotgan 
bo‘lsin.  Tirqishdan  o‘tgan  nurlar  difraksiya  hodisasi  tufayli  φ  burchakka  bu-
riladi. Ularni to‘plab, ekranga tushiriladi. ekranda difraksion manzara – 
qoramtir rangli oraliqlar bilan ajratilgan yorug‘ polosalar qatori ko‘rinadi.

95
Bunda panjara doimiysi d, yorug‘likning to‘lqin uzunligi λ, nurning panja-
rada burilish burchagi φ quyidagi formula yordamida bog‘langan bo‘ladi:
 
dsinφ = nλ; 
 (4 –8)
bunda:  n – difraksion maksimumlarning tartib raqami. agar n = k  (k = 0,1,2...) 
bo‘lsa, nurlar uchrashganda bir-birini kuchaytiradi. n = 
 bo‘lganda nurlar 
bir-birini susaytiradi.
Yorug‘likda kuzatiladigan interferensiya va difraksiya hodisalari uning 
to‘lqin xususiyatiga ega ekanligini tasdiqlaydi. Bu hodisalardan texnikada 
foydalaniladi. Masalan, interferometr deb ataluvchi asbob juda sezgir bo‘lib, u 
bilan juda kichik burchaklarni aniq o‘lchash, yorug‘likning to‘lqin uzunligini 
aniqlash, kichkina kesmalarning uzunligini aniqlash, har xil moddalarning 
nur sindirish ko‘rsatkichini aniqlash, sirtning g‘adir-budurligini tekshirsh va 
yaltirash darajasini aniqlash mumkin.