Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları

məhsul istehsah və bölgüsünün sahələrarası balansına 
əsasla
n
ır. 
         Müasir  dövrdə  regional  siyasətin  tədqiqində 
modelləşdirmə  metodlarından 
geniş  istifadə  olunur.  Ümumi  mənada  modelləşdirmə  dedikdə,  təbii  şərtlərdən 
fərqli şəraitdə meydana gələn obyektlərin, proseslərin və hadisələrin tədqiqatı başa 
düşülür. İstənilən modelləşdirmə özündə həm fiziki və həndəsi meyillərlə yanaşı, 
həm  də  vaxt  amili,  yəni  vaxtın  adekvathğmı  əks  etdirir.  Yəni  məkan-zaman 
koordinatı- 
nın
  məz
m
ununa  uyğun  gəlir.  Regional  siyasət  üçün  əsasən  riyazi  və 
məntiqi  cihazların  vasitəsilə  hazırlanan  informasiya  modelləri  istifadə  olunur. 
Çoxsaylı modellərdən regional siyasət üçün xüsusi əhəmiyyəti kəsb edən riyazi və 
məntiqi  vasitələrlə  işlənib  hazırlanan  informasiya  modelidir.  Modelləşdirmənin 
formalaşdırıla  bilən  modellərini  riyazi  modellərə,  qalan  metodları  isə  məntiqi 
metodlara  aid  edirlər.  Regional  sisteminin  modelləşdirilməsində  zaman-məkan 
müstəvisində  gedən  bütün  hadisə  və  proseslərin  (qarşılıqlı  əlaqəli  olan) 
mürəkkəbliyi  nəzərə  alınmalıdır.  Bununla  bərabər  model  təcrübi  istifadə  üçün 
maksimum  yararh  olmalıdır,  yəni  qərar  qəbul  edən  şəxsə  aydın  olmalıdır.  Lakin 
modelin sadələşdirilməsinin də müəyyən həddi vardır. 
Ərazi inkişafının qiymətləndirilməsi və istiqamətləndirilməsi ümumi iqtisadi 
inkişaf meyarlarından bir sıra məqamlarda fərqlənir. Ona görə də regional inkişafın 
xüsusi diaqnostikası siste
minin
  formalaşdırılması  vacibdir.  Bu  sistemə  məqsəddən 
asılı olaraq aşağıdakı kimi fərqli indikatorlar toplusu daxil olur. 
          1.Təbii  ehtiyatlar  potensiahnın  (TEP)  qiymətləndirilməsi.  Bu  göstərici  təbii 
ehtiyatların  inteqral  göstəricisi  k
imi
  regionun  investisiya  cəlb-  etmə  imkanını, 
regionda  yığırmn  həc
min
i  və  yerh  iqtisadiyyatın  inkişafının  fundamentini 
xarakterizə edir. TEP-in hesablanması bal üsulu və dəyər üsulu vasitəsilə aparıhr. 
Birinci halda vahid şkala tərkib olunur və hər bir ehtiyatın həc
min
dən  asılı  olaraq 
yekun  potensial  hesablanır.  İkinci  üsul  əsasən  bazar  münasibətləri  şəraitində 
hesablanır.  Burada  hər  bir  ərazidə  mükəmməl  texnikanın  istifadəsi  vasitəsi  ilə 
xa
mm
a
lın
  (məhsulun)  dəyəri  tapıhr,  sonra  isə  bu  qruplarda  və  Ümumi  hesabda 
cəmlənir.  İki
n
ci  üsulun  hesabatı  daha  mürəkkəbdir,  çünki  dünya  konyunkturası 
təsiri nəzərə ahnmahdır, təkrar hesablamalar mümkündür və s. 
         2.Demoqrafik  vəziyyətin  və  əmək  bazarımn  diaqnostikası.  Bu  proseslərin 
diaqnostikasının unilikasiya olunmuş vasitə və metodları vardır. Lakin demoqrafik 
inkişafın əsas mey illər inin səbəblərinin araşdırılması onların hər birinin digərinə 
təsirinin dərəcəsini də müəyyənləşdirməlidir. 
Əha
linin
 təbii və mexaniki hərəkəti
n
i
n
 təhlili regionda keyfiyyət dəyişmələrini 
müəyyənləşdirməlidir.  Təbii  hərəkətdə  bu,  müsbət  artım,  mənfi  artım  və  sıfır 
artırm səviyyələrində, mexaniki hərəkətdə isə miqrasiyasının aktiv saldosu, passiv 
saldosu və sıfır saldosu ki
mi
 göstəricilərlə ifadə olunur. 
        3.Əhali 
məskunluğunun 
diaqnostikası. 
Regional 
siyasətin 
sosial 
yönümlülüyünü müəyyənləşdirmək üçün son dərəcə mühüm a
mi
llər  məskunluğun 
xarakteri  göstəriciləri  hesab  olunur.  Bu  sırada  ən  ilkin  göstərici  əhali  sıxlığıdır. 
Onun  daha  dəqiq  ifadəsi  isə  ərazinin  mənimsənilməsi, kənd  əhalisi,  şəhər  əhalisi, 
yerli  əhah  və  s.  kimi  qruplar  üzrə  sıxlıq  səviyyəsinin  müəyyənləşdirilməsindən 
asılıdır. Belə göstəricilərə bir sıra əmsallar da aiddir. 
       4.Regionun inkişafının iqtisadi səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi. 

---

  
Beb  səviyyə  regionun  bütün  istehsal  ehtiyatlarının  istifadə  olunmasını  və  ya 
yaradılmış  iqtisadi  potensialın  effektliyini  xarakterizə  etməklə  təsərrüfat 
fəaliyyətinin kəmiyyət və keyfiyyət tərəflərini özündə birləşdirir. 
Nəzəri 
və 
praktiki 
tədqiqatlarda 
iqtisadi 
inkişaf 
səviyyəsini 
müəyyənləşdirmək üçün milli gəlirdə regionun payı (adambaşına və işçi qüvvəsinə 
görə); maddi istehsal sahəsində çalışanların əməkhaqqı fondlarında paylarının milli 
gəlirdəki paylarla müqayisəsi və s. hesablanır.