K. A. Tursunmetov V bob. "Nisbiylik nazariyasi", VI bob. "Kvant fizikasi"

iii bobni yakunlash yuZasidan tEst savollari
1.  Tebranish 
konturidagi 
kondensatordagi 
elektr 
zaryadi 
q = 10
–3
· cos100πt (C) qonuniyat bo‘yicha o‘zgarmoqda. Konturda hosil 
bo‘layotgan elektromagnit tebranishlari chastotasini toping.
A) 100 Hz; 
B) 100π Hz; 
C) 50 Hz; 
D) 50π Hz.
2.  Tebranish  konturidagi  kondensatorda  elektr  zaryadi  q = 10
–3
 · cos1000t 
(C) qonuniyat bo‘yicha o‘zgarmoqda. Konturda hosil bo‘layotgan tok 
kuchining amplitudasini toping.
a) 10
–3
 A; 
B) 1 A; 
C) 10 A; 
D) πA.
3.  ideal  tebranish  konturida  kondensator  sig‘imini  9  marta  kamay-
tirilsa, konturning tebranish chastotasi qanday o‘zgaradi?
a) 3 marta kamayadi; 
B) 3 marta ortadi;
C) 9 marta kamayadi; 
D) 9 marta ortadi.
4.  ideal  tebranish  konturida  elektromagnit  tebranishlar  hosil  bo‘l-
moqda.  Bunda  kondensatordagi  elektr  maydon  energiyasining  mak-
simal  qiymati  2  mJ  ga,  g‘altakdagi  magnit  maydon  energiyasining 
maksimal  qiymati  ham  2  mJ  ga  teng  bo‘ldi.  Tebranish  konturidagi 
to‘la energiya nimaga teng ?
a) 0 dan 2 mJ gacha o‘zgaradi; 
B) 0 dan 4 mJ gacha o‘zgaradi;
C) o‘zgarmaydi va 2 mJ ga teng; 
D) o‘zgarmaydi va 2 mJ ga teng.
5.  Quyida  keltirilgan  grafiklardan  qaysi  birida  o‘zgaruvchan  elektr 
zanjir laridagi sig‘im qarshilikning chastotaga bog‘liqligi keltiril gan?
R
C 
R
C 
R
C 
R
C
0 
v  0 
v  0 
v 
0 
v
a)
B)
C)
D)
6.  Quyida keltirilgan grafiklardan qaysi birida o‘zgaruvchan elektr zan-
jirlaridagi induktiv qarshilikning chastotaga bog‘liqligi keltirilgan?
R
C 
R
C 
R
C 
R
C
0 
v  0 
v  0 
v  0 
v
a)
B)
C)
D)

73
7.  rezistor,  induktiv  g‘altak  va  sig‘im  ketma-ket  ulangan  zanjirning 
to‘la qarshiligi rezonans davrida qanday bo‘ladi?
a) aktiv qarshilikdan katta bo‘ladi;
B) aktiv qarshilikka teng bo‘ladi;
C) aktiv qarshilikdan kichik bo‘ladi;
D) aktiv qarshilikdan ko‘p marta kichik bo‘ladi.
8.  Quyida  keltirilgan  xossalardan  qaysilari  so‘nuvchi  tebranishlarga  te-
gishli?
 
1. Garmonik tebranishlar. 2. ideal tebranish konturidagi 
tebranishlar. 3. real tebranish konturidagi tebranishlar.
a) 1; 
B) 2; 
C) 3; 
D) 1 va 3.
9.  Tebranish  konturida  hosil  bo‘ladigan  elektromagnit  tebranishlarning 
siklik chastotasini aniqlash formulasini ko‘rsating.
a)  ; B) 
1
2p
; 
C) 2p
; D) 
1
.
10. Quyidagilardan qaysi biri tebranish konturi to‘la energiyasini ifoda-
laydi?  
1. 
. 2. 
. 3. 
. 4.
.
a) 1; 
B) 2; 
C) 3; 
D) 3 va 4.
11.  Mexanik  tebranishlar  bilan  elektromagnit  tebranishlar  analogiyasiga 
ko‘ra,  prujinali  mayatnikdagi  yuk  massasi,  elektromagnit  tebranish-
lardagi qaysi fizik kattalikka mos keladi?
a) zaryad; 
B) tok kuchi;
C) induktivlik; 
D) sig‘imga teskari bo‘lgan kattalik.
12. Mexanik  tebranishlar  bilan  elektromagnit  tebranishlar  analogiyasiga 
ko‘ra,  tebranish  konturidagi  tok  kuchi,  mexanik  tebranishlardagi 
qaysi fizik kattalikka mos keladi?
a) koordinata; 
 
B) tezlik;
C) massa; 
 
D) prujinaning bikrligi.
13. Tranzistorli  generatorda  tebranishlarning  so‘nmasligini  ta’minlash 
uchun  kirish  va  chiqish  zanjiridagi  kuchlanishlar  faza  jihatidan
 
qanchaga farq qilishi kerak?
a) 60
o
; 
B) 90
o
; 
C) 180
o
; 
D) 270
o
 .

74
14.  Tranzistorli  generatorda  teskari  bog‘lanish  qaysi  element  orqali 
amalga oshiriladi?
a) L g‘altak orqali;   
B) C kondensator orqali
D) L
b
 g‘altak orqali;   
D) tranzistor orqali.
15. Gapni  to‘ldiring.  Zanjirga  faqat  induktiv  g‘altak  ulangan  bo‘lsa, 
g‘altakdan  o‘tayotgan  tok  kuchi  tebranishlari,  g‘altak  uchlariga 
qo‘yilgan kuchlanish tebranishlaridan faza jihatidan ... bo‘ladi.
a) ... 
p
2
 ga oldinda ... ; 
B) ... 
p
2
 ga orqada ... ;
C) ... π ga oldinda ... ; 
D) ... π ga orqada ... .
iii bobda o‘rganilgan eng muhim tushuncha,  
qoida va qonunlar
elektromagnit tebra-
nishlar
Tebranish konturida bir marta zaryad berilganidan 
so‘ng hosil bo‘ladigan elektr va magnit maydon tebra-
nishlari. 
Tebranish konturi
induktiv g‘altak va kondensatordan iborat zanjir. 
Tebranish davri T = 2π 
.
so‘nuvchi tebranishlar
Tebranish konturida kondensatorga bir marta energiya 
berilganda hosil bo‘ladigan tebranishlar. Bunda tebra-
nishlar amplitudasi vaqt o‘tishi bilan kamayib boradi.
Tebranish konturidagi 
to‘la energiya
W = 
 +
 
.
garmonik tebranishlar fizik kattaliklarning vaqt o‘tishi bilan sinus yoki ko-
sinus qonuniyati bo‘yicha davriy o‘zgarishi.
Tebranish amplitudasi
Tebranayotgan kattalikning eng katta qiymati moduli.
avtotebranishlar
Tebranuvchi sistemaning ichidagi manba evaziga 
so‘nmas tebranishlar hosil bo‘lishi.
Yuqori chastotali 
generator
energiya manbayi, tebranish tizimi va elektron 
kalitdan iborat sistemada so‘nmas tebranishlar hosil 
qiladigan qurilma.
Teskari bog‘lanish 
Chiqish zanjiridan elektr signallari bir qismining 
kirish zanjiriga berilishi.

75
aktiv  qarshilik – R
O‘zgaruvchan tok energiyasini qaytmaydigan hol da 
boshqa turdagi energiyaga aylantiradigan qarshilik.
reaktiv  qarshilik – X
C
, 
X
l
O‘zgaruvchan tok energiyasini elektr yoki mag-
nit maydon energiyasiga va aksincha aylantiradigan  
qarshilik. X
c
 = 
; X
L
 = ωL.
aktiv qarshilikli 
zanjirdagi quvvat
P = P
m
 cos
2
 ωt.
O‘zgaruvchan tokning 
va kuchlanishning 
effektiv qiymatlari
I
ef 
= 
; U
ef 
= 
.
O‘zgaruvchan tokning 
to‘liq zanjiri uchun Om 
qonuni
I
m 
= 
.
O‘zgaruvchan tok 
zanjirining to‘la 
qarshiligi
Z = 
.
Zanjirdagi tok 
tebranish lari  va 
kuchlanish  tebra nishlari 
orasidagi faza farqi
tgφ = 
 yoki tgφ = 
.
rezonans hodisasi
Tashqi majburlovchi kuch chastotasi, sistemaning 
xususiy chastotasiga teng bo‘lib qolganda tebra nishlar 
amplitudasining ortib ketishi.
ketma-ket
rezonans yoki 
kuchlanishlar rezonansi
O‘zgaruvchan tok zanjirida tashqi elektr manbayi 
chastotasi, zanjirning xususiy chastotasiga teng bo‘lib 
qolganda kondensator va g‘altakda kuchlanishning 
 
keskin ortib ketishi.
O‘zgaruvchan tokning 
quvvati
P = U I cosφ.
O‘zgaruvchan tokning 
bajargan ishi
A = U I t cosφ.

76
iv  bob. ElEktroMagnit to‘lqinlar  
va to‘lqin optikasi
elektr zanjirlarida elektromagnit tebranishlarini o‘rganish shuni 
ko‘rsatdiki, kuchlanish va tok kuchining o‘zgarishi, zanjirning bir qismidan 
ikkinchisiga juda katta tezlikda, ya’ni 300 000 km/s bilan tarqaladi. Bu tezlik 
o‘tkazgichdagi erkin elektr zaryadlarning tartibli harakat tezligidan juda 
ko‘p marta ziyoda. elektromagnit tebranishlarning bir nuqtadan ikkinchi 
nuqtaga uzatilish mexanizmini faqatgina maydon tushunchasidan foydalanib 
tushuntirish mumkin bo‘ldi.
J. k.  Maksvell 1864-yilda vakuumda va dielektriklarda tarqala oladigan 
elektromagnit to‘lqinlarning mavjud bo‘lishi haqidagi gipotezani aytib o‘tadi. 
Biz elektromagnit maydon va elektromagnit to‘lqin nazariyasi bilan qisqacha 
tanishib chiqamiz.
21-
mavzu.  ElEktroMagnit tEbranishlarning 
tarqalishi. ElEktroMagnit to‘lqin tEZligi
1831-yilda M.faradey tomonidan kashf etilgan elektromagnit induksiya 
hodisasini chuqur o‘rgangan Maksvell quyidagi xulosaga keladi: magnit 
maydonining har qanday o‘zgarishi uning atrofidagi fazoda uyurmaviy elektr 
maydonni hosil qiladi.
faradey tajribalaridagi berk o‘tkazgichda induksion eYuk hosil 
bo‘lishining sababchisi shu o‘zgaruvchi elektr maydon hisoblanadi. Bu 
uyurmaviy elektr maydoni nafaqat o‘tkazgichda, balki ochiq fazoda ham 
hosil bo‘lishi mumkin. shunday qilib, magnit maydon elektr maydonni hosil 
qiladi. Tabiatda bunga teskari hodisa bo‘lmasmikan, ya’ni o‘zgaruvchan 
elektr  maydon  magnit  maydonni  hosil  qilmasmikan?  Bu  taxmin  simmetriya 
nuqtayi nazaridan olganda Maksvell gipotezasining asosini tashkil qiladi. Bu 
gipotezaga ko‘ra elektr  maydonning  har  qanday  o‘zgarishi  uning  atrofidagi 
fazoda uyurmaviy magnit maydonni hosil qiladi.

77
Maksvellning bu gipotezasi ancha vaqt o‘z tasdig‘ini topmasdan 
turdi. elektromagnit to‘lqinlarni faqat Maksvell o‘limidan 10 yil o‘tgach, 
eksperimental ravishda h.r. 
hertz tomonidan hosil qilindi. 1886–1889- 
yillarda h. hertz elektromagnit to‘lqinni hosil qilish uchun yupqa havo 
qatlami bilan ajratilgan diametri 10–30 sm bo‘lgan ikkita sharcha yoki silindr 
olib, to‘g‘ri sterjen uchlariga mahkamlagan (4.1-rasm). Boshqa tajribalarida 
4.1-rasm.
tomoni 40 sm bo‘lgan metall varaqdan 
foydalangan. sharchalar oralig‘i bir 
necha mm atrofida qoldirilgan. Silindr 
yoki sharlar yuqori kuchlanishli 
manbaga ulangan bo‘lib, uni musbat 
va  manfiy  ishorada  zaryadlagan. 
kuchlanish ma’lum bir qiymatga 
yetganda, sharchalar oralig‘ida uchqun 
vujudga kelgan. Uchqun mavjud bo‘lish davrida vibratorda yuqori chastotali 
so‘nuvchi tebranishlar hosil bo‘ladi. agar elektromagnit tebranishlar tarqalib, 
to‘lqin hosil qilsa, ikkinchi vibratorda eYuk hosil bo‘lishi va oqibatda 
sharchalar orasida uchqun paydo bo‘lishi kerak. hertz shu hodisani kuzatib, 
elektromagnit to‘lqinlar mavjudligini tasdiqladi.
Oldingi bobda ko‘rilgan tebranish konturi yopiq bo‘lganligi sababli undan 
tebranishlar kam tarqaladi.
4.2-rasm.
asta-sekin kondensator qoplamalarini bir-biridan 
uzoqlashtira boraylik (4.2-rasm).
Bu holda maydon kuch chiziqlari qoplamalar orasidan 
chiqib, fazoga tarqala boshlaydi. agar qoplamalardan 
birini butunlay tepaga, ikkinchisini pastga qaratib qo‘yil-
sa, elektromagnit tebranishlar fazoga to‘la tarqalib ketadi.
Bunday ko‘rinishdagi kontur  ochiq  tebranish  kon turi 
deyiladi.
Tarqalayotgan elektromagnit to‘lqinlarini ko‘z oldi-
mizga keltirish uchun 4.3-rasmga qaraylik. Qandaydir 
momentda fazoning a sohasida o‘zgaruvchi elektr 
maydoni bo‘lsin. U holda o‘zgaruvchi elektr maydoni o‘z 
atrofida  magnit  maydon  hosil  qiladi.  O‘zgaruvchi  magnit 
maydon qo‘shni sohada o‘zgaruvchi elektr maydonni hosil qiladi. fazoning 
ketma-ket joylashgan sohalarida o‘zaro perpendikular joylashgan, davriy 

78
ravishda o‘zgaruvchi elektr va magnit maydonlari hosil bo‘ladi. elektromagnit 
to‘lqinlarning tarqalishi nurlanish deb ham ataladi.
Magnit maydon kuch chiziqlari
elektr maydon kuch chiziqlari
A
4.3-rasm.
hertz tajribalarida to‘lqin uzunligi bir necha o‘n santimetrni tashkil etgan 
edi. Vibratorda hosil bo‘layotgan xususiy elektromagnit tebranishlar chasto-
tasini hisoblab, elektromagnit to‘lqinlarning tarqalish tezligini  = λ·v formula 
yordamida aniqlaydi. U yorug‘lik tezligiga teng bo‘lib chiqadi.
keyingi zamonaviy o‘lchashlar ham bu qiymatning to‘g‘riligini tasdiqladi.
Masala ishlash namunasi
Ochiq tebranish konturidagi kuchlanish i = 0,3sin5 · 10
5
πt qonuni bo‘yicha 
o‘zgaradi.  Havoda  tarqalayotgan  elektromagnit  to‘lqinning  uzunligi  λ  ni  
aniqlang.
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 
ω = 5 · 10
5
 π · s
–1

 = 3 · 10
8
 m/s
ω = 2πv   
 
v =  
ω
2p
λ = 
v = 
5 · 10
5
 ·
π · s
–1
2p
 
 = 2,5 · 10
5
 hz.
λ = 
Javobi: 1200 m.
Topish kerak:
λ = ?
1.  Ochiq tebranish konturi deganda nimani tushunamiz?
2.  Maksvell elektromagnit maydoni mavjudligi nazariyasini yaratishda 
nimalarga tayangan?
3.  Hertz  vibratorida  ikkinchi  sterjenga  o‘rnatilgan  sharchalar  orasida 
manbaga ulanmagan bo‘lsa-da, nima sababdan uchqun chiqadi?
4.  Hertz  elektromagnit  tebranishlardan  foydalanish  bo‘yicha  qanday 
fikr lar aytgan?

79
22-
mavzu.  ElEktroMagnit to‘lqinlarning uMuMiy 
xossalari (ikki Muhit chEgarasida qaytishi 
VA SiNiShi). TO‘lQiNNi xArAKTErlOVChi ASOSiY 
tushuncha va kattaliklar
elektromagnit to‘lqinlarning xossalarini elektromagnit to‘lqin chiqaradigan 
maxsus generator yordamida o‘rganish mumkin. generatorda hosil bo‘lgan 
yuqori chastotali elektromagnit to‘lqin generator  rupori deb ataluvchi 
tarqatuvchi antennadan tarqatiladi (4.4-rasm).
generator
Qabul qilgich
4.4-rasm.
Qabul qiluvchi antennaning shakli ham xuddi tarqatuvchi antennaga 
o‘xshash bo‘ladi. antennada qabul qilingan elektromagnit to‘lqin hosil 
qilgan eYuk kristall diod vositasida pulsatsiyalanuvchi tokka aylanadi. Tok 
kuchaytirilganidan so‘ng galvanometrga beriladi va qayd etiladi.
Elektromagnit  to‘lqinlarning  qaytishi. Tarqatuvchi va qabul qiluvchi 
ruporlar orasiga metall plastina qo‘yilsa, tovush eshitilmaydi. elektromagnit 
to‘lqinlar metall plastinadan o‘ta olmasdan qaytadi. endi tarqatuvchi ruporni 
yuqoriga (pastga) buraylik. Metall plastinani yuqoriga (pastga) 4.5-rasmda 
ko‘rsatilganidek o‘rnataylik. U holda qabul qiluvchi antenna, tushush 
burchagiga teng bo‘lgan burchakda joylashtirilganda yaxshi qabul qilinishini 
sezish mumkin.
Metall plastina
Metall plastina
4.5-rasm.

80
elektromagnit to‘lqinlarning metall plastinadan qaytishini quyidagicha 
tushuntirish mumkin. Metallga kelib tushgan elektromagnit to‘lqin metall 
sirtida erkin elektronlarning majburiy tebranishlarini hosil qiladi. Bu 
majburiy tebranishlarning chastotasi elektromagnit to‘lqinning chastotasiga 
teng bo‘ladi. To‘lqin metalldan o‘ta olmaydi, lekin metall sirtining o‘zi 
ikkilamchi to‘lqinlar manbayi bo‘lib qoladi, ya’ni to‘lqin sirtdan qaytadi.
Tajribalar elektromagnit to‘lqinlarning ikki muhit chegarasidan qaytishida 
qaytish qonuni bajarilishini ko‘rsatadi.
Metall plastina o‘rniga dielektrik olinsa, undan elektromagnit to‘lqinlar 
juda kam qaytar ekan. Chunki, ularda erkin elektronlar juda kam bo‘ladi.
elektromagnit to‘lqinlarning qaytishidan radioaloqa va radiolokatsiyada 
keng qo‘llaniladi (4.6-rasm).
Prizma
4.6-rasm.
4.7-rasm.
Elektromagnit  to‘lqinlarning  sinishi.  Uni o‘rganish uchun metall plas-
tina  o‘rniga  parafin  bilan  to‘ldirilgan  uchburchakli  prizmadan  foydalaniladi 
(4.7-rasm). Qabul qiluvchi antenna to‘lqinni qayd qiladi. Demak, elektromag-
nit  to‘lqin  ikki  muhit  havo-parafin  va  parafin-havo  chegarasidan  o‘tganda  
sinadi. Tajribalar elektromagnit to‘lqin bir muhitdan ikkinchisiga o‘tganda 
sinish qonunining bajarilishini ko‘rsatadi:
 
 (4–1)
bunda:  ε
1
 va ε
2
  –  mos ravishda birinchi va ikkinchi muhitlarning dielektrik 
singdiruvchanliklari.
Tebranishlar fazasi bir xil bo‘lgan, bir-biriga eng yaqin turgan ikki nuqta 
orasidagi masofa elektromagnit to‘lqin uzunligi deyiladi: λ =  .

81
elektromagnit to‘lqinning asosiy xarakteristikasi uning chastotasi v  
(davri T) hisoblanadi. Chunki, elektromagnit to‘lqin bir muhitdan ikkin chisiga 
o‘tganda uning to‘lqin uzunligi o‘zgaradi, chastotasi o‘zgarmasdan qoladi.
elektr maydon kuchlanganligi va magnit maydoni induksiya vektorlari-
ning tebranish yo‘nalishlari to‘lqinning tarqalish yo‘nalishiga perpendikular 
bo‘ladi (4.8-rasm). Demak, elektromagnit to‘lqinlar ko‘ndalang to‘lqinlar ekan.
y z
x
λ
O
4.8-rasm.
elektromagnit to‘lqinning tarqalish tezligi   elektr maydon kuchlan-
ganlik vektori   va magnit maydon induksiya vektori   ga perpendikular 
yo‘nalgan.
elektromagnit to‘lqinning asosiy energetik xarakteristikalaridan biri elek-
tromagnit to‘lqin nurlanishining oqim zichligi hisoblanadi.
Elektromagnit  to‘lqin  nurlanishining  oqim  zichligi  deb,  to‘lqinning  tar-
qalish  yo‘nalishiga  perpendikular  yo‘nalishda  joylashgan  S  yuzali  sirtdan  ∆t 
vaqtda o‘tuvchi W
o‘rt
 o‘rtacha elektromagnit energiyaning sirt yuzi bilan ener-
giyaning o‘tish vaqti ko‘paytmasiga bo‘lgan nisbatiga aytiladi:
 
I = 
W
o‘rt
S · ∆t
 
 . 
(4–2)
To‘lqin nurlanishining oqim zichligi sirtning birlik yuzasidan bir davrda 
o‘tuvchi elektromagnit to‘lqin  nurlanishining o‘rtacha quvvatidan iborat. Uni 
to‘lqin intensivligi deb ataladi.
P
o‘rt 
= 
W
o‘rt
t
 ni (4–2) ga qo‘yilsa, I = 
P
o‘rt
S
  bo‘ladi. nurlanishning oqim 
zichligi yoki to‘lqin intensivligining birligi 
.
nurlanish oqimi yo‘nalishiga perpendikular joylashgan yo‘nalishda 
 
yuzasi  S, yasovchisi c∆t ga teng bo‘lgan silindr chizaylik. silindr hajmi 

82
∆V = S · c∆t  ga teng. silindr ichidagi elektromagnit maydon energiyasi, ener-
giya zichligining hajmga ko‘paytmasiga teng:
 W = w · S · c∆t; 
(4–3)
bunda: w – elektromagnit to‘lqin energiyasining zichligi. (4–3) formulani (4–2) 
qo‘yib, quyidagiga ega bo‘lamiz:
 
I = wc. (4–4)
elektromagnit to‘lqin oqimining zichligi, elektromagnit energiyasining 
zichligi bilan to‘lqinning tarqalish tezligi ko‘paytmasiga teng.
nuqtaviy manbadan chiquvchi elektromagnit to‘lqinlar barcha tomonga 
tarqaladi. Shunga ko‘ra, manbaning atrofida uni o‘rab turgan sohani sfera deb 
qarab, 4–2 formulani quyidagicha yozamiz:
 
I = 
W
S · ∆t
 = 
W
4π · ∆t
 · 
1
R
2
; 
(4–5)
bunda:  S = 4πR
2
 sfera sirtining yuzi. Demak, nuqtaviy manbadan chiqadigan 
to‘lqinning intensivligi masofaning kvadratiga proporsional ravishda kamayib 
borar ekan.
elektromagnit maydonning elektr maydon kuchlanganligi   va magnit 
maydon induksiyasi   tebranayotgan zarralarning tezlanishi   ga propor-
sional. Tezlanish esa garmonik tebranishlarda chastotaning kvadratiga pro-
porsional. shunga ko‘ra E  ~  ω
2
 va B  ~  ω
2
 ekanligi e‘tiborga olinsa, maydon-
lar energiyasining zichliklari chastotaning to‘rtinchi darajasiga proporsional 
bo‘lishi kelib chiqadi:
 I  ~  ω
4
 . 
Masala yechish namunasi
1. elektromagnit to‘lqinlar qandaydir bir jinsli muhitda 2 · 10
8
 m/s tez-
lik bilan tarqalmoqda. agar elektromagnit to‘lqinlarning chastotasi 1 Mhz 
bo‘lsa, uning to‘lqin uzunligi nimaga teng?
B e r i l g a n: 
f o r m u l a s i: 
Y e c h i l i s h i: 

 = 2 · 10
8
 m/s
v = 1 MHz = 10
6
 hz
λ = 
λ = 
 
m/s
hz
 = 200 m.
Javobi: 200 m.
Topish kerak:
λ = ?

83
1.  Nima  sababdan  yoritish  tarmoqlaridagi  o‘zgaruvchan  tok  amalda 
elektromagnit to‘lqinlarni nurlantirmaydi?
2.  Elektromagnit  to‘lqinlarning  qaytishi  va  sinishidan  qayerlarda 
foydalaniladi?
3.  Elektromagnit to‘lqinlarning yutilishidan qayerlarda foydalaniladi?
4.  Elektromagnit  to‘lqinlarning  chastotasi  3  marta  kamaydi.  Bunda 
nurlanish energiyasi qanday o‘zgaradi?
23-
mavzu. radioaloqaning FiZik asoslari.  
Eng sodda radioning tuZilishi va ishlashi. 
radiolokatsiya
Qadimgi davrlarda insonlar bir-birlariga xabar yuborib turishda turli vosi- 
talardan foydalanganlar. Bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga qatnovchi 
karvonlar orqali xatlar yuborish, kaptarlar oyog‘iga xatni bog‘lab jo‘natish va 
h.k. ayrim hollarda maxsus choparlar maktubni olib, tezchopar otlarga minib, 
to‘xtovsiz yugurtirgan holda yetkazib borishgan. Bunda xat-xabarni eltuvchi 
vositaning harakatlanish tezligi, karvonning yoki yugurayotgan otning 
tezligiga bog‘liq bo‘lgan.
ikkinchi tomondan eltuvchi vositaning yo‘lida ko‘pgina to‘siqlar bo‘lib, 
xat-xabarni egasiga yetkazish kafolati bo‘lmagan.
Xabarni yuborishda elektromagnit to‘lqinlardan foydalanilsa bo‘lmas-
mikan?
Birinchidan, elektromagnit to‘lqinlar tabiatdagi eng katta tezlik bilan tar-
qaladi. ikkinchidan, uni yo‘lda qaroqchilar yoki dushmanlar tutib qola ol-
maydi.
lekin hertz vibratorida hosil bo‘lgan uchqunning quvvati juda kichik 
bo‘lganligidan undan signallarni uzoq masofaga tarqatishda foydalanib 
bo‘lmas edi. a. s. Popovning elektromagnit to‘lqinlar orqali xabar uza-
tish  bo‘yicha  ixtirosidan  besh  yil  oldin  fransuz  fizigi  E.  Branli  elektromag-
nit to‘lqinlarni qayd qilishning yuqori sezgirlikdagi ishonarli usulini to-
padi. Bu asbobni e. Branli kogerer  (lot.  kohaerens – aloqada  bo‘lgan)  deb 
ataydi. kogerer ichida ikkita elektrod o‘rnatilgan shisha trubkadan iborat 
bo‘lib, ichiga mayda temir kukuni solingan. Bu asbobning qarshiligi oddiy 

84
sharoitda katta bo‘ladi. konturga kelgan elektromagnit to‘lqin yuqori chas-
totali o‘zgaruvchan tokni hosil qiladi. kukunlar orasida kichik uchqunlar 
paydo bo‘lib, ularni bir-biriga yopishtirib qo‘yadi. natijada ularning qarshi-
ligi  keskin  kamayadi  (A.  S.  Popov  tajribasida  100000  Ω  dan  1000  Ω  gacha, 
ya’ni 100 martadan ko‘p). lekin bir marta tok o‘tganidan so‘ng kukunlar  
yopishib qoladi. kogererni silkitib yuborib, uni yana ishchi holatga kelti-
rish kerak bo‘ladi. Buning uchun a.  s.  Popov kogerer zanjiriga elektromag-
nit rele orqali elektr qo‘ng‘irog‘ini ulaydi. elektromagnit to‘lqin kelganda bu 
qo‘ng‘iroqning bolg‘achasi bir vaqtda kogererga ham urilgan va kogerer ish-
chi holatga qaytgan.
1895-yil 7-mayda rossiyaning sankt-Peterburg shahrida rus mu-
handisi a.s. Popov birinchi marta xabarni elektromagnit to‘lqinlar orqali  
yuborib, uni qabul qilishni namoyish qiladi. Xabarlarning elektromag-
nit to‘lqinlar vositasida almashinishga  radioaloqa deyiladi. Xabarni 
yuboruv chi  qurilmani  radiouzatkich, qabul qiluvchi qurilma  radiopri-