Proton. 1919-yilda E. Rezerford tajribalarida, azotning α-zarralar bilan
bombardimon qilinishi natijasida, vodorod atomining yadrosi proton kashf
qilingan. U zaryadining miqdori elektronning zaryadiga teng bo‘lgan, musbat
zaryadlangan zarradir. Massasi elektronning massasidan 1836 marta katta.
175
K-mezonlar. 1950-yillardan boshlab kashf qilinadigan zarralarning soni
keskin ortib bordi. Bular qatoriga k-mezonlar ham kiradi. Ularning zaryadi
musbat, manfiy, nol bo‘lishi mumkin. Massalari esa 966–974 m
e
atrofida.
Giperonlar. keyingi zarralar guruhi giperonlar deyiladi. Ularning
massalari 2180 m
e
dan 3278 m
e
gacha oraliqda bo‘ladi.
rezonanslar. keyingi paytlarda yashash davrlari juda kichik bo‘lgan
rezonanslar deb ataluvchi zarralar kashf qilindi. Ularni bevosita qayd
qilishning iloji bo‘lmay, vujudga kelganini parchalanishida hosil bo‘lgan
mahsulotlarga qarab aniqlanadi.
Umuman olganda, dastlabki paytlarda bor-yo‘g‘i bir nechtagina va
materiyaning eng jajji g‘ishtchalari deb hisoblangan elementar zarralar
keyinchalik, shu qadar xilma-xil va shu qadar murakkab bo‘lib chiqdi.
Antizarralar. Birinchi antizarra – elektronning antizarrasi (qarama-
qarshi zarrasi) – pozitron kashf qilingandan so‘ng, boshqa zarralarning
ham antizarrasi yo‘qmikan, degan savol tug‘ildi. antiproton 1955-yilda
mis nishonni protonlar bilan bombardimon qilish natijasida hosil qilindi.
1956-yilda esa antineytron kashf qilindi. hozirgi paytda har bir zarraning o‘z
antizarrasi, ya’ni massasi va spini teng, zaryadi esa qarama-qarshi bo‘lgan
zarra mavjudligi aniqlangan.
elektron va protonlarning antizarralari zaryadining ishorasi bilan farq
qilsa, neytron va antineytron xususiy magnit momentlarining ishorasi
bilan farq qiladi. Zaryadsiz zarralar foton, π
0
-mezonlarning o‘zlari va
antizarralarining fizik xossalari bir xil.
antizarralar to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘lgandan keyin o‘quvchida
zarra va antizarra uchrashib qolsa, nima bo‘ladi, degan savol tug‘ilishi tabiiy.
Ushbu savolga javobni keyingi satrlarda topasiz.
Modda va maydonning bir-biriga aylanishi. elektronning o‘z
antizarrasi – pozitron bilan uchrashuvi ularning elektromagnit nurlanish
kvantiga aylanishiga va energiya ajralishiga olib keladi. Bu hodisa
annigilatsiya deyiladi:
e
–
+ e
+
→ 2γ.
nafaqat elektron va pozitron, balki barcha zarralar ham o‘z antizarralari
bilan uchrashganda annigilatsiyaga kirishadi. Boshqacha aytganda, ular
elektromagnit maydon kvantlariga (fotonlarga) aylanadi.
Ushbu holda annigilatsiya so‘zi uncha qulay tanlanmagan. Chunki u
lotincha «yo‘qolish» degan ma’noni anglatadi. aslida esa zarra va antizarra
176
uchrashganda hech qanday yo‘qolish ro‘y bermaydi. Barcha saqlanish
qonunlari to‘la bajariladi. Materiya modda ko‘rinishidan elektromagnit
maydon kvantlari ko‘rinishiga o‘tadi, xolos.
energiyasi elektron va pozitronning tinchlikdagi energiyalari yig‘indisidan
katta bo‘lgan γ-kvant Eγ > 2m
0
c
2
=1,02 MeV yadroning yonidan o‘tganida
elektron-pozitron juftligiga aylanishi mumkin:
γ → e
–
+ e
+
.
elektron-pozitron juftligining paydo bo‘lishi va ularning annigilatsiyasi
materiyaning ikki shakli (modda va maydon) o‘zaro bir-biriga aylanishlarini
ko‘rsatadi.
Elementar zarralar ta’sirlashuvining turlari. Zamonaviy tasavvurlarga
ko‘ra, tabiatda to‘rt xil fundamental ta’sirlashuv mavjud. Bular kuchli,
elektromagnit, kuchsiz va gravitatsion ta’sirlashuvlardir. Bu ta’sir
lashuv-
larning har birini amalga oshiruvchi zarralar va har biriga mos keluvchi o‘z
maydonlari mavjud. adronlar – barcha turdagi fundamental ta’sirlashuvlarda
ishtirok etadilar. Bu sinfga barionlar va π-mezonlar kiradi. Barionlar + 1
barion zaryadiga, antizarralari esa –1 barion zaryadiga ega. Mezonlarning
barion zaryadi nolga teng. Barionlarning spini yarim sonli, mezonlarniki
esa butun son. nuklonlar va nuklonlarga bo‘linadigan og‘irroq zarralar ham
barionlarga kiradi. Massasi nuklonning massasidan katta bo‘lgan barionlarga
giperonlar deyiladi.
leptonlar – kuchli ta’sirlashuvdan boshqa har uchchala ta’sirlashuvlarda
ham ishtirok etadi. leptonlar (“leptos” yunoncha
–
yengil) elektronlar,
pozitronlar, μ – mezonlar va neytrinolardir. Leptonlar + 1 lepton zaryadiga,
antizarralari esa –1 lepton zaryadiga ega.
fotonlar – gravitasion va elektromagnit ta’sirlashuvlarda ishtirok etadigan
zarralar.
gravitonlar – faqat gravitatsion ta’sirlashuvda ishtrok etadi deb hisob-
lanuvchi zarralar. garchi oxirgi tajribalar gravitatsion to‘lqinlarni qayd
etishayotgan bo‘lsa-da, gravitonlarning mavjudligi oxirigacha tasdiqlanmagan.
Barcha elementar zarralar bir-birlariga aylanib turishadi va bu aylanishlar
ular mavjudligining asosiy omili bo‘lib hisoblanadi.
1964-yilda amerikalik fiziklar M. Gel-Man va J. Sveyglar kvarklar deb
ataluvchi faraziy zarralar mavjudligini bashorat qilishdi. Ularning fikricha,
adronlar kvarklardan tashkil topgan. hozirgi kunda ularning mavjudligini
tasdiqlovchi tajriba natijalari mavjud.
177
kvarklar kuchli, kuchsiz va elektromagnit ta’sirlashuvlarda ishtirok
etishadi. hammasi bo‘lib kvarklar oltita. Ular lotin harflari bilan
belgilanib, uchta (u,d), (c,s), (t,b) oilaga bo‘linadi. Oltita kvarkning
har biri o‘z “hidi” bilan ajratiladi va ular uchta – sariq, ko‘k va qizil
“rangda” bo‘ladi. Dastlab u, d, s kvarklar kiritildi. keyinchalik esa
ularga “maftunkor” c (charm), “go‘zal” b (beautn) va “haqiqiy” t
(truth) kvarklari qo‘shildi. u, c, t kvarklarning elektr zaryadi elektron
zarralarining +2/3 qismiga, qolganlariniki esa 1/2 qismiga teng.
antikvarklar mos ravishda qarama-qarshi elektr zaryadiga ega.
Kvarklarning spini ℏ birligida beriladi. kvarkning kattaligi 10
–18
dan
oshmaydi, ya’ni kvark protondan kamida 10
3
(ming) marta kichik.
Protonni E ≈ 2 · 10
4
MeV energiyali elektronlar bilan bombardimon qilish
undagi zaryad proton ichida uch joyda mos ravishda + 2/3 q
e
,+ 2/3 q
e
va
–+ 1/3 q
e
kabi joylashganini ko‘rsatdi.
neytron ham bitta
va ikkita
kvarklardan
tashkil topgan.
Mezonlar kvarklar va antikvarklardan tashkil topgan. Masalan,
π+-mezon
dek tashkil topgan. Bu yerda:
– kvarkning antizarrasi.
Nuklonlarning kvarklardan tuzulishi
Nuklon
Elektron zaryad
Tarkibi
Kvarklarning elektr zaryadi
Proton
+ q
e
u, u, d
+
q
e
, + q
e
, – q
e
neytron
0
u, d, d
+
q
e
, – q
e
, – q
e
Zamonaviy nazariyalarga muvofiq yettita asosiy zarralar mavjud bo‘lib,
qolganlarini ulardan tuzish mumkin. Bular kvark, antikvrak, glyuon, graviton
va uchta xigson.
leptonlar va kvarklar yanada maydaroq zarralardan tashkil topgan degan
nazariyalar ham yo‘q emas.
hozirgi paytda olimlarning asosiy diqqati elementar zarralarning
“standart modeli”ga qaratilgan. ayniqsa 2012-yil 4-iyulda Xiggs Bozoni
kashf qilingani haqidagi ma’lumotlar e’lon qilingandan so‘ng bu modelga
qiziqish yanada kuchaydi.
178
shu bilan birga “standart model”da faqat uchta: kuchli, kuchsiz va
elektromagnit ta’sirlashuvlargina birlashtirilib, to‘rtinchi gravitatsion
ta’sirlashuv qaralmaydi.
1. «Elementar» so‘zi qanday ma’noni anglatadi?
2. Hozir nechta zarra mavjudligi aniqlangan?
3. Zarra va antizarra uchrashganda qanday hodisa ro‘y beradi?
4. Modda va maydon bir-biriga aylanadimi?
5. Kvarklar qanday zarralar?
Masala yechish namunasi:
Elementar zarra pi-nol-mezon (π
0
) ikkita γ – kvantga parchalandi. Agar
bu zarraning tinchlikdagi massasi 264,3 elektron massasiga teng bo‘lsa,
γ – nurlanish chastotasini toping.
B e r i l g a n:
Y e c h i l i s h i:
π
0
→
2γ
m
π
= 264,3 m
e
Energiyaning saqlanish qonuniga muvofiq
m
e
с
2
= 0,511 MeV ligidan
=
= 16,33 · 10
21
hz.
Javobi: 16,33 · 10
21
hz.
Topish kerak:
v = ?
44-
mavzu. atoM EnErgEtikasining FiZik asoslari.
yadro EnErgiyasidan Foydalanishda
xavFsiZlik choralari
Og‘ir yadroning bo‘linishi. Og‘ir yadrolarning bo‘linish imkoniyatini,
7.12-rasmda keltirilgan solishtirma bog‘lanish energiyasining massa soniga
bog‘liqlik grafigi asosida tushuntirish mumkin. Bu grafikdan ko‘rinib
turibdiki, og‘ir yadrolarning solishtirma bog‘lanish energiyasi Mendeleyev
jadvalining o‘rta qismidagi elementlarning solishtirma bog‘lanish
179
energiyasidan 1 MeV ga kichik. Demak, og‘ir yadrolar o‘rta yadrolarga
aylansa, unda har bir nuklon uchun 1 MeV dan energiya ajralib chiqar ekan.
Agar 200 ta nuklonli yadro bo‘linsa, unda ≈ 200 MeV atrofida energiya
ajralib chiqadi va uning asosiy qismi (≈ 165 MeV) yadro parchalarining
kinetik energiyasiga aylanadi.
Uran yadrosining bo‘linishi. 1938–1939-yillarda nemis fiziklari O. Gan
va f.
strassmanlar neytron bilan bombardimon qilingan uran yadrosi
ikkita (ba’zida uchta) bo‘lakka bo‘linishi va bunda katta miqdorda energiya
ajralishini aniqladilar. Bu bo‘linishda davriy sistemaning o‘rta elementlari
hisoblanmish bariy, lantan va boshqalar hosil bo‘ladi.
Tajriba natijalari quyidagicha tahlil qilindi. neytronni yutgan uran
yadrosi g‘alayonlangan holatga o‘tadi va ikkita bo‘lakka parchalanib ketadi.
Bunga sabab – protonlar orasidagi kulon itarishish kuchining yadro tortishish
kuchlaridan katta bo‘lib qolishidir. Yadro parchalari musbat zaryadlangan
bo‘lganligi uchun ham bir-birlarini kulon kuchi ta’sirida itaradi va katta tezlik
bilan otilib ketadi. Bir paytning o‘zida 2–3 ta ikkilamchi neytron ajralib
chiqadi. Tajribalarning ko‘rsatishicha, ikkilamchi neytronlarning asosiy qismi
uchib chiqayotgan, g‘alayonlangan parchalardan ajraladi.
Bo‘linish mahsulotlari turli-tuman bo‘lib, qariyb 200 xil ko‘rinishga
ega bo‘lishi mumkin. Massa soni 95 dan 139 gacha bo‘lgan yadrolarning
hosil bo‘lish ehtimoli eng katta bo‘ladi. Teng massali bo‘linish ehtimoli
ancha kichik va kamdan kam hollardagina ro‘y berishi mumkin. Bo‘linish
reaksiyasining quyidagicha holi eng ko‘p ro‘y beradi:
(energiya). (7–21)
keyingi izlanishlarning ko‘rsatishicha, neytron ta’sirida boshqa og‘ir
elementlarning yadrolari ham parchalanishi mumkin ekan. Bular
,
,
va boshqalar.
Uzluksiz zanjir reaksiyasi. Yuqorida qayd etilganidek, har bir uran
yadrosi bo‘linganda yadro bo‘laklaridan tashqari 2–3 ta neytron ham uchib
chiqadi. O‘z navbatida, bu neytronlar ham boshqa uran yadrosiga tushishi
va ularning ham parchalanishiga olib kelishi mumkin. natijada 4–9 ta
neytron hosil bo‘ladi va shuncha yadroni parchalab, 8 tadan 27 tagacha
neytronlarning hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. shunday qilib, o‘z-o‘zining
180
parchalanishini kuchaytiruvchi jarayon vujudga keladi (7.12-rasm). Bu jarayon
uzluksiz zanjir reaksiyasi deyiladi.
Zanjir reaksiyasi ekzotermik
reaksiyadir, ya’ni reaksiya katta miq-
dor
dagi energiya ajralishi bilan ro‘y
beradi. Biz yuqorida bitta uran yadrosi
bo‘linganda 200 MeV energiya ajralishi
haqida yozgan edik. endi 1 kg uran
parchalanganda qancha energiya
ajralishini hisoblaylik (1 kg uranda
2,5 · 10
24
ta yadro mavjud):
n
n
n
n
U-235
7.12-rasm.
E ≈ 200 MeV · 2,5 · 10
24
=
= 5 · 10
26
MeV = 8 · 10
13
J.
(7–22)
Bunday energiya 1800 t benzin yoki 2500 t toshko‘mir yonganda ajralishi
mumkin. aynan shu qadar katta energiyaning ajralishi olimlarni zanjir
reaksiyasidan amalda (ham tinchlik, ham harbiy maqsadlarda) foydalanish
yo‘llarini izlashga undadi. Zanjir reaksiyasini amalga oshirish unchalik ham
oson emas. Bunga sabab tabiatda mavjud uranning ikkita izotop: 99,3 %–
va 0,7 % –
dan iboratligidir. Zanjir reaksiyasi faqat Uran – 235
bilangina ro‘y beradi.
shuning uchun uran rudasidan oldin zanjir reaksiyasi ro‘y beradigan
Uran – 235 izotopini ajratib olish, so‘ngra reaksiya o‘tadigan sharoitni vujud ga
keltirish kerak. Bugungi kunda bu murakkab masala muvaffaqiyatli yechilgan.
Neytronlarning ko‘payish koeffitsiyenti. Zanjir reaksiyasi ro‘y
berishi uchun ikkilamchi neytronlarning keyingi yadro bo‘linishlaridagi
ishtiroki muhim ahamiyatga ega. shuning uchun neytronlar ning ko‘payish
koeffitsiyenti tushunchasi kiritiladi:
k =
, (7–23)
bu yerda: N
i
kattalik – i-etapda yadrolar bo‘linishini vujudga keltiradigan
neytronlar soni bo‘lsa, N
i–1
– undan oldingi etapda yadrolar bo‘linishini
vujudga keltiradigan neytronlar soni.
Ko‘payish koeffitsiyenti nafaqat neytronlar sonini, balki bo‘linadigan
yadrolar sonini ham ko‘rsatadi. agar k < 1 bo‘lsa, unda reaksiya tezda so‘nadi.
181
agar k = 1 bo‘lsa, zanjir reaksiyasi kritik deb ataluvchi doimiy intensivlik
bilan davom etadi.
agar k > 1 bo‘lsa, zanjir reaksiyasi quyunsimon o‘sib boradi va yadro
portlashiga olib keladi.
Yadro reaktori. insoniyat uchun zanjir reaksiyasini amalga oshirish
emas, balki ajraladigan energiyadan foydalanish uchun uni boshqarish
muhim ahamiyatga egadir. Og‘ir yadrolarning bo‘linish zanjir reaksiyasini
amalga oshirish va boshqarish imkoniyatini beradigan qurilma yadro reaktori
deyiladi.
Birinchi yadro reaktori 1942-yilda e. fermi rahbarligida Chikago
universiteti qoshida qurilgan.
Yonilg‘i sifatida 5 % gacha uran – 235 bilan boyitilgan tabiiy urandan
foydalanadigan bu reaktorning sxemasi 7.13-rasmda ko‘rsatilgan.
Yadro yonilg‘isi
va sekinlatkich
radiatsiyadan
himoya
Qaytaruvchi
suv
Boshqaruvchi
tayoqchalar
issiqlik
tashuvchi
Turbina
Bug‘
generator
7.13-rasm.
Uran – 235 yadrosida zanjir reaksiyasini rivojlantirish issiq neytronlar
vositasidagina amalga oshirilishi mumkin (energiyasi 0,005–0,5 eV oralig‘ida
bo‘lgan neytronlar issiq neytronlar deyiladi). Yadro parchalanishida hosil
bo‘ladigan neytronlarning energiyasi esa 2 MeV atrofida bo‘ladi. Shuning
uchun, zanjir reaksiyasi borishini ta’minlash uchun ikkilamchi neytronlarni
issiq neytronlargacha sekinlatish kerak. shu maqsadda sekinlatgich deb
ataluvchi maxsus moddadan foydalaniladi. sekinlatgich neytronlarni
sekinlatishi, lekin yutmasligi kerak. sekinlatgich maqsadida og‘ir suv, oddiy
182
suv, grafit va berilliylardan foydalanish mumkin. Og‘ir suvni olish juda qiyin
bo‘lgani uchun, odatda, reaktorlarda oddiy suv yoki grafitdan foydalaniladi.
reaktorning o‘z-o‘zini kuchaytiruvchi zanjir reaksiyasi ro‘y beradigan faol
zonasi grafit silindrdan iborat bo‘ladi.
Yadro reaktorini boshqarish. Yadro yonilg‘isi (uran) faol zonaga
oralarida neytronlarni sekinlatgich joylashtirilgan tayoqchalar sifatida
kiritiladi. Zanjir reaksiyasi jarayonida faol zonadagi temperatura 800–
900 k gacha ko‘tariladi. issiqlikni olib ketish uchun reaktorning faol
zonasidan quvur orqali issiqlik tashuvchi o‘tkaziladi. Misol uchun,
bunday issiqlik tashuvchi odatdagi suv yoki suyuq natriy metali bo‘lishi
mumkin. Zanjir reaksiyasini boshqarish bor yoki kadmiydan yasalgan, issiq
neytronlarni yaxshi yutadigan tayoqchalar yordamida amalga oshiriladi.
Zanjir reaksiyasining rivojlanishi bo‘linayotgan yadrolar sonining uzluksiz
ortishiga, ya’ni reaktor quvvatining ortishiga olib keladi. Zanjir reaksiyasi
jala xarakterini olmasligi uchun neytronlarning ko‘payish koeffitsiyentini
birga teng qilib turish kerak. Bu esa boshqaruvchi tayoqchalar yordamida
amalga oshiriladi. Boshqaruvchi tayoqchalar reaktorning faol zonasidan tortib
olinganda k > 1, to‘la kiritib qo‘yilganda k < 1 bo‘ladi. Tayoqchalar yordamida
istalgan paytda zanjir reaksiyasi rivojlanishini to‘xtatish mumkin.
Kritik massa. O‘z-o‘zini kuchaytiruvchi zanjir reaksiyasi ro‘y berishi
uchun ( k > 1) faol zonaning hajmi biror kritik qiymatdan kichik bo‘lmasligi
kerak. faol zonaning zanjir reaksiyasini amalga oshirish mumkin bo‘lgan eng
kichik hajmi kritik hajm deyiladi. kritik hajmda joylashgan yonilg‘i massasi
kritik massa deyiladi. Qurilmaning tuzilishi va yonilg‘ining turiga qarab,
kritik massa bir necha yuz grammdan, bir necha o‘n tonnalargacha bo‘lishi
mumkin.
O‘z-o‘zidan bo‘ladigan zanjir reaksiyasi ro‘y berishi uchun zarur bo‘lgan
uran massasining minimal qiymatiga kritik massa deyiladi.
uran bo‘lagi uchun kritik massa 50 kg ni tashkil qiladi. shunday
massali urandan 9 sm radiusli shar yasash mumkin.
Yadro reaktorining himoyasi. Zanjir reaksiyasida neytronlar, β- va
γ-nurlanishlar manbayi bo‘lgan yadro parchalari hosil bo‘ladi. Boshqacha
aytganda, uran reaktori – turli xil nurlanishlar manbayi. Ularning katta
singish qobiliyatiga ega bo‘lgan neytronlari va γ-nurlari ayniqsa xavflidir.
shuning uchun, reaktorda ishlovchi xodimlarning himoyasini tashkil qilish
183
muhim ahamiyatga ega. Bu maqsadda 1 m qalinlikdagi suv, 3 m gacha
qalinlikdagi beton va cho‘yanning qalin qatlamidan foydalaniladi.
Atom energetikasining qulayliklari. insoniyat doimo arzon va
qulay energiya manbalariga ega bo‘lishga intilgan. Yadro reaktorlarining
yaratilishi esa yadro energetikasining sanoatda qo‘llanilishiga, ya’ni undan
inson ehtiyojlari uchun foydalanishga imkon yaratdi. Yadro yonilg‘isining
zaxiralari kimyoviy yonilg‘i zaxiralaridan yuzlab marta ko‘p. shuning
uchun elektr energiyaning asosiy qismi atom elektr stansiyalarida (aes)
ishlab chiqarilganda edi, bu – bir tomondan, elektr energiyaning tannarxini
kamaytirsa, ikkinchi tomondan, insoniyatni bir necha yuz yillar davomida
energetika muammolaridan xalos qilgan bo‘lardi. aeslarning ancha
kichik maydonni egallashini ham ta’kidlash lozim. Dunyoda birinchi aes
1954-yilda Obninsk shahrida ishga tushirilgan. Undan keyin esa juda ko‘p
ulkan aeslar qurildi va muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatib kelmoqda.
1. Nima uchun og‘ir yadrolar o‘rta yadrolarga aylanganda energiya
ajralib chiqadi?
2. Uzluksiz zanjir reaksiyasi qanday ro‘y beradi?
3. Boshqaruv tayoqchalari reaktorning faol zonasidan chiqarib olinsa,
qanday hol ro‘y beradi?
4. Kritik massa deb qanday massaga aytiladi?
45-
mavzu. o‘ZbEkistonda yadro FiZikasi sohasidagi
tadqiqotlar va ularning natijalaridan
xalq xo‘jaligida Foydalanish
O‘zbekistonda yadro fizikasi sohasidagi ishlar o‘tgan asrning 20-
yillarida boshlangan. lekin muntazam tadqiqotlar 1949-yilda fizika-texnika
institutida yo‘lga qo‘yilgan. akademiklar i. V.
kurchatov, U. O. Orifov va
s. a. azimovlarning tashabbusi bilan 1956-yilda O‘zbekiston respublikasi
Fanlar akademiyasining yadro fizikasi instituti tashkil qilingandan keyin,
bu tadqiqotlarni yanada kengaytirish imkoni tug‘ildi. hozirgi paytda yadro
spektroskopiyasi va yadro tuzilishi; yadro reaksiyalari; maydonning kvant
nazariyasi; elementar zarralar fizikasi; relyativistik yadro fizikasi va boshqa
yo‘nalishlar bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda.
184
Radiatsion fizika va materialshunoslik bo‘yicha o‘tkaziladigan tadqiqotlar
nafaqat fan va texnika, balki xalq xo‘jaligi uchun ham muhimdir. Bu
yo‘nalishda radioaktiv nurlarning yarimo‘tkazgichlar, dielektriklar, sopollar,
yuqori temperaturali o‘ta o‘tkazuvchan materiallarning elektr o‘tkazuv-
chanligi, mexanik, optik va boshqa xossalariga ta’siri o‘rganilmoqda.
O‘zbekistonda yuqori energiyalar fizikasi sohasida olib borilayotgan
ishlar ham talaygina. Bunday izlanishlar «fizika-quyosh» ishlab chiqarish
birlashmasining fizika-texnika institutida, O‘zbekiston Milliy universitetida
va samarqand davlat universitetida olib borilmoqda.
1970-yilda Cherenkov hisoblagichlari asosida zarralarning yadro bilan
o‘zaro ta’sirini o‘rganuvchi ulkan qurilma yaratilib, hosil bo‘lgan zarralarning
xarakteristikalari o‘rganildi.
Tezlashtirilgan zarralar va yadrolar ta’sirlashuvlarini o‘rganish maqsadida
pufaksimon kameralardan olingan filmli axborotlarni qayta ishlash markazi
tashkil qilindi. Markazning samarali tadqiqotlari natijasida komulativ izobarlar
hosil bo‘lishi o‘rganildi va massalari 1903, 1922, 1940, 1951 va 2017 MeV
bo‘lgan tor, ikki barionli rezonanslar mavjudligi haqida ma’lumotlar olindi.
Quyosh atmosferasida bo‘ladigan hodisalar Yerdagi hayotga bevosita
ta’sir etishi mumkinligi uchun ham, uni o‘rganish sohasidagi tadqiqotlar
muhim ahamiyatga egadir. aynan shuning uchun ham O‘zbekiston fanlar
akademiyasining astronomiya instituti 1980-yillarning o‘rtalaridan boshlab
fransuz olimlari bilan hamkorlikda, Quyoshning global tebranishini tadqiq
etish sohasida izlanishlar olib borilgan.
O‘zbek olimlarining yadro fizikasi sohasida olib borayotgan ishlari
ko‘lami ancha katta va ularning natijalari xalq xo‘jaligida ham muvaffaqiyatli
qo‘llanilmoqda.
O‘zbekistondagi birinchi tadqiqotlarning o‘ziyoq bevosita xalq xo‘jaligiga
aloqador bo‘lgan. Bunga U. Orifov tomonidan ishlab chiqilgan «gamma-
nurlar yordamida pilla ichidagi ipak qurtini o‘ldirish» usuli misol bo‘ladi.
keyinchalik esa suv, tuproq, mevali daraxtlar, yovvoyi va madaniy o‘simlik-
larning tabiiy radioaktivligi o‘rganildi.
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Yadro fizikasi instituti
radioaktiv izotoplar, jumladan, farmatsevtik radioaktiv preparatlar ishlab
chiqarish bo‘yicha yetakchi tashkilotlardan biri hisoblanadi. Bu yerda
1995-yilda 60 dan ortiq nomdagi mahsulot ishlab chiqarilgan.
radioaktiv va gamma-nurlarning o‘simliklarga ta’sirini o‘rganish ham
qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, urug‘shunoslik sohasida muhim ahamiyatga ega.
185
O‘zbekistondagi g‘o‘za navlarining radio aktiv nurlarga sezgirligini o‘rganish,
g‘o‘za seleksiyasida bu usuldan foydalanilayotganligi – yadro fizikasining
bevosita ishlab chiqarishga qo‘llanilayotganligining yaqqol dalilidir.
Yadro fizikasi sohasidagi tadqiqotlarning tibbiyotda keng qo‘llani-
layotganligi ham ma’lum. Bunga, ayniqsa, radioaktiv nurlar va zarralar
oqimi yordamida saraton kasalligini davolashni ham misol sifatida keltirish
mumkin. rentgenologiya va radiologiya sohasidagi dastlabki ishlar ham
Yadro fizikasi institutining radiokimyo laboratoriyasi bilan hamkorlikda
boshlangan. natijada radioaktiv izotoplardan foydalanilgan holda yangi
tashxis usullari yaratildi. hozirgi paytda rentgeno-endovaskular xirurgiya,
antiografiya, kompyuter tomografiyasi va yadro-magnit rezonanslari ustida
tadqiqotlar olib borilmoqda. Yangi rentgenokontrast moddalar («rekon»,
«MM–75» preparati va boshqalar) ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi.
1. O‘zbekistonda yadro fizikasi sohasidagi ishlar qachon boshlangan?
2. Hozirgi paytda qaysi yo‘nalishlar bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlari
olib borilmoqda?
3. Yadro fizikasi institutida nimalar ishlab chiqariladi?
4. Radioaktiv nurlarning qishloq xo‘ jaligida qo‘llanilishiga misollar
keltiring.
Dostları ilə paylaş: |