K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

Masala yechish namunasi
1. rasmda tebranish konturidagi tok o‘zgarishlari keltirilgan. Vaqtning 
2 · 10
–3
 s va 3,5 · 10
–3
 s oralig‘idagi energiya o‘zgarishini tavsiflang.
Ye c h i l i s h i:  Keltirilgan  grafikka  ko‘ra  vaqtning  2 · 10
–3
 s va 3,5 · 10
–3
 s 
oralig‘ida g‘altakdan o‘tuvchi tok kuchi ortib, o‘zining maksimal qiymatiga eri-
shadi.
Demak, kondensatordagi elektr may-
don energiyasi nolgacha kamayadi va 
g‘altakdagi magnit maydon energiyasi 
ortib, maksimal qiymatiga erishadi.
I
0
 
1 
3         4       6
t · 10
–3
, s

48
1.  Tebranish konturidagi magnit va elektr maydon energiyalarining vaqt-
ga bog‘liqlik grafiklarini chizing.
2.  Konturdagi  tebranishlarning  so‘nishi 
qaltakdagi  o‘ramlar  soniga  qanday 
bog‘liq?
4.  Rasmda  kontur  kodensatoridagi  zaryad-
ning  vaqtga  bog‘liqlik  grafigi  keltirilgan. 
Kontur induktivlik g‘altagidagi tok ku chi-
ning t = 1/300 s dagi qiymatini aniq lang.
13-
mavzu. tranZistorli ElEktroMagnit  
tEbranishlar gEnEratori
Tebranish konturida yuqori chastotali elektromagnit tebranishlar hosil 
bo‘lishini bilib oldik. konturda hosil bo‘layotgan tebranishlarni ossillograf 
ekranida kuzatilsa, unda tebranishlar amplitudasi vaqt o‘tishi bilan kamayib 
boradi (3.6-rasm).
3.6-rasm.
Bunga sabab, yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, konturda g‘altakni tashkil 
etgan va ulovchi o‘tkazgichlarning elektr qarshiligidir. Ma’lumki, 
o‘tkazgich elektr qarshiligi tufayli tok o‘tganda qiziydi. elektr energiyasi 
issiqlik energiyasiga aylanadi. shunga ko‘ra konturda hosil bo‘lgan erkin 
elektromagnit tebranishlar so‘nuvchi tebranishlardir.
Tebranishlar  so‘nmasligi  uchun  sarflanib  ketgan  energiyani  batareya 
yordamida tebranish konturiga davriy ravishda berib turish kerak. Bu degani 
uzib-ulagich doimiy ravishda konturga ulangan holda qolmay, balki davriy 
ravishda uzib-ulab turilishi kerak.  10-sinfdan  tebranishlar  fazasini  eslang. 
shunga ko‘ra uzib-ulagich kondensator qoplamalarining qayta zaryadlanishi 
davrida batareya qutblaridagi kuchlanish ishorasi bilan mos kelganda ulanishi 
kerak.
q, mC
20
10
0
   0.01    0,02 0,03 t,s
–10

49
Buning  uchun  uzib-ulagich  qanday  ishlashi  kerak?  Faraz  qilaylik, 
konturdagi tebranishlar chastotasi 1 Mhz bo‘lsin. U holda uzib-ulagichni bir 
sekundda million marta uzib-ulash kerak! Bu vazifani hech qanday mexanik 
yoki elektromexanik qurilmalar bajara olmaydi.
Bu vazifani faqat elektron qurilma, tranzistor bajara oladi. 10-sinfda 
keltirilgan  p-n-p turdagi tranzistorning ishlashini eslaylik. Tranzistordan tok 
o‘tishi uchun baza – emitter oralig‘iga alohida, kollektor – emitter oralig‘iga 
alohida batareya ulanar edi. Bazaga batareyaning manfiy qutbi, emitterga esa 
musbat qutbi ulanganda tranzistor orqali tok o‘tadi (uzib-ulagich ulangan). 
agar batareya qutblari almashtirib ulansa, tok o‘tmaydi (uzib-ulagich 
uzilgan). Demak, tranzistor uzib-ulagich vazifasini bajara oladi. shunga 
ko‘ra, konturda so‘nmas elektromagnit tebranishlar hosil qilish uchun uni 
manbaga tranzistor orqali ulash kerak.
3.7-rasm.
k
e
B
l
b  
L C
+ –
–  +
+  –
3.7-rasmda yuqori chastotali so‘nmas elek-
tromagnit tebranishlari hosil bo‘ladigan gene-
rator chizmasi keltirilgan. Bunda L va С dan 
iborat kontur tok manbayiga tranzistor orqali 
ulangan. Ulanish momentida L g‘altakdan 
o‘tuvchi tok o‘suvchi xarakterga ega bo‘ladi. 
Uning  atrofida  hosil  bo‘lgan  magnit  may-
don ham o‘suvchi xarakterga ega bo‘ladi. Bu 
magnit maydon L
b
 bog‘lanish g‘altagini ke-
sib o‘tib, unda o‘zaro induksiya elektr yuri-
tuvchi kuchini hosil qiladi. 3.7-rasmda uning L
b
 g‘altak uchlaridagi ishoralari 
aylanachalar ichida ko‘rsatilgan. Bunda tranzistor bazasi (B)ga manfiy ishorali, 
emitteri (e)ga musbat ishorali kuchlanish qo‘yiladi va tranzistordan to‘la tok 
o‘tadi. Bu paytda konturdagi C kondensator zaryadlanadi. L  g‘altakning in-
duktivligi tufayli undan o‘tuvchi tok o‘sishdan to‘xtaydi. L
b
 da elektr yurituv-
chi kuch hosil bo‘lmaydi va tranzistordan tok o‘tmaydi. kalit uzildi. endi C 
kondensator L g‘altakka razryadlana boshlaydi va tebranish konturida elektro-
magnit tebranishlar vujudga keladi. konturda elektromagnit tebranishlar ro‘y 
berganda  L  g‘altakdan o‘tuvchi tokning ham kattaligi, ham yo‘nalishi o‘zgarib 
turadi. Demak, L
b
 da hosil bo‘lgan elektr yurituvchi kuchning ishorasi o‘zgarib 
turadi. Tranzistor goh ochiq holatda, goh yopiq holatda bo‘ladi.
shunday qilib, konturdagi C  kondensator davriy ravishda batareyadan 
zaryadlanib turadi. lekin, kuchlanish manbayi tebranish konturiga davriy 

50
ravishda, musbat qutbga ulangan kondensator qoplamasi musbat zaryadlan-
gan vaqtdagina ulanadigan bo‘lsa, kondensator uzluksiz zaryadlanib turadi. 
U holda tebranishlar so‘nmaydi. aks holda tebranishlar yuzaga kelmay-
di. Demak, tranzistorning ochilib-yopilishini konturdagi tebranishlarning 
o‘zi boshqarishi kerak. Tranzistorning baza – emitter zanjiri kirish zan-
jiri, kollek tor – emitter zanjiri chiqish  zanjiri deb ataladi. Odatda, tranzis-
tor kirish qismiga qo‘yilgan kuchlanishi (toki), chiqish tokini boshqaradi. 
Tranzistorli generatorda esa, aksincha, chiqishdagi (konturdagi) kuchla-
nish kirishdagi (L
b
) kuchlanishni boshqaradi. Bunday jarayonga teskari 
bog‘lanish deyiladi. shu teskari bog‘lanish tufayli kontur energiyasi davriy 
ravishda ta’minlanib turadi.
Ta’kidlash joizki, teskari  bog‘lanish tebranishlarning so‘nmasligini 
ta’minlashi uchun kirish va chiqish zanjiridagi kuchlanishlar faza jihatidan 
180
o 
ga farq qilishi kerak.
generator ishlab chiqarayotgan elektromagnit tebranishlar chastotasi 
Tomson formulasi (3–1) bilan ifodalanadi.
shunday qilib, generatorda so‘nmas avtotebranishlar vujudga keladi. 
avtotebranishlar so‘nmas tebranishlarning ikkinchi turi hisoblanadi. 
Ularning majburiy tebranishlardan asosiy farqi shundaki, ularga tashqi 
davriy ta’sir kerak emas. energiya manbayi bunday tizimning o‘zida mavjud 
bo‘lib,  sarflangan  energiya  o‘rnini  to‘ldiradigan  energiyaning  berilishini 
tizimning o‘zi tartibga solib turadi. har qanday avtotebranish tizimi 
quyidagi qismlardan iborat: energiya  manbayi,  tebranish  tizimi  va  elektron 
kalit.
avtotebranishlarning chastotalari juda keng diapazonda o‘zgaradi. Ular 
radioaloqa, televideniye, ehM va boshqa qurilmalarda ishlatiladi.
elektromagnit tebranishlar tirik organizmlarga ham foydali, ham zararli 
ta’sir qilishi mumkin. inson organizmidagi har bir a’zo o‘ziga xos rezonans 
chastotaga ega. Tashqi tebranma ta’sirning chastotasi shu rezonans chastotaga 
tenglashganda ta’sir kuchli bo‘ladi. elektromagnit nurlanishlarning inson 
ruhiyatiga ta’sir qilishi isbotlangan.
Zamonaviy tibbiyotda o‘ta yuqori chastotali elektromagnit tebranish-
lardan foydalanuvchi davolash usullari kundan kunga keng tarqalmoqda. 
shuningdek, optik diapazondagi (UB-nurlar) elektromagnit nurlanishlardan 
ham davolash, ham tashxis qo‘yishda foydalanilmoqda.

51
1.  Real tebranish konturidagi erkin tebranishlar nima uchun so‘nadi?
2. Avtotebranishning majburiy tebranishdan farqi nimada?
3. Avtotebranish tizimi qanday asosiy elementlardan iborat?
4. Generatorning ishlashida tranzistor qanday vazifani bajaradi?
5. Teskari bog‘lanish nima?
14-
mavzu.  o‘Zgaruvchan tok Zanjiridagi aktiv 
qarshilik
Biz yuqorida ayrim fizik kattaliklarning vaqtga bog‘liq holda o‘zgarishini 
grafik ravishda tasvirlashni ko‘rgan edik. Ularni tasvirlash uchun vektor dia-
grammalar usuli ham keng qo‘llaniladi. aytaylik, zanjirdagi tokning o‘zgarishi
 i = I
m
 cos (ω
0
t + φ
0
) (3–5)
tenglama bilan berilgan bo‘lsin.
Uzunligi  I
m
 ga teng bo‘lgan vektorni olib, uni soat strelkasiga teskari 
yo‘nalishda aylanma harakatga keltiraylik. Bunda uning bir marta aylanishi  
uchun ketgan vaqti, i kattalikning o‘zgarish davriga teng bo‘lsin. U holda 
m
 vektorning vertikal o‘qdagi proyeksiyasi, i kattalikning oniy qiymatiga teng 
bo‘ladi.
1
1
0
0
0
i
i
0
i
1
I
m
2
2
3
3
4
4
5
5
6
6
7
7
8
8
9
9
10
11
11 ωt
φ
0
 ωt
1
10
3.8-rasm.
kundalik turmushda va texnikada o‘zgaruvchan tok zanjirlariga turli 
iste’molchilar ulanadi. Dazmol, elektr lampochkasi, ventilyator va h.k. Ularda 
elektr energiyasi issiqlik, yorug‘lik, mexanik va boshqa energiyalarga aylanadi. 
Bu iste’molchilar kuchlanish manbayiga ulanganda elektr toki o‘tishiga 
tabiatan turlicha qarshilik ko‘rsatar ekan. Ularning tabiatini o‘rganish uchun 
o‘zgaruvchan tok zanjiriga turli xarakterdagi iste’molchilarni ulab ko‘ramiz.

52
3.9-rasm.
R
U
~
   Dastlab, o‘zgaruvchan tok zanjirida bizga oldindan 
ma’lum bo‘lgan R qarshilik ulangan holni qaraylik (3.9-
rasm). Bu qarshilik aktiv  qarshilik bo‘lsin. aktiv qar-
shilik deb atalishiga sabab undan tok o‘tganda elektr en-
ergiyasi boshqa turdagi (issiqlik, yorug‘lik va boshqa) 
energiyaga to‘liq aylanadi.
O‘tkazgich simlar orqali R qarshilik U kuchlanishga 
ega bo‘lgan o‘zgaruvchan tok manbayiga ulangan bo‘lsin. U kuchlanish
 
U = U
m
 cos ωt  
(3–6)
qonuniyat bo‘yicha o‘zgarsin. Zanjirning bir qismi uchun Om qonunidan 
foydalanib, R qarshilikdan o‘tayotgan tok kuchining oniy qiymatini topamiz
i =   = 
 = I
m
 cosωt.
Bunda: I
m
 = 
 – tok kuchining amplituda qiymati. shunday qilib, faqat aktiv 
qarshilikdan iborat zanjirdagi tok kuchining o‘zgarishi
 i = I
m
 cosωt  
(3–7)
ko‘rinishda bo‘lar ekan.
kuchlanishning (3–6) o‘zgarish tenglamasini tok kuchi uchun olingan  
(3–7) tenglama bilan solishtirilsa, aktiv qarshilikdagi kuchlanish va tok 
kuchi ning tebranishlari bir xil fazada bo‘ladi degan xulosaga kelinadi. kuch-
lanish va tok kuchi tebranishlarining grafiklari 3.10-rasmda keltirilgan.
3.10-rasm.
I, u
U
max
I
max
0 π/2    π    3π/2    2π 
ωt

53
kuchlanish va tok kuchi tebranishlarining fazalari orasidagi munosabatni 
vektor diagramma orqali ko‘rsatish mumkin (3.11-rasm).
I
m
U
m
 = I
m
R
3.11-rasm.
Diagrammada o‘zgaruvchan tok 
kuchi amplitudasi bilan o‘zgaruvchan 
kuchlanish amplitudasi parallel vektor-
lar ko‘rinishida tasvirlanadi, ular ora-
sidagi burchak, ya’ni tebranish fazalarining farqi nolga teng.
kundalik turmushda iste’mol qilinadigan elektr kuchlanishining chasto-
tasi 50 hz ga teng. Bu degan so‘z cho‘g‘lama tolali elektr lampochkasi bir 
sekundda 100 marta o‘chib-yonadi. lekin bizninig ko‘zimiz bir sekundda 
o‘rtacha 16 – 20 marta o‘zgargan jarayonni ilg‘amaganligi sababli biz lam-
pochkaning o‘chib-yonganligini sezmaymiz. shuning uchun o‘zgaruvchan 
tokning quvvatini bilish katta ahamiyatga ega.
Aktiv qarshilikli zanjirdagi quvvat. O‘zgaruvchan tokning oniy quvvati 
P = i U bilan aniqlanadi. Tok kuchi va kuchlanishning oniy qiymatlari uchun 
(3–7) va (3–6) ifodalarni qo‘ysak,
 P = I
m
 cosωt · U
m
 cosωt yoki P = P
m
cos
2
ωt (3–8)
ga ega bo‘lamiz.
Bunda: P
m
 = I
m
 · U
m
 bo‘lib, o‘zgaruvchan tokning maksimal qiymati deyila-
di. cos
2
  ωt  ifoda har doim musbat bo‘lganligidan o‘zgaruvchan tok quvvati-
ning oniy qiymati ham musbat ishorali bo‘ladi (3.12-rasm).
3.12-rasmdan ko‘rinadiki, o‘zgaruvchan tokning oniy quvvatining kattaligi 
davriy ravishda o‘zgarib turadi. U holda elektr plitasidan o‘zgaruvchan 
tok o‘tganda ajralib chiqqan issiqlik miqdorini qanday formula yordamida 
aniqlay miz?  Buning  uchun  o‘zgaruvchan  tokning  effektiv  qiymati  tushun-
chasini kiritamiz.
  
O‘zgaruvchan  tokning  I
ef 
effektiv  qiymati  deb,  bir  xil  vaqt  ichida  aktiv 
qarshilikdan  o‘zgaruvchan  tok  o‘tganda  ajralib  chiqadigan  issiqlikka  teng 
issiqlik  miqdorini  ajratib  chiqaradigan  o‘zgarmas  tok  kuchiga  teng 
kattalikka aytiladi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, tok kuchining effektiv qiymati uning mak-
simal qiymati bilan quyidagicha bog‘langan:
 
I
ef
 = 
 (3–9)

54
p
I
max
2
 · R
ωT
I
max
2
 · R/2
π/4  π/2  3/4π  π 
ωt
3.12-rasm.
O‘zgaruvchan kuchlanishning effektiv qiymatini (3–9) ga o‘xshash holda 
yozish mumkin:
 
 
(3 –10)
Masala yechish namunasi
1. amplituda qiymati 30 V bo‘lgan o‘zgaruvchan tok zanjiriga rezistor 
ulanganda undan 2  a tok o‘tdi. rezistorda ajralgan o‘rtacha quvvatni toping.
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
U
m
 = 30 V
I
m
 = 2  a
P = 
P = 
 = 30 W.
Javobi: 30 W.
Topish kerak:
P – ?
1.  Aktiv qarshilik deb nimaga aytiladi?
2.  Aktiv  qarshilikda  kuchlanish  va  tok  kuchi  orasidagi  faza  siljishi 
nimaga teng?
3.  Aktiv  qarshilikda  ajralib  chiqqan  effektiv  quvvatni  aniqlash  formu-
lasini yozing.
4.  Zanjirdagi  tok  kuchi  i = 8,5  sin  (628  t + 0,325)  qonuni  bo‘yicha 
o‘zgaradi.Tok  kuchining  effektiv  qiymatini,  tebranishlar  fazasi  va 
chastotasini toping.

55
15-
mavzu. o‘Zgaruvchan tok Zanjiridagi kondEnsator
C
3.13-rasm
Tajribalar, o‘zgarmas tok zanjiriga kondensator 
ulansa, undan tok o‘tmasligini ko‘rsatadi. 
Chunki, kondensator qoplamalarining orasi 
dielektrik bilan ajratilgan. lekin kondensatorni 
o‘zgaruvchan tok zanjiriga ulansa, undan tok 
o‘tar ekan. Kondensator orqali o‘tuvchi tok kuchi qanday fizik parametrlarga 
bog‘liqligini o‘rganish uchun o‘zgaruvchan tok zanjiriga faqat kondensator 
ulangan holni qaraylik (3.13-rasm).
kondensator sig‘imi C ga teng va unga qo‘yilgan kuchlanish
 
U = U
m
 cosωt 
(3–11)
qonuniyat bo‘yicha o‘zgarsin. Ulanish simlarining qarshiligi R = 0  bo‘lsin.  U 
holda kondensatordagi kuchlanish U = U
m
  cosωt =   bo‘ladi. Bunda  q – kon-
densator qoplamalaridagi zaryad bo‘lib q = CU
m
cosωt  ga  teng. Zanjirdagi 
tok kuchini topish uchun zaryad formulasidan birinchi tartibli hosila olamiz: 
i = q´ = – U
m
  Cω  sin  ωt = U
m
Cω  cos(ωt+
p
2
). Uni tok kuchining oniy qiymati 
bilan solishtirilsa, I
m
 = U
m
 Cω ekanligi kelib chiqadi. Bunda I
m
 – tok  kuchi ning 
maksimal qiymati. U holda kondensatordan o‘tuvchi tok kuchining tenglama-
si quyidagicha bo‘ladi:
 
i = I
m
cos(ωt + 
p
2
). 
(3–12)
Bu tenglamani kondensatorga berilgan kuchlanish ifodasi (3–11) bilan 
solishtirilsa, zanjirdagi tok kuchi tebranishlari, kuchlanish tebranishlari-
dan faza bo‘yicha 
p
2
 ga oldinga  borishini  ko‘ramiz (3.14-rasm). 3.15-rasmda 
o‘zgaruvchan tok zanjiriga faqat kondensator ulangan hol uchun o‘zgaruvchan 
tok kuchi va kuchlanishning vektor diagrammasi keltirilgan.
Zanjirdagi kondensatorning sig‘im qarshiligi:
 
X
c
 = 
 (3–13)
U holda tok kuchining amplituda qiymati quyidagicha bo‘ladi:
 I
m
 = 
. 

56
Bu ifoda zanjirning bir qismi uchun Om qonuni bo‘lib, aktiv qarshilik 
o‘rnida X
C
 kattalik turibdi. shuning uchun uni sig‘im qarshilik (reaktiv qar-
shilik) deyiladi. Sig‘im qarshilik ham Ω (Om) larda o‘lchanadi.
Bundan kondensatordan o‘tuvchi tok kuchi kondensator sig‘imi va 
o‘zgaruvchan tok chastotasiga bog‘liq bo‘lishi kelib chiqadi. sig‘im va chas-
tota qancha katta bo‘lsa, zanjir qarshiligi shuncha kichik bo‘ladi va mos 
ravishda tok kuchi katta bo‘ladi.
T/4  T/2 3T/4  T
kuchlanish tok
π 
2π
t
O
U
m
I
m
 = ωCU
m
p
2
3.14-rasm.
3.15-rasm.
Masala yechish namunasi
Chastotasi 50 hz bo‘lgan o‘zgaruvchan tok zanjiriga sig‘imi 50 μf bo‘lgan 
kondensator ulangan. Zanjirning sig‘im qarshiligi nimaga teng?
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
C = 50 μF = 50 · 10
–6
 f
v = 50 Hz
X
c
 = 
X
c
 = 
Javobi: 63,69 Ω.
Topish kerak:
Xe – ?
1.  Nima  sababdan  kondensator  orqali  o‘zgarmas  tok  o‘tmaydi,  lekin 
o‘zgaruvchan tok o‘tadi?
2.  Sig‘im qarshilik qanday kattaliklarga bog‘liq?
3.  O‘zgaruvchan  tok  zanjiriga  faqat  kondensator  ulangan  holda 
o‘zgaruvchan  tok  kuchi  va  kuchlanishning  orasidagi  fazalar  farqi 
nimaga teng?
4.  X
L
 = 
1
2pvC
 ifodadan qarshilik birligi Ω ni keltirib chiqaring.

57
16-
mavzu.  o‘Zgaruvchan tok Zanjiridagi induktiv 
g‘altak
l
3.16-rasm.
shunday tajriba o‘tkazaylik. O‘zgarmas tok 
manbayiga ketma-ket holda elektr lampochkasi va 
induktiv g‘altakni ulaylik. Bunda lampochkaning 
yonish ravshanligiga e’tibor beraylik. so‘ngra elektr 
lampochkasi va induktiv g‘altakni ketma-ket holda 
effektiv kuchlanishi o‘zgarmas kuchlanishiga teng 
(U
ef 
= U
o‘zgarmas
) bo‘lgan manbaga ulab, lampochkaning yonish ravshanligiga 
e’tibor beraylik. shunda o‘zgaruvchan tok zanjiriga ulangan lampochkaning 
ravshanligi kamroq bo‘lar ekan. Buning sababini aniqlash uchun faqat 
induktiv g‘altak ulangan holni qaraylik (3.16-rasm).
induktivligi L ga teng bo‘lgan g‘altakdan o‘tayotgan tok kuchi
 
i = I
m
 cosωt  
(3–14)
qonuniyat bo‘yicha o‘zgarsin. Ulanish simlarining va g‘altakning qarshiligi 
R
s
 = R
l 
= 0 bo‘lsin.
g‘altakdan o‘tuvchi tok, g‘altakning induktivligi tufayli unda o‘zinduksiya 
elektr yurituvchi kuchni (eYuk) hosil qiladi. Uning oniy qiymati
 
E
 = -L i´  
(3–15)
bilan aniqlanadi. Bunda: i´ – tok kuchidan vaqt bo‘yicha olingan birinchi tar-
tibli hosila. i´ = I
m
ω sin ωt ekanligi hisobga olinsa, eYuk ning oniy qiymati
E
 = – I
m
ωL sin ωt 
ga teng bo‘ladi. Zanjirdagi eYuk, g‘altak uchlaridagi kuchlanish va aktiv 
qar shilikdagi potensial tushuvi
 
iR = E + U   
(3 –16)
munosabat orqali bog‘langan. R = 0 ekanligi hisobga olinsa, (3–16) tenglama
 
0 = E +U yoki U = – E 
ko‘rinishga ega bo‘ladi. U holda kuchlanish
 U = I
m 
ωL sin ωt = I
m 
ωL cos(ωt+
p
2
)  
(3 –17)
tenglama bilan aniqlanadi. Uni kuchlanishning oniy qiymati bilan solishtiril-
sa,  U
m
 = I
m
  ωL  ekanligi kelib chiqadi. Bunda: U
m
 – kuchlanishning  amplituda 

58
qiymati. U holda g‘altak uchlariga qo‘yilgan kuchlanish tenglamasi quyidagi-
cha bo‘ladi:
 
U = U
m
 cos(ωt+
p
2
). 
(3–18)
Bu tenglamani g‘altakdan o‘tayotgan tok kuchi ifodasi (3–14) bilan so-
lishtirilsa, g‘altak uchlariga qo‘yilgan kuchlanish tebranishlari, tok kuchi 
tebranishlaridan faza bo‘yicha 
p
2
 ga oldinga  borishini ko‘ramiz (3.17-rasm). 
3.18-rasmda o‘zgaruvchan tok zanjiriga faqat induktiv g‘altak ulangan hol  
uchun o‘zgaruvchan tok kuchi va kuchlanishning vektor diagrammasi keltiril-
gan.
g‘altakdagi kuchlanishning amplituda qiymatini, zanjirning bir qismi 
 
uchun  yoziladigan  Om  qonuni  bilan  solishtirilsa,  ωL  ko‘paytmaning qarshi-
likni ifodalashi ma’lum bo‘ladi. Belgilash kiritamiz: X
L
 = 
g‘altakning qarshiligi: 
X
L
 = 
ωL.  
(3–19)
3T/2t
Tok   kuchlanish
O‘zinduksiya eYuk
π 
2π
T/4 
  T/2    T
t
0
O
U
m
I
m
 = 
U
m
ωL
p
2
3.17-rasm.
3.18-rasm.
U holda tok kuchining amplituda qiymati quyidagicha bo‘ladi:
 
I
m
 = 
. 
Bu ifoda zanjirning bir qismi uchun Om qonuni bo‘lib, aktiv qarshilik o‘rnida 
X
L
  kattalik turibdi. shuning uchun uni induktiv  qarshilik  (reaktiv  qarshi-