Microsoft Word Hazir secilmis eserleri mir celal doc

İNSANLIQ FƏLSƏFƏSİ 
 
1 
 
Bəzi adamın adı heç özünə yaraşmır. Amma bu qızın adını, deyəsən 
sonradan qəddinə, qamətinə, məlahətinə baxıb qoyublar. Ağca! Qubanın ağ 
alması! 
Heç tanımayan, bilməyən bir adam da rast gəlsə, yəqin ki, özgə ad 
deməz, bunu deyər: Ağca! 
Ağca yaraşıqlı bir qız idi, tamaşasından doymazdın. Həmişə dik və düz 
baxan iri, ala gözləri, ağ sifəti dairələyən qara tellər, qulac saçlar, şumal, 
göyərçini gərdən, sakit yeriş. 
Başının ipəkyaylığı ağ, döşünün sancağı, donunun düyməsi, çəkməsinin 
qotazı da ağ; sadəcə  ağ yox, bir növ bahalı, may şənliklərini andıran 
təravətli ağ! Çoxları  qızı  məktəb həyətində, nümayiş  sırasında, tarla 
düşərgələrində, küçə-bacada görəndə, baxa-baxa qalırdı. Ağcanın  ən acığı 
gələn də bu idi. 
- Niyə baxırsan, xala, buynuz-zad çıxartmamışam ki! 
- Qızım, sənə baxmıram, yaradanın qüdrətinə heyranam! 
- Bəsdi sən allah! 
- Allah yaman gözdən saxlasın! 
Bəlkə  də buna görə, dilə-dişə düşməkdən ehtiyat elədiyi üçün Ağca 
Baxışın ilk işarəsini rədd etmədi, ona könül verdi. 
Oktyabr bayramında inşaatçılar klubundakı görüşdən, məktəb 
məzunlarının ikinci buraxılışı axşamından sonra Baxış buraya trest rəisi ilə 
gəlmişdi ki, məktəb qurtaranları tikintidə  işə çağırsın. Ağcaya məktub 
yazmağa məcbur oldu. Məcbur oldu deyirik, çünki doğrusu budur: heç 
evlənmək xəyalında deyildi. Çox qızları tanıyıb xoşlasa da, belə fikrə 
düşməmişdi. Amma Ağcanı görəndə özünü itirdi. Bir gün, iki gün lap kefli 
kimi gəzdi. Güman elədi ki, ötüb gedər, gördü yox, gedənə oxşamır. 
Oxlanıb, özü də yaman yerdən oxlanıb. Dərdini kimə desin, kimi 
göndərsin? Fəhlə adam, ana yox, bacı yox, özü utancaq, açılışmamış. 
Birdən-birə durduğu yerdə adamın başına bu iş gəlsin!.. 
Nə isə, ha fıkirləşdi, gördü ki, məsələni açmaqdan savayı çarə yoxdur. 
Özü də üzbəüz yox, qiyabi, məktub ilə! Baxış heç bir zaman savadın qədrini 
indiki qədər bilməmişdi. Kağız hazırladı. Çox yazdı, çox pozdu, axırda 
sevdiyinə belə bir məktub göndərdi: 
  

---

158 
 
"Məni ordudan tərxis edəndə ürək zəifliyini səbəb qoymuşdular. 
Yürüşlərdə, yoxuşlarda təngnəfəs olurdum. Güman etmişdim ki, bundan 
sonra mənim qəlbim ilə ancaq həkimlər maraqlana bilərlər. Amma 
görüşümüzdən belə  məlum oldu ki, yox, orada həyat qaynayır və yeni bir 
işıq yanır. Onu siz yandırmısınız. Ümidvaram ki, həmin işığı söndürməyi 
heç bir zaman rəva görməzsiniz! 
Ehtiramla, Baxış" 
 
Gəlin gəldiyi ilk gündən Ağca Baxış ilə  şərtləşmişdi: uşaq bağçasında 
qulluğa girəcək, fəhlə balalarına tərbiyə verəcək, sonra da ali təhsil alacaq. 
Toy dəsgahı, mehriban ailə  həyatı başlanan günün səhərisi Ağca iki 
nömrəli uşaq bağçasına mürəbbiyə  təyin olundu. Ağcanın arzuladığı 
bağçanın balaca həyətində hovuz tikilmiş, cərgə ilə  ərik, iydə, badam 
ağacları basdırılmış, tənəklər baş-başa vermiş, qızılgüllər neçə yerdən calaq 
elənmiş, təzə binanın eyvanı, qapı-pəncərəsi qəşəng rənglənmiş, dirəkdən 
çilçıraq asılmışdı. Oğlanlı, qızlı körpə  uşaqlar quşlar kimi səs-səsə 
vermişdilər. 
Ağca yenicə ayaq basdığı bu körpələr evini özünün həyat və əmək ocağı 
saymışdı. Gündə neçə  dəfə  uşaqları bir-bir dindirməsə, ağacları sulamasa, 
hovuzun suyunu təzələməsə, otaqların səliqəsini yoxlamasa qərarı gəlməzdi. 
Birinin düyməsini tikir, birinə şəkil çəkir, bir başqasına hesab öyrədir, nağıl 
danışırdı. Cücəli toyuq kimi körpələri başına yığıb cürbəcür mahnılar 
oxuyur, onlara oyunlar öyrədir, cərgələrə düzürdü. İş görəndə qalın 
hörükləri kürəyindən sürüşür, gözünün qabağını kəsir, bəzən hovuz suyuna 
batırdı. 
Qız, saçını  cəld düyünləyib dalına atanda, bir dəfə müdirə gülə-gülə 
demişdi: 
- Qızım, onlar sənə kəndir deyil ki, nemətin qədrini bil! Onun həsrətini 
çəkənlər var! 
Ağca sonra hörüklərini bir ipək tor içinə yığıb kürəyinə atardı. Boynunu 
tərlətsə, darıxdırsa da, müdirənin sözünü yaddan çıxarmazdı. 
Ailə  həyatının dadlı meyvəsi, ay parçası kimi bir oğlan uşağı da 
muştuluq  şənliyi ilə  gəlib çıxdı. Gənc ailədə körpə  səsi saf musiqi kimi 
eşidilməyə başladı. 
  
 
  

---

159 
 
Bənna Baxışla Ağcanın günü, dirliyi xoş keçməkdə idi. 
Ailədən, güzərandan söhbət düşəndə, hərə bir arzudan deyəndə, Baxış 
da küsənə-küsənə öz səadətindən danışardı: 
- Qardaş, bizim zəmanədə insanın canı sağ olsun, yaxşı da ömür-gün 
yoldaşın olsun, qalan hər  şey ötüşər. Ağca ilə qabaq-qabağa oturanda, 
kəlmə verib kəlmə alanda, bir də Nadirin qığıltısını  eşidəndə, elə bilirəm 
bütün yorğunluğum getdi. Deyəsən, heç ağır daşları divara düzən, səhərdən 
axşama belədən-belə mizan çəkən, sement vuran, fəhlələr ilə  çənə döyən 
mən deyiləmmiş. İnsana könül həmdəmi hər şeydən fərzdir. Can deyib can 
eşidəsən, bir-birinin başına and içəsən. Məhəbbət də, həyat da, ləzzət də 
budur. İdarədə də adamın kefı saz, ürəyi işıqlı olur. Həyat yoldaşı, mehriban 
ailə işdə də adama bir arxadır. 
Baxış tamamilə haqlı idi. Ağcanın yoldaşlığı, bağçadakı qulluğu, ailə 
qayğısı bu tərifə tamamilə layiq idi. 
Qadın var həmişə  fıkri-zikri konsertlərdə, bu teatrda, o tamaşada, 
gəzməkdə, seyrəngahda, bayır-bağçada olar. Evinin işini yükləməyə  də 
qulluqçu axtarar. Ərinin işdən gəlməyi yadına düşəndə, qaçıb restorandan 
bir boşqab soyuq kotletdən-motletdən alıb gətirər, qabağına atar, sonra 
poçtalyon kimi qapıdan yox olar... 
Belə evin mehmanxanadan nə fərqi! 
Yox! Baxışın ailəsi hara, bu söhbətlər hara! 
Ağca qulluğunu ikinci növbəyə, nahardan sonraya salmışdı. Səhər 
yerindən qalxan kimi birinci işi  ərinə yemək vermək, onu yola salmaqdı. 
Uşağı yedirib, geyindirib havaya çıxarmaq, sonra nahar tədarükünə düşmək. 
Ağca ərzağın təzəsini, yaxşısını, həm də bahalısını alardı. Handa bir şeyi 
bəyənməz, dönə-dönə seçərdi ki, Baxışın xoşuna gəlsin. Onun hazırladığı 
süfrə  zənginliyi ilə olmasa da, səliqəsi səhmanı ilə  həmişə seçilirdi. Stol 
üstündə  hər  şey par-par parıldardı. Deyərdin bunlara əl vurmaq heyifdi, 
hansı qəzetə, hansı sərgiyə getmək üçün şəkil çəkiləcək. 
Baxış  işdən gec gələndə  Ağcanın gözü qapıda qalardı. Tez-tez həyətə 
çıxıb evə girərdi. Tramvay zəngi cınqıldayan kimi ürəyində deyirdi: "Baxışı 
gətirir". 
Uşaq da böyümüşdü. Ata-bala qabaq-qabağa oturub, Ağcanın bişirdiyi 
xörəyi iştahla yeyəndə, qaşığı qoyub çəngəli, çəngəli qoyub stəkanı, stəkanı 
qoyub kağız dəsmalı götürəndə, "əllərin var olsun!" deyə təşəkkür edəndə, 
Ağcanın ürək rahatlığına söz ola bilməzdi. 
  

---

160 
 
Görərdin axşam,  şirin söhbət vaxtı Baxış bir kağız bağlamanı ortalığa 
gətirir, ana-balaya göstərib soruşurdu: 
- Kim bilər bu nədir? 
Biri konfet, biri çəkmə, biri dəsmal, biri corab, biri ətir deyərdi. 
- Bilmədiniz! 
Nadir tələsik bağlamanı atasından almaq istəyəndə, bir də görərdi ata 
qutudan bir sputnik çıxarıb stol üstünə qoydu. Göyə üz qoyan sputnik əvvəl 
marş çalmağa, sonra da fıt verməyə başlardı. Nadirin sevincinin həddi 
olmazdı... 
Deyirlər xain, çəp bir göz bütün xoşbəxt ailələrin pəncərəsindən baxır, 
içəriyə soxulmağa fürsət axtarır. Bizim tanıdığımız evdə bu etiqada 
inananlar, bəlkə də, yoxdur. Amma xanımlardan uzaq olsun, Baxışın evinə 
birdən-birə əsən acı ruzigarı, ürəyim ağrısa da, deməyə məcburam. 
Ağcanın başına elə bir iş gəldi ki, ailə səadəti alt-üst oldu. 
Baxış yağlı maşın kimi çox işlək adam idi. Ağrı, yorğunluq, zəiflik ona 
kar salmazdı. On beş ilin ərzində onun işdən qaldığını görən olmamışdı. Adı 
həmişə  məruzələrdə,  şəkli lövhələrdə, işi dillərdə idi. Heç kimin gümanı 
gəlməzdi ki, bu zirək kişiyə də xəstəlik yaxın düşər. 
Bəzən kürək sancısından, ürək ağrısından  şikayət eləsə  də, Ağcanın 
sözünə baxmaz, işə gedər, neçənci mərtəbədə divar qoyar, tavan örtərdi. 
İşdən qayıdan kimi dalbadal rəngli çay içər, bir-iki saat uzanıb dincələndən 
sonra durub qəzet oxuyar, radio eşidərdi. 
Ağca  ərinin həkim çağırmağa kahıllıq etməsinə bir növ alışmışdı, 
inanmışdı ki, baş  ağrısı, kürək ağrısı... bunlar işlək adamlarda soyuqdan, 
havadan, küləkdən olan, tez keçib gedən şeylərdir. Bu "adi" şeylərdən belə 
müdhiş bir fəlakət baş verə biləcəyini Ağca heç xəyalına gətirməzdi. Elə bir 
fəlakət ki, nə həkim, nə dost, nə idarə, elgün, nə qurulu ev-eşik, nə bəslənən 
şirin arzular qarşı dura bildi! 
Ölüm qara qartal qanadını bu gözəl, bu munis xanıman üstündə gö-
rəndə, iti caynaqları ilə Baxışın qəlbini parçalayanda, sanki hər şey bitdi! 
Ağcanın illər boyu bəslədiyi arzu və ümidlər elə sarsıldı, tamaşasına 
durduğu füsunkar qayalıqlar kimi birdən-birə elə uçulub töküldü ki, dünya 
və aləm başına fırlandı. 
Baxışın vəfatından xəbər tutanlar axışıb gəldilər, idarə qalmadı baş 
sağlığı yazmasın, maşın qalmadı dəfn mərasiminə çıxmasın, adam qalmadı 
bu adlı-sanlı ustaya yanıb heyifsilənməsin. 
  

---

161 
 
Orkestr gətirdilər, cah-calal ilə götürdülər, şəklini çəkdilər, nitq dedilər, 
qəzetlərdə yazdılar, uşağa kəsəmət kəsdilər. 
Mərhumun yeddisi, ayı, qırxı keçdi. Ağcanın üzü gülmədi. Necə gülə 
bilərdi! Ürək sevgilisini, dağ kimi kişisini itirən cavan gəlinin  əlləri 
qoynunda qalmışdı. Qadın la rəng-ruf dəyişdi. Bədən tufana tutulmuş gülzar 
kimi quruyub soldu. Bütün o gözəllik, məlahət uçub getdi. Şəkil kimi 
gəlindən bir dəri, bir sümük, bir də quyu suyu kimi dərinə enmiş gözlər 
qaldı. 
Hanı qəzetlər, telefonlar, radiolarda Baxışın çəkilən adı, hörməti! Hanı 
səhər-axşam isti nəfəsi ilə "sağ ol" deyib evdən çıxmağı,  şəst ilə "salam" 
deyib qapıdan girməyi, bükülü bazarlığını stol üstünə qoyub mübarək 
deməyi, uşağı qucaqlayıb min bir dil ilə oxşamağı, cibindən cürbəcür 
hədiyyələr çıxarmağı, rəngli,  şəkilli kitablar göstərməyi? Hanı axşamlar 
sevgilisinin qolundan tutub bir məclisə, bir cəmiyyətə, toya, təvəllüdə, 
görüşə getməyi! Hanı evinin səadəti,  şənliyi? Deyərsən, dəyirmanın suyu 
sovrulub, işıq həmişəlik sönüb. Qtaqlarda qu vursan, qulaq tutulur. 
Divarlardan sükut, soyuqluq sezilir... 
Baxışın tanışlarından biri, ara-sıra mərhumun qapısını açan, ərk ilə 
yeyən-içən gödək, gövdəli kişi başsağlığına gələndə, Ağcanın kənara 
çağırdı. Gizli söz deyən kimi, səsini alçaltdı: 
- Ağca xanım, heç fıkir-zad çəkmə. Allah rəhmət eləsin. Dünyanın 
işidir. Bir yandan bağlayan fələk, bir yandan açar. Özün bilməmiş olmazsan 
ki, mən yenə subayam. Səni özüm nikah eləyəcəyəm, uşaqdaki... 
- Tfu sənin murdar sifətinə! Sən bu evdə  nə  qədər çörək yemisən, ay 
xain! Tfu alçaq üzünə sənin, tfu!.. 
Gödək kişi daş dəymiş köpək kimi zingildəyərək yox oldu. 
Ağcanın - bu balaca həyətdə tənəyə, təhqirə uğrayan cavan ananı qəhər 
tutdu. Ona elə gəlirdi ki, Baxışın matəmi onun bütün vücudunu qurutmuş, 
gözündə bir damla da yaş qoymamışdır. Ancaq düşmən sözünün, acı 
tənənin yarası sanki indi onun kövrək qəlbini yenidən qanatmışdı. 
Gözlərindən yaş yox, qızıl qanlar axırdı. Yanaqlarından damla yox, ağır isti 
qurğuşun dənələri tökülürdü. 
Qonşular, qohumlar təkrar yığıldı, çox təsəllilər deyildi. Kimsə bilmədi 
ki, nə olmuşdur. 
  

---

3 
Trestdən  gələnlər  olmasa,  Ağca  bəlkə  də,  kiriməzdi.  Üç  nəfər  abırlı- 
təmkinli kişi qapının rəzəsini tərpətdi, salam verib içəri girəndə, Nadir qaçıb 
anasına xəbər elədi. Ağca dərhal gözünün yaşını silib eyvana çıxdı. Gələnlər 
Baxışın  dostları  idilər.  Biri  yoldaş  Cuvarlı,  biri  də  usta  Mixaylov  idi. 
Üçüncüsünü  Ağca  tanıya  bilmədi.  Cuvarlı  hal-əhval  soruşandan  sonra 
bənnanın şəklini əlinə alıb xeyli baxdı. 
-  Ağca  xanım,  -  dedi,  fotoqraf  gələcək,  bu  şəklin  üzünü  çıxardacaq, 
böyütmək istəyirik. Baxın, bəlkə ayrı şəkli məsləhət bilirsiniz. 
Deyərsiniz çəkər, neçə nüsxə lazımdır. 
Trestin  köhnə  ustası  Mixaylov  da  əlindəki  bağlamanı  kənara  qoyub 
əyləşdi. Ağcanın kefini, Nadirin dərsini soruşdu. 
Qonaqlar  çox  oturmadılar,  bir  stəkan  çay  içdilər.  Nəsə  himləşdilər, 
həyət-bacanı  gəzdilər,  baxdılar.  Mixaylov  bayaqkı  qəzet  bağlamasını  əlinə 
aldı, Ağcaya üz tutdu: 
-  Qızım,  -  dedi,  -  sən  heç  demə  ki,  Baxış  yoxdu.  Nə  qədər  biz  varıq, 
Baxış  da  var.  Onun  kimi  sədaqətli  yoldaş,  handa  bir  usta  heç  vaxt  yaddan 
çıxmaz.  Keçən  ay  tələbələrə  yataqxana  tikirdik,  binanı  on  beş  gün  tez 
verdik. Təhvilə nazir də gəlmişdi. Müzakirə oldu, bəyəndilər. Briqadaya iki 
aylıq  mükafat  yazdılar.  Rəisimiz  elan  eləyəndə,  ustasından  fəhləsinə  qədər 
hamı bir ağızdan dedi: 
-  Bu  mükafat  Baxış  Baxışovun  ailəsinindir.  O  kişi  canını  tikintidə 
qoyub, indi budur, onun pulunu, neçə mindi, gətirmişəm, qol çəkib götürün! 
Mixaylov  danışa-danışa  bir  dəstə  yüzlüyü  güzgünün  qabağına  qoydu, 
üstünü qəzet ilə örtdü. O, sözünü qurtarmamış cavan, ucaboy oğlan - trestin 
həmkarlar komitəsinin təzə sədri sözə başladı: 
-  Ağca  bacı,  rəhmətliyin  işini  eşidən  gündən  partkomda  da,  trestkomda 
da  söhbət  olub,  Nadirə  məktəbi  qurtarana  qədər  təqaüd  kəsilir,  danışmışıq. 
Sizə də... 
Bu  yerdə  trestkom  sədrinin  dili  gəlmədi.  Ağcanın  cavanlığına  görə 
təqaüdə düşməməsini demək istəyirdi ki, dili gəlmədi. "Nə lazım, bəlkə heç 
soruşmayacaq, soruşsa, deyərəm..." - deyə düşündü. Sonra tez əlavə etdi: 
- İndi, odur, iki nömrəli bağça uzaq olsa, o birinə keçirə bilərik. 
Mürəbbiyə   yeri   var.   Məsləhətinizə   baxın,   ürəyiniz   istəsə,   ora   keçə 
bilərsiniz, baxın. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
162 

---

Ağca razılığını bildirdi, Nadiri Cuvarlı yoldaşa tapşırdı: 
- Gözünüz üstündə olsun, bir sənət öyrənsin. 
Cüvarlı  ananı  arxayın  etdi  ki,  Nadiri  trestə  gətirəcək,  həm  işləməyinə, 
həm də oxumağına göz qoyacaq. 
Ağca  güman  etməzdi  ki,  ən  ağır  dəqiqələrində  qüvvətli,  qüdrətli  insan 
əlləri onun qollarından tutub qaldıracaq, dizinə taqət, qaralan gözlərinə işıq 
verəcək. Səhərdən axşama başları qarışıq olan, böyük planlar tökən, binalar 
tikən, Moskvada belə yüz idarə ilə bağlı olan, neçə yüz fəhlənin işinə əncam 
çəkən bir trestdə Baxış Baxışovun -sıradan çıxmış bir kişinin adını bu qədər 
əziz tutarlar. 
Bayram  olmazdı  Baxışın  evinə  dəvətnamələr  gəlməsin,  albom  olmazdı 
şəkli  vurulmasın,  qəzet  olmazdı  adı  çəkilməsin,  xeyir  iş  olmazdı.  Ağca 
başda olmasın, təzə il olmazdı Nadirin payı göndərilməsin, səyahət olmazdı 
uşağı aparmasınlar. 
Trest qadınları Ağcasız bir qonaqlıq keçirməz, bir tamaşaya getməzdilər. 
Evlər  təmir  olunanda,  işıq,  su,  qaz,  sobalar  yoxlananda,  ilk  dəfə  Ağcanın 
evinə  usta  gələrdi.  İstirahət  evinə  putyovka  paylananda,  Ağca  siyahıdan 
düşməzdi... 
Ağca   bütün   bunları   yaxşı   başa   düşürdü,   görürdü   ki,   Baxış   yalnız 
ailəsində deyil, iş  məqamında yoldaşlar içərisində də sədaqəti və  ləyaqətilə 
məşhurdur.  Görürdü  ki,  isti  bir  qayğı  onu  həmişə,  hər  tərəfdən  əhatə  edir, 
qol-qanadından  tutaraq  həyatın  sürətli  axnında  aparır,  dəstədən,  mühitdən 
ayrılmağa qoymur. Bu həyatın özü də belə bir gedişə müsaid və münasibdir. 
Özünün  bağçada  işə,  oğlunun  məktəbdə  dərsə  aludəliklə  vaxt  keçirdiyini, 
gündən-günə qüvvətlənən sürətli gələcək meylini aşkar görürdü.