«мл т*'1шн» «* иа Alisher Navoiy
Dedi: «Dardimg‘a gar davo ko'rmon
Yüklə 10,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Manga ikki jahon singilbo‘lg‘ih
|
Dedi: «Dardimg‘a gar davo ko'rmon,
Bo'yla zulmi sanga ravo ko‘rmon. Aylabon lutfbehisob asru, Qildi bizni Axiy xarob asm. ...Gar anga bu qadar muruvvat bor, Bizda ham shammayi jutuvvat bor. Sen ham. endi shukufta dil bo‘lg‘il, Manga ikki jahon singilbo‘lg‘ih, - dedi-da, parivashni xursand qilib chiqib ketdi. Ular tun-u kun y o l yurib, Hindistonga yetib bordilar. Bu vaqtda Jasratxon vafot etgan bolib, o‘glini o‘ziga valiahd deb elon qilgan ekan. Shuning uchun xalq uning istiqboliga chiqib kutib oldi. Farrux otasi taxtiga chiqib otirgach, o‘ziga singil bolib qolgan parivashni xursand qilish uchun unga Axiy huzurida bolganidek qasr va bog* barpo qilishga buyruq berdi: «Yuzta mohir hunarmand o‘zlarining bor mahoratlarini ishga solib, go‘zal qasr bilan bog‘ni tugallasinlar», - deyilgan edi farmonda. Ko‘p o ‘tmay qasr bilan bog‘ tayyor boldi. Ular Axiy dargohidagi shaklga ega bolib, g'oyat go'zal edi. Go“yoki Halab Hindga ко‘chib kelganga o^shardi. So‘ng parivashga shu qasrga ко‘chib otish hukm qilindi. Uyni va bogW ko'zdan kechirgan sohibjamol o‘zini xuddi o‘zining oldingi manzilidan chiqmagandek sezdi. U shohga sin- gildek aziz bolib, yuzta go‘zal qiz xizmatida edi. Noz-u ne’matlar esa behisob edi. Hind diyorida ana shunday ishlar qilinayot- gan vaqtda Halabda qolgan Axiyning holi ne kechdi ekan? 0 ‘zining gul yuzli yoridan ko'ngil uzgan Axiyning tole’ yulduziga zarar yetib, ekin- lari ofatga uchradi, savdosi ham ziyon ko'rdi, qilgan choralari foyda bermay, ahvoli tobora yomonlasha boshladi. Dushmanlari buni ko‘rib, shahar shohiga: «Axiy mamlakatni xarob qilish uchun boshqa bir shohning xizmatini qilib, unga ko'plab mol-u dunyo berib, Halabdan jo'natib, dushmanlarimizga qo‘shildi», - deb arz qildilar. Hukmdor ularning so'zlariga ishonib, g‘azab bi lan Axiyni tutib, bor mol-dunyosini tortib oldi va uni oldirmoqchi boldi. Haqiqiy ahvoldan xab- ardor bolgan zindonbonning unga rahmi kelib, qochirib yubordi. Shoh odamlari tutib olmasliklari uchun Axiy kiyimlari-yu ko'rinishini o'zgartirib, yalang'och bolib, gulxanlar atrofida devonalardek kezib yurdi. Farruxning qora palosini topib, uni ustiga yopib oldi-da, Farrux diyori tomon y o l oldi. Bir qancha muddatda tog‘-u dashtlarni bosib о lib , Sarandib taxtiga yetib keldi. Uzoq safar uni holdan toydirgan edi, u bir vayronadan joy topib, faryod urgancha yiqilib qoldi. Farrux Halabga qilgan safaridan qaytgach, Axiy ishini o'ziga odat qilib olib, katta bir meh- monxona qurdirgan, g‘arib-u musofirlar u yerdan o'ziga najot topardi. Shoh goh-goh ot minib, sha har atrofini kezar va muhtoj bechoralarni topsa, ularga mehribonlik ko‘rsatardi. Axiy bu shaharga kelib, vayronada yiqilgan kuni ham Farrux shu maqsad bilan shaharda kezib yurardi. Bir vay- ronaga ko‘zi tushgan shoh qora palos yopinib yotgan behol odamni ко‘rib qoldi-da, o'zining Halabdagi ahvolini eslab: «Bu g‘arib kim ekan, qanday mashaqqat bilan u bu yerga kelib qoldi ekan?» - deb o‘ylar ekan, palosni tanib qoldi-da: «Ey g‘arib o‘rningdan tur», - deb unga murojaat qildi. Axiy uyg'onib, boshini ko‘tardi-yu, shohni darrov tanidi. Farrux ham uni tanib, otidan oh tortib tushdi-da, ikkovlari quchoqlashib ketdilar. Zor-zor yiglashib, bir-birlaridan hol-ahvol so‘ra- shishga boshladilar. Shoh a’yonlari-yu sipohlar bu uchrashuvdan hayratda edilar. Keyin barcha shoh saroyi tomon y o l oldi. Farrux Axiy qilgan ishni eslab, awal uni hammomga yubordi. Axiy u yerda y ol changlaridan poklangach, o‘ziga tayyor- lab qo'yilgan qimmatbaho kiyimlarni kiygach, mulozimlar uni shoh qoshiga olib keldilar. Farrux aziz mehmonga atab shohona bazm uyushtirdi. Ziyofat bir necha kun davom etdi. Bir kuni shoh bor davlat arkonlarini to'plab, Axiyning Halabda o ‘ziga ko'rsatgan behad yaxshiliklarini so'zlab berdi. Saroy ahli bu g‘aroyibotlami eshitib, xojaga ofarinlar aytdilar, oyoqlarini o‘pib, ehtirom izhor qildilar. Shoh dediki: «Men podsho bolsam ham, xojaning qilgan yaxshiliklariga munosib javob bera olmayman. Mening qarindoshlarim ichida iffatli bir qiz bor. O'sha go'zalni xojaga nikohlab berishni istayman. U o‘z juftini meni deb taloq qilgan edi, shu singlim endi unga juft bolsa, men baxtiyor bolardim». Bu so'zlar barchaga ma’qul boldi. Shundan so‘ng shohona to*y boshlandi. Shoh Axiyga meh- ribonliklar ko'rsatib, bor-yo‘g‘ini, hatto o‘z mam- lakati ixtiyorini unga taqdim qildi. Xutba о ‘qilib, shoh o ‘z singlisini Axiyga nikohlab bergach, xojani kelin o'tirgan uyga boshladilar. Xojaga bu yerdagi barcha narsalar: osm ono‘par qasr, darvoza-yu eshiklar, naqshlar - barchasi tanish bolib ko'rin- di. Kelinning uyiga oyoq qoygan zamon barcha xalq tashqari chiqdilar. Kelin o ‘z yuzidan pardani olgach, ikkovlari bir-birlarin ко‘rib, oh-u faiyod urishib, behush bolib yiqilishdi. 0 ‘zlarigakelish- gach, ko'zlaridan yosh toldb, yana behush bolib yiqilishardi. Hijron iztirobi taskin topgach, xoja o ‘z dil- baridan: «Men hayratlanganim dan o'zim ga kelolmayapman. Bu holatni о ‘zing tushuntirib bergin», - deb so‘radi. Shunda parivash xojadan ayrilganidan so‘ng boshiga tushgan voqealami, shoh Farruxning iltifoti-yu muruwatini Axiyga mufassal so‘zlab berdi. Shundan so‘ng ikkovlari baxt nashidasini sura boshlashdi. Ikkovlari ham o'zlarini Halabdagi uylarida yurgandek his qilishardi. Axiy zarbof to‘n kiyib shoh yonida tursa ham, uyga kirganida safardagi qora palosga o'ranib yurardi. Qora polosni kiyib olgan Axiy: «Bor yaxshiliklar shu palos tufayli yuz berdi, uni tashlab yuborsam to‘g‘ri bolmaydi», - deb shu ki- yimda ibodat qilardi. Uning bu ishini ko‘rgan shoh ham qora kiyim kiyib yuradigan boldi, shoh shu yolni tutgach, xalq ham qora kiyishni odat qildi. Bu afsonadan xushhol bolgan shoh Bahrom musofiming qayerlik ekani, ajdodlari kimligini surishtirdi. «Mening vatanim Hindiston, o ‘zim Axiy avlodidanman, bu yerga ko‘nglim amri bilan keldim, muddaom esa shohga xizmat qilmoqdir», - deb javob berdi. Shoh uni muhtojlikdan xalos qilib, o‘z saroyidagi xos nadimlikmansabiga tayin ladi. Hikoyadan shod bolgan shoh yaxshi kayfiyat bilan uyquga ketdi. Yakshanba kuni quyosh o‘zining zarxal bay- rog'ini ko'targach, osmon zarbof kiyimini kiydi. Ko'kning kelini to'nini zarkash qilib, oy yuzli g o‘zaldek chiqib keldi. Shoh Bahrom ham quyosh misoli boshidan oyog'igacha oltinga g‘arq bolib, quyosh kabi behad oltinlar sochib, sariq gumbazni manzilgoh qildi. Rum shohining qizi sariq oltin ichidagi quyosh monand bolib, oltin qadahdagi sarig' mayni shohga tutdi. Qadahga qadah ulanib, saroy ahli oqshomga qadar bazm qilishdi. Qorong*u tushgach, barcha tarqalib, rumlik go‘zal o ‘z pardasidan o‘rin oldi. Zarrin taxtda orom olayotgan shohning uyqusi kelmay, kechagidek yolga chiqib biron musofirni topib keltirishni, uning afsonasi yoki boshidan kechir- ganlarini eshitish istagini bildirdi. Mulozimlar yolga chiqishib, tez-tez yurib borayotgan bir yolovchini to'xtatishdi-da, shoh xohishini unga aytishdi, u rozilik bildirgach, qasrga, Bahrom huzuriga olib kelishdi. Shohni uzundan uzoq duo qilgach, musofir o‘z hikoyasini boshladi. Ikkinchi iqlim yo‘lidan keltirilgan musofir hikoyati Shoh Jam shidning zam onida Rum mam- lakatida mohir bir zargar yashardi. Uning nodir ishlari xalqqa malum edi. Shoh saroyida xizmat qiluvchi bu zargar oltin-kumushning soflik dara- jasini aniqlovchi sohib iyorlik hamda xazinador- lik vazifalarini bajarardi. Kondan olingan har oltin-u kumush uning oldiga olib kelinardi. Shu hunari tufayli uni Zaydi zahhob deb atashardi. U tabiblik, muhandislik bilan ham shug4illanardi. Tun-u kun shohning yaqin suhbatdoshi ham, poytaxtning asosiy tabibi ham u edi. Zaydning kunlari aysh-u ishrat bilan о‘tar, shoh molini o‘z moli hisoblar, lekin omonatga insofsiz bolib, shoh mulkiga xiyonat qilishdan ham toymasdi. U ko‘p hunarlarga mohir bolgani uchun shoh ko‘p yax- shilildar qilib turar, Zaydni maqtagani-maqtagan edi. Hech kim uning aybini ayta olmas, biron gunohi shohga oshkor bolganida ham, unga e’tibor ber- masdi. Mabodo e’tibor qilsa, Zayd o‘z hunarini ishga solib, ajoyib asbob-uskunalar yasab, shohni tezda jahlidan tushirardi. Yuz xil makr-hiyla bilan shohni aldamay turolmasdi. Bir kuni Zayd shoh huzuriga kirib, shunday dedi: «Olampanoh, shohning boshqa shohlardan farqi, awalo, uning taxtidadir. Ko‘p shohlaming taxti yog'ochdan yasalgan, sizniki ham shunday bolib, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan, xolos, Aslida siz kabi baxtiyor shohlar oltindan yasalgan taxt ustida otirishlari kerak. Bunday taxt turgan maskan ko‘zni ham ravshan qiladi. Xazinangizda oltin juda ko‘p bolib, miqdori kundan kunga ortib bormoqda. Bu oltinlaming xazinada yotishidan hech qanday foyda yo‘q. Bu yerda tursa, foydali ham boladi, shohga o‘zgacha savlat ham beradi». Bu so'zlar shohga ma’qul kelib: «Bu ishning xayolingga kelishi yaxshi bolibdi, endi tezda ishga kirishib, o‘z hunaringni ko'rsatgin», - dedi. Zayd bu taxtni ya- sash uchun ikki ming botmon oltin kerak bolishini aytganida, shoh rozi boldi. Usta bu oltinlami olib, o‘z ishxonasiga eltib, ishga kirishdi. Zayd tun-u kun harakat qilib, taxtni biryilda bitkazishga tirishardi. Shu fursat ichida taxt tayyor boldi. Bu g'aroyib taxt sakkiz poyali bolib, to'rttasi yuqoriroqda, yana to'rttasi pastroqda edi. Past- dagi to‘rt poyada to'rtta gapiradigan toYi, baland poyalardan esa to'rtta tovus o‘rin olgan edi. Dur-u lallar bilan bezatilgan bu taxtning zinasi ham sakkiz poyali bolib, shunday ishlangan ediki, shoh taxtga chiqmoqchi bolganida, u poyalar pasayib ustma-ust taxlanar, qadambosgaeh, u poyalar kotarilib, shoh taxt ustiga chiqar, o'tirganida esa toYt to‘ti: «Shoh o‘z maqsadlariga yetsin, bu taxt unga abadiy bolsin», deb gapirardi. Shu payt to‘rttala tovus ham patlarini yoyib, Humo qushi kabi shoh boshiga soya solardi. Shoh qaysi tomon yurmoqchi bolsa, taxt salgina ishorat bilan yura boshlardi. Odamlaming «taxti ravon» - yuruvchi taxt deganlari shu bolsa kerak. Ushbu taxt tayyor bolgach, shoh katta bir bazm uyushtirdi. 0 ‘z o'rniga chiqib o'tirgan shoh mohir ustaga ko'pdan ko‘p sovg'alar berib, uning obro-e’tiborini yanada ko'tardi. Lekin Zaydning qilmishlaridan xabardor bolgan ba’zi hunar- mandlar taxtni faqat oltindan yasalishi kerak bolgan holda oltin bilan birga kumush ham ish- latilganligini bilardilar. Firibgar usta esa shoh o'zining xiyonatini sezib qolganida ham bu ajoyib taxtni buzib tashlamasligiga ishonardi. Dush- manlarining yomon maqsadlarini anglagan Zayd qo'rqayotgan bolsa ham, shohning o ‘ziga bolgan e’tiboriga ishonardi. Bu payt dushmanlari sirni shohga yetkazish yolini o*ylab topishdi. Taxt us tidagi to‘tilarga o'xshash ikkita to‘ti topdilar-da, ulardan biriga: «Taxt qalbakidir», ikkinchisiga esa «Ustasi xiyonatchidir», - deb gap o'rgatdilar. Taxt ni asrab turuvchi kishiga ko‘p pul berib, o'zlariga sherikqilib oldilar-da, erta tong mahali ikki to4ini almashtirib qoldilar. Ertalab shoh taxtga chiqqan chog'da o'rgatilgan totilar haligi so'zlarni aytdilar. Shoh bundan hay ron bolib: «Bu ishni kim qilgan bolsa ham, u Zayd ishidan xabardor odamdir. Ustadan qo'rqqanidan uning aybini qushlar tili orqali menga yetkazgan. Bu ishning haqiqatini aniqlash esa juda oson», - degan fikrga keldi-yu, qoliga egov olib taxtning bir poyasini ozgina egovlagan edi, oltin tagiga kumush ishlatilgani ayon boldi. Bu xiyonatni bilgan shoh Zaydga bolgan mehr iplarini uzib tashlab, uning mobu dunyosini tortib olib, o ‘zini zanjirband qildi-da, zindonga tashladi. Ushbu zindon og'zi tor, lekin tubi keng bolgan chuqur^ dan iborat edi. Undan qochib ketish esa mutlaqo mumkin emasdi. Zaydga har kuni ikkita kulcha bilan bir ob- dasta suv berishardi. Qalloblikka qol urgan usta bir kuni zindonga tashlanishi mumkinligini ham о у lab, oldindan tayyorgarlik qilib qolgan, ya’ni koyiagi ostida ichiga egov solingan xanjami doimo o‘zi bilan birga olib yurar edi. «Zanjir har qancha oglr bolsa ham, tushkunlikka tushmay, qutul- ish chorasini oyiab ko‘rishim kerak», - deb fikr yuritgan Zayd zindondan qochish yolini topdi. U har kuni non bilan suvni olar ekan, nonni bir chekkaga qoyib, xanjari bilan tuproq qazib, olgan suvi bilan loy qilib undan zina yasar edi. Egov bilan oyoqlaridagi zanjimi kesib tashlagan usta nonning isi bilangina yashardi. Har kuni suvga intizor bolib kutar, uni olgach esa zina ishini davom ettirardi. Kun sayin madori qurib borsa-da, zina ham har kuni balandlashib borardi. Bir necha oy davomida shu xilda qiyinchilik tortgach, oxiri zina zindon og'zidagi tuynukka yetdi, uning ustiga esa og‘ir bir tosh bostirib qo'yilgandi. Zayd xanjari bilan tosh tagini o^yib, odam sig'adigan teshik ochdi-da, chuqurdan chiqib qochdi. Shoh bilib qolsa, tutib olib oldirishi muqarrarligiga ko‘zi yetgan Zayd tez-tez yurib Farang diyoriga y ol oldi. Zindonbonlar mahbusning qochib ketganidan xabar topishgach, bu voqeani shohga ham yet- kazishdi. Uning qanday qilib zindondan qutulib ketganini anglagan hukmdor Zaydning makr-u hiylalaridan hayratga tushdi. Bu payt Zayd joni- ni qutqarish uchun faranglar mamlakati tomon tobctamay y o l bosar ekan, ko‘p qiyinchiliklami boshidan kechirdi. Bir necha kun mashaqqat chekib, Qustantaniya shahriga yetib bordi. Sha har tashqarisida bir butxona bolib, odamlar bilan gavjum edi. Uning ichiga kirgan Zayd hamma narsa oltin-u lojuvard bilan bezatilganini, zarkor toqlariga ko'plab oltin butlar qo^ilganini, hamma devorlari qimmatbaho toshlar bilan bezatilgani, baland p ola t eshiklari qulflari ham oltindan yasalganini, ular kechasi berkitilib, elning ibodat qilishi uchun ochilishini bilib oldi-da, butxonani boshdan oyoq aylanib chiqqach: «Bu yerda shun cha tekin oltin bor ekan-u, men bolsam shohning oltiniga ko‘z olaytiribman», - deb oyiadi-da, o'zini butparast qilib ko'rsatib, kofirlar bajarayotgan ibodatlar-u rasm-rusumlami oz fursatda o ‘rganib oldi. U kecha-kunduz ibodat qilar, har bir butga ixlosini izhor qilib, o ‘z e’tiqodining mustahkam- ligini namoyish etardi. Uning bu xil makkorligi butxona ahlini shaydo qildi, barchalari murid bolish istagini bildirib, uning amri bilan ibodat qila boshladilar. Ko‘p otm ay Zaydning maqomi yanada kotarilib, butxona ixtiyori tamoman uning qoliga otdi, eshiklaming kalitlari ham unga top- shirildi. Shundan so‘ng Zayd o‘zi о У lab qolgan makkorlikni amalga oshirishni boshladi. U kechalari odamlar uyquga ketgan paytda seldek yugurib har tomonni kezib chiqar ekan, dengiz sohilidagi tog‘ ichida bir g‘or borligini ko'rdi. Safar choglda bir-ikki dindoshi bilan do‘st- lashgan bolib, butparast bolgach, hamrohlari un dan uzoqlashishgan edi. Zayd ikkovini izlab top- di-da, g‘or ichini o‘zlariga manzil qilishga buyurib: «Zargarlik uchun qanday asboblar zarur bolsa, ularni tezda topib yashirin holda g‘or ichiga olib kelinglar», - deb topshiriq berdi. Hamrohlari bu asboblami keltirishgach, Zayd el uxlagan chog‘da g‘orga kelib hamrohlari bilan birga ibodatxonadagi butlarga, lagan-u qandillarga okshaydigan shakllar- ni temirdan yasab, ustini oltin bilan qoplashar, rangli shishalardan javohirlar tayyorlashar, so‘ng kechalari yashirincha butxonaga kirib, o'zlari yasagan buyumlarni birma-bir almashtirishar, oltin butlar-u asl javohirlarni, oltin lagan-u qan- dillami esa g'orga eltib yashirishardi. Bir necha muddat shu xil ishlami bajarishdi, butxona ahli- dan hech kim bu makkorliklardan xabar topmadi. Bor oltin buyumlar shu tarzda almashtirib bolin- gach, Zayd butxona ahlidan o'zining vataniga qaytish uchun ruxsat berishlarini iltimos qildi. Ular bunday tabarruk zotning o‘zlarini tashlab ketayotganiga oh-u faiyod kotarishdi. Zayd esa: «Men ham sizlardan ajralishni istamas edim. Af- suski, onam vafot etib o'zidan ko‘p mol-u davlat qoldiribdi, mendan boshqa voris yo‘q. Borib u mol-dunyoni qabul qilib olaman-u, yana butlar oldiga qaytib kelib, barcha boyliklarimni butxonaga sarflayman», - dedi. Butxona ahli uning oyoqlariga bosh qo'yib: «Sen o‘z yurtingga eson-omon borib kel», - deyishib unga ko'pdan ko‘p sovg‘a-salomlar yigib berishdi. Zayd ulami olib, g‘or ichidagi butlar- ni qoplarga joylashtirishga kirishdi. Har ikki butni bir qopga solar ekan, jami ellik qopni butlar bilan toldirdi. Oltin lagan-u qandillami ham qoplarga solib, oralarigamatolamijoylab mustahkamladi. Bir katta kemani kira qilib, g‘or ichida to'plangan bar cha boyliklami yashirin ravishda kemaga tashittirdi. Butxona ahlining sovg‘alarini ham kemaga orttirdi. So‘ng hammaning kofrglini shod qilib, qavmi bilan xayrlashdi. Ayriliq o'tida kuyayotgan butparastlar uni quchoqlashib, zor-zor yiglashardi. Zayd kema ga qadam qo^ar ekan, ularga boqib: «Bir xat yozib butxonaga yashirib qo'ydim. Uni Lot buti oldidan topasizlar. Unda sizlar haqingizdagi gaplar bor. Barchasi sizlar uchun foydali», - dedi-da, kemani yurgizishga buyruq berdi. Kema ketib borar ekan, butxona ahli yiglaganlaricha xatni topdilar-da, ko‘zlariga surtib o'qishga kirishdilar. Maktubda Zayd o‘zi qilgan barcha ishlami boshdan oyoq yozib qo^gan edi. О‘qiganlaming boshlari qotib, butxo- nadagi narsalami ko'zdan kechirishgan edi, xatdagi barcha so‘zlar rostligi aniq boldi. Kofirlar orasida to‘s-to‘polon boshlandi. Bu payt Zayd dengizda o ‘z kemasi bilan yelib borardi. Bir necha kundan so‘ng kema Rum mamlakati sohiliga yetib keldi. Rum shohi o‘zin- ing kezi-kezida qo‘zg‘ab, jismiga iztirob soladigan kasaliga chalinib, behol yotardi. Bu kasal xuruj qilgan oldingi jnllarda unga Zayd o‘zi tayyorlagan doridan berib tuzatardi. Tabib qochib ketgach, bir necha fursat otib, shu kasallik shohni yana azoblay boshladi. Unga hech kirn davo topa ol- mas, shohning dardi esa tobora kuchayib borardi. Zaydga bergan jazosidan pushaymon hukmdor og‘riq kuchaygan paytda o‘z tabibini esga olardi. Zayd sohilga chiqqach, bu voqeani eshitdi va barcha mollarini uyiga eltib qo^di-da, shahar ichi da yashirincha yurib, qochish paytida o‘zi kesib tash- lagan zanjirlarni qol-u oyog'iga soldi-зла, o ‘sha chuqur zindon ichiga tushib yotaverdi. Zindonbon Zaydning paydo bolib qolganini bilib qolib, tezda shohga xabar yetkazdi. Buni eshitgan hukmdor olik qayta tirilgani kabi xursand bolib ketdi va: «Uni tezlik bilan huzurimga olib kelinglar», - deb buyurdi-da, unga m ol-kol ehsonlar, qimmatbaho kiyimlar va o'zining otini yolladi. Bulami Zaydga olib kelishganda, u zindondan chiqmay: «Men shoh g'azabi tufayli shu choh ichida juda ko‘p azob chekdim. O'sha xiyonatni qilganim uchun undan o ‘n marta ko'proq oltin tolayman. Yana bir arzim shuki, shoh faranglarning butlarini sindirmoq, din ishida o‘z ko‘nglini qondirmoqchi bolib, ikki marta qo'shin tortdi-yu, o‘z maqsadiga erisha olmagan edi. Men ularning butlarini par- chalab, oltinlarini shoh xazinasiga topshiraman, bor javohirlarimni uning boshidan sochaman, og‘ir dardini tezda tuzataman. Faqat bir shartim bor: shoh dushmanlarim oyoglga zanjir solib mening oldimga olib kelsin-da, murodimga yetka- zsin. Chunki men hozir shoh saroyiga boradigan bolsam , ular menga qasd qilishlari aniq. Shuning uchun bu maqsadimga erishmasam, chohdan chiqmayman», - deb javob qildi. Bu gaplarni shohga yetkazishdi. Zaydning dushmanlari ko“p ji- noyatlar qilishganidan shohning kotigli qolib, ularni zindonga tashlamoqchi bolib turganida kasallikka chalinib, bu maqsadini unutgan edi. Endi Zaydning so'zlari bahona bolib ularning barchasini qolga olish va zindonga tashlashni buyurdi. Zayd chohdagi o‘z ©‘mini ularga bo'shatib berdi-da, tashqariga chiqib, shoh yuborgan rang-barang kiyimlarni kiydi, saroy- ga borib, shoh ostonasini o'pib, ehtirom ko‘rsatdi. So‘ng hukmdor otirgan xonaga kirib, yerga tuproq kabi bosh qo“ydi. Shoh uni quchoqlash uchun tax- tiga chiqardi-da, bag'riga bosib holini sotadi, keyin unga qolini uzatdi. Odatga muvofiq Zayd uning qolini ©‘pgach, tomir urishini koVdi-da, kasaliga qa nday davo qilishni anglab, toVt-besh kundayoq uni dardidan xalos qildi. Shoh butunlay tuzalib ketgach, o‘zi olib kelgan oltin-u javohirlaming barchasini uning oldiga tolcdi. Hayratda qolgan shoh ко‘zlariga ishonmasdi. Keyin: «Bolgan ishlami hikoya qilib bergin», - deb soVadi. Zayd barcha voqealami so‘zlab berdi. Shoh uning hikoyasidan mamnun bolib, kelti- rilgan boyliklami xazinaga yolladi va unga shuncha ko*p ehson berdiki, bu boyliklami sharhlashning o‘zi oson emas. Shoh hukmi bilan butlaming har birini yuz pora qilib, din ahliga taqsimlab berildi. Shundan so'ng shoh barchaga oltinrang kijrim kiyib yurishni buyurdi. Chunki oltin za’faron kabi elni kuldiradi. Bir necha vaqtdan so'ng shoh buyrugl bilan zindon ahli ham ozod qilindi. Qutulib chiqqanlar ham el kiyimiga boqib kula boshladilar. Ularning ustidan esa xalq qah-qahlab kulardi. Bahrom bu hikoyani eshitgach, shod bolib, m usofirning vatani-yu ajdodlarini so'radi. «Vatanim - Rum mulki, ishim tib bilan hikmat. Men aytgan Zaydning o ‘gli menga ota boladi. Bu tomon kelishimdan maqsad esa sening xizmatingni qilishdir. Shukrililloh, bu maqsadimgayetdim», - deb javob berdi musofir. Shoh bularni eshitgach, uni nadim etib tayinladi, hikoyadan huzur topgan Bahrom uyquga ketdi-da, quyosh chiqquncha ko‘z ochmadi. * * * Dushanba kuni tong otishi bilan shoh Bahrom bo's ton sarvi kabi rayhon rang kiyimlar kiyib, yashil qasr sari qadam tashladi. U yerda shohni yashil rangli kiyim kiygan mahbuba kutib oldi. Qizning o ‘zi yashil sabzaga, tabassumi esa sha- karga o‘xshardi. U noz bilan shohga yashil jom tutdi. Bahrom o ‘z dilbari qolidan dam-badam zumrad rangli qadahni olib ichar ekan, ko'zini uyqu bosdi, lekin xayollar ichida qolgan hukmdor yana uxlay olmadi, shunda mulozimlar oldingi kunlardagidek yolga tushib, biyobonda ketayot- gan bir musofimi shoh huzuriga boshlab keldilar. Bahrom: «Parda tashqarisida o'tirib, afsona bosh- lasin», - deganidan so'ng musofir awal olampa- nohga madh-u sano aytdi-da, so'ng duo qilib, o‘z hikoyasini boshladi. Uchinchi iqlim yo'lidan kelgan musofir aytgan afsona Bundan ancha muddat awal Misrda bir ba- davlat va saxiy xoja yashardi. Mol-u dunyosi serob, o‘zi hojatbaror va mehmonnavoz bolgan bu boyning jahonda tengi yo‘q, barcha fazl-u hu- narlarga mohir farzandi bolib, jamoli Yusufi mis- riydek go'zal, moli-dunyosi ham Misr shohinikidek behisob edi. Otasining moli ham uning ixtiyorida bolib, ilm-u fazl ahli uni g‘oyatda hurmat qili- shardi. Uning oti Sa’d bolib, otasi uni juda ham e’zozlar edi. Uning hashamatli bir mehmonxonasi bolib, u yerga tanishlar-u begonalar yig'ilishar, musofirlar kelib qolsa, Sa’d ularni turli ne’matlar bilan siylab, murodlariga yetkazar, kasb-u korlari, ko‘rgan-bilganlarini surishtirib, o‘ziga nomalum narsalami eshitsa, ulami o'rganib olishga intilar- di. Shu usul bilan xilma-xil ilmlami kasb etgan, hatto sehr-u nayrangni ham, kimyo bilimini ham o'rganib olgandi. Bir kuni yashil kiyimlar kiygan ikki musofir shu manzilga kirib keldi. Sa’d ulami ochiq chehra bilan kutib olib, ziyofat qildi. Mezbonning o‘zlari- ga ко‘rsatayotgan hurmat-u saxovatini ko'rgan mehmonlar hayratda edilar. Bir kuni Sa’d ularni xursand qilish uchun bazm tashkil qildi-yu, may ichib shirakayf bolgan ikki musofir bilan xilma-xil mavzularda suhbatlasha turib: «O'zingiz qaysi mamlakatdan bolasizlar, nima sababli yashil libos kiyasizlar?» - deb so‘rab qoldi. Mehmonlar: «Vatanimiz juda go'zal bolib, oti Shahrisabz yoki Kashdir. Hammayoq yam-yashil, o ‘t-u olanlari ham suvi rangida. Ana shu diyor yurtimiz bolgani uchun yashil rangli kiyim kiyish odatimizdir», - deb javob qildilar. «Endi o‘z hayotingiz davomida ko'rgan ajoyib hodisalardan gapirib bersanglar», - deb iltimos qildi mezbon. Mehmonlardan biri so‘zga kirishib, shunday dedi: «Bizning diyorimiz tomonda bir ajoyib olka bolib, uni odamlar Kitvar deb atashadi. U yerda baland bir butxona mavjud bolib, ichi-yu tashqarisi turli-tuman jonivorlar suratlari bilan tola. Biron kishi u butxona ichi da kechasi bilan qolib uxlasa, albatta, bir tush ko‘radi, tushda uning oldiga g'alati qiyofadagi ikki surat kelib, uning yuziga ko‘zlarini tikib turib, bittadan gap aytadi. Biri uyqudagi kishining kela- jakda ko'radigan yaxshiliklari haqida xabar bersa, ikkinchisi uning boshiga keladigan ranj-u alamlar haqida so'zlaydi. Musofir ularning so‘zlarini es- hitishi bilanoq uyqudan seskanib uyg‘onadi-da, o'rnidan tura solib yaxshi ish sari shoshiladi, yomon ishdan esa o'zini himoya qilishga intiladi». Birinchi musofir shu so‘zlarni aytgach, ikkin chisi davom ettirdi: «O'sha butxona ichida yorug‘ yuzli bir moysafid pir ham o'tiradi. Kim tushida ko'ringan ishlarga y ol topolmasa yoki mashaqqat- ga chorasi bolm asa, u pir bu ahvoldan xabardor boladi-da, o'sha ondayoq unga tadbir ko‘rsatadi. Shart shuki, tush ко‘r gan odam bu pir oldiga borib, o‘z holini unga bayon qilishi va u ko'rsatgan maslahatlarga amal qilishi zarur». Bu afsonani eshitgan Sa’d o'sha ibodatxonaga borib, aytilgan sirlami o‘z ko‘zi bilan ko'rish orzusi- da hushidan ayrildi. Kechasi bilan savdoyi bolib yotdi-da, oxiri Shahrisabz tomon safar qilishga bel bogladi. Tong yorishgach, otasi oldiga borib, o‘z muddaosini bayon qildi. Xoja uni o‘z orzusidan qaytarishga har qancha harakat qilmasin, foyda bermadi. So‘ng yiglab, o‘gli g'amida oh urdi-yu, uni Tangriga topshirdi. Oldiga bor mol-u pullami toldb: «Ko‘nglmg istaganicha ol», - deb murojaat qildi. Sa’d safar uchun lozim bolgan narsalami tayyorlashga buyurdi. Ishchilar oti kun otib tinim bilmay ishlab, nihoyat, safar hozirligini tugatishdi. Shohona bu karvonda qator-qator nor tuyalarga ortilgan behisob oltin-u kumushlar, kamarlari lal-u gavharlar bilan bezatilgan to‘rt yuz quldan tashkil topgandi. Safar uchun zarur bolgan hamma narsa muhayyo edi. Sa’d ikki yashil kiyimli musofimi o‘zi- ga hamroh qilib, ikki ko'zlaridan yoshlarini tolrib, otasi bilan xayrlashdi. Karvon manzilga tezroq yetib borish uchun har ikki manzilda bir to'xtab borardi. Uning yashil kiyimli hamrohlari Sa’dga Xizr misoli y ol koYsatib borishardi. Ancha muddat biyobonni bosib otishgach, istagan manzillariga yetib kelishdi. Ikki musofir Sa’dni o‘zlari tasvirlagan butxona to mon boshlashdi. Ibodatxona yaqinida otlaridan tu- shishgan Sa’d va hamrohlari, xushhavo joyda otirib ovqatlanib olishgach, butxona ahliga ко*р ehsonlar tarqatdilar. So*ng Sa’d butxonani tezroq koVishga shoshildi-da, ikki hamrohi bilan ichkari kirdi. U sayr qilib, hamma yoqqa nazar tashlar ekan, har qadamda hayratlanardi. Qorong4i tushgach, Sa’d yana butxona ichiga kirishga intildi. Bundan xa- bardor bolgan karvon ahli odamlar bunday qiziqishi- dan ko‘p zarar ko'rganlarini aytib, uni qaytarishga harakat qilishdi. Lekin havasi zo^rayib borayotgan yigitga bu xil maslahatlar yoqmadi. Shundan so'ng Sa’d butxona ichiga kirdi va uning bir chekkasida uxlashga joy topdi. Bar- ahman eshikni mahkam qilib berkitgach, un ing ko/nglini vahm bosib, chiqib ketishni ham o*yladi-yu, lekin o‘z maqsadiga yetishni afzal bildi. Uning ko'ziga tongga qadar uyqu kelmadi, erta tongdagina ko'zlari yumilib uxlab qoldi. Tushida unga shu ibodatxona ko'rindi, o‘zi shu yerda sayr qilib yurganmish. Bir mahal o‘zi qushga obcsha- gan, lekin yash il rangli ikki yoqim li surat sayrab baland kotarildilar-da, uchib kelib, uning boshidan aylanib otishgach, oldiga qo'nishdi. Biri: «Sening nasibang yuzi sharq quyoshidek go‘zal pari boladi», - dedi. Ikkinchisi esa qo'rqinchli qilib: «Seni dev asir qilib ikki oyog'ingga zanjir soladi», - deb aytdi. Bu ajoyib ishlardan hayratga tushgan Sa’d seskanib uyg‘ondi-yu, fig‘on chekib, har tarafga boqar ekan, tong otib, har tomon yorishib ketganini ko‘rdi. O'rnidan tura solib, eshik tomon yugurgan edi, barahman eshikni ochdi. Sa’d tashqari chiqdi-da, o‘zi haqida g‘am chekisha- yotgan hamrohlarini ko'rdi. Tushida yuz bergan hodisalardan savdoyi bolayozgan yigit kechgacha beqaror bolib, fig‘on-u zor qildi. Mulozimlar yashil kiyingan musofirlarga murojaat etib: «So'zlaring rost bolib chiqdi, xojamiz telba bolib qoldi, endi o‘zingiz chora topib bering», - deyishdi. Ikkinchi musofir esa: «Men senga Pir chorasini topib bera- di, degan edim-ku. Tura qol, uning oldiga boraylik, shoyad dardingga davo topilsa», - dedi. Sa’d ham rohlari bilan birga pimi izlashga tushdi. Baland tog‘ tomon y o l olishib, tog‘ ichidagi qorongl g‘or ichiga kirdilar. G‘or ichida bir ayvon bolib, uni tog‘ qazuvchining teshasi hozirlagan edi. Uning to‘rida moysafid pir o'tirardi. Uning tanasi soch- lari ichida yashiringan, go у о jahon tun zulmati ichida edi. Ko'ngli ichida ilmlar yashiringan, misoli kon ichidan javohir koni o‘rin olgandek edi. Yetti yuz yildan oshiq umr ko'rgan, hayotdan umidi ham, qo'rqinchi ham qolmagan bu keksa otini xalq Paylaqus hakim deb atardi. Kirgan odamlar hayratdan qotib, qollarini qovushtirganlaricha jim turishardi. Ular kirib kelganlarini ко‘rgan pir sochlarini ochib, yuzini ko‘rsatgach, yuzining nuri davronni quyosh nuri yoritgandek ravshan qilib yubordi. U mehmonlarga iltifot ko‘rsatdi. Pirning shukuhini ко‘rgan musofirlar tufroqqa yuzlarini qolishdi. Pir Sa’dga boqib: «Ey baxtiyor farzand, jam olingni ko‘riboq barcha holingni fahmlagan edim. So'zlaringni о ‘zing boshidan oxirigacha aytasanmi yo men aytib beraymi?» - deb so'ragan edi, mehmon yer o ‘pib: «Hikmatni Luqmon aytgani yaxshiroq», - deb javob berdi. Donishmand tabassum bilan boshini egib yoqimli so‘z boshladi-da, Sa’d bilan bolib o‘tgan barcha voqealami birma-bir aytib: «Yuzingni ko'rish or- zum edi. Tushing talDirini ham aytib beraman va uni amalga oshirishga ham tadbir kot-sataman, lekin senga hozir aytishim kerak bolgan gaplarim bor», - dedi-da, o‘zining azalda shu butxona pe- shvosi bolganini, bir kecha shu yerda qolib tush ko'rganini, undan ko'ngliga gtilgtila tushib, har qancha izlasa ham to‘g‘ri ta*bir aytuvchilami to- polmagani, oxiri bir Xizrga o'xshagan moysafid maslahati bilan «Jomospnoma» kitobini o ‘qib, u yerda o‘z taqdiri yozilganidan xabar topib, yuz jdldan beri shu makonda ibodatxonada ko'rilgan tushlarga ta*bir aytish bilan shugtillanayotgani, kitobdagi tafairga ko‘ra Sa’d ismli yigitni kutib intizpr bolgani, nihoyat, uning visoliga erishgani- ni batafsil so'zlab bergach, keyin o‘z mehmoni tushini izohlab, birinchi qush bashorat qilgan pari yashil kiyinganlar shohining qizi bolib, nihoyatda go‘zal va shirinso'z ekani, uning baland bir qasrda yashashi, qasr atrofini uch osmono'par qo‘rg‘on o ‘rab turishi, oldingi qo‘rg‘onni Qatron degan devsifat zangi qo'riqlashi, ikkinchi qo‘rg‘onda bir kuchli olim bolib, uning savollariga tola javob bergan insongina keyingi, sehrli qo‘rg‘onga o'tishi mumkinligini, u yerda esa sehr sirini fosh etish zarurligini aytdi. Sa’d pirdan shuni ham bilib oldiki, malika vasliga mushtoq bolgan oshiqlarning qaysi biri ana shu uch qo‘rg‘ondagi to'siqlaming birontasida maglub bolsa, darhol qatl etilib boshi qo‘rg‘on kungirasi ustiga qo^ilar ekan. Shu paytgacha ko'plab boshlar kungiralar ustidan joy olgan ekan. Pir Yüklə 10,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|